De Nieuwe Taalgids. Jaargang 71

[p. 556]

Waar PP niet over kan

De door Koster (1973) voorgestelde transformatie PP over V kan, volgens Booij (1974), slechts toegepast worden, als PP en V naast elkaar gelegen constituenten zijn. Als voorbeelden citeert hij

(1)	... dat hij behoort tot het instituut.
(2)	... dat Jan zijn broer geslagen heeft volgens de berichten.

uit de door de basisregels gegenereerde structuren

(1a)	... dat hij tot het instituut behoort.
(2a)	... dat Jan volgens de berichten zijn broer geslagen heeft.

Behalve de tijds- en plaatsbepalingen, die hij buiten beschouwing laat, onderscheidt Booij (1974: 636) vier soorten bepalingen. Ze komen met de volgende schikking voor: evaluerende zinsbepalingen, modale zinsbepalingen, ‘subject-oriented’ bepalingen, predikaatsbepalingen:

(3)	... dat Jan (gelukkig) (waarschijnlijk) (wijselijk) (met een hamer) zijn broer sloeg.

De basisregel die deze zin genereert ziet eruit als volgt:



Deze regel impliceert dan, dat al deze bepalingen even hoog in de boom zitten en dat ze dus geen verschil in hiërarcishce structuur vertonen. ‘Vanuit het gezichtspunt van syntactische cohesie is alleen een positieverschil in hiërarchische structuur tussen bepalingen bij de VP en bepalingen bij de V gerechtvaardigd. Laatstgenoemd verschil in cohesie blijkt uit de en doet dat/en wel-test.’ (Booij 1974: 636). Hierbij neemt hij dan de definitie van bepalingen bij de V (of die tot de VP-knoop behoren) over van Klooster, Verkuyl en Luif (1969: 63). Uit de tekst van Booij (1974) blijkt nergens of hij de PP over V-transformatie ook toepasselijk acht op de PP bij de V-bepaling, Als dat niet het geval is, heeft hij zin (1) ten onrechte door PP over V afgeleid, want tot het instituut is duidelijk een PP bij de V-bepaling blijkens

(5)	*hij behoort en doet dat tot het instituut

Dan is er geen syntactische verantwoording gegeven voor de grammaticaliteit van (1). Als we daarentegen uit het gegeven voorbeeld besluiten dat deze transformatie wel op een PP bij de V-bepaling kan toegepast worden, dan moet deze transformatie in een groot aantal gevallen geblokkeerd worden om te vermijden dat ongrammaticale zinnen geproduceerd worden:

(6a)	*... dat hij de zaak neemt in aanmerking
(6b)	*... toen ze allemaal geraakt waren in trance
(6c)	*... nadat ze allemaal geraakt waren ter bestemming

De vraag is dan: op grond van welke structurele descirptie?

[p. 557]

Zelfs als dit probleem opgelost is, blijft er nog een derde bezwaar tegen deze transformatie. Als PP en V naast elkaar moeten liggen, is de transformatie in de volgende zin geblokkeerd:

(7a)	... nadat ze allemaal met de trein ter bestemming geraakt waren.

Deze structuur zou niet kunnen getransformeerd worden in:

(7b)	... nadat ze allemaal ter bestemming geraakt waren met de trein.

Het is uitgesloten een afleiding te vormen waarin met de trein onder een zelfde knoop naast de V staat: ter bestemming hoort bij de VP. Zelfs als deze constituent daaruit weg zou getransformeerd worden naar de S-knoop toe, dan nog zou de permutatie Postposing onmogelijk zijn, want Booij claimt dat ‘nooit een bepaling over een andere heen kan gepermuteerd worden door deze transformatie’ (1974, 637). Hoe PP over V dan nog kan toegeast worden is ons niet duidelijk. Of moeten we ter bestemming raken beschouwen als de lexicalisering van V? Maar hoe komt ter bestemming dan weer los van raken, als er een samengestelde V ontstaat (... zou ter bestemming hebben kunnen raken (... ter bestemming zou ...)?

De afleiding waarin Booij (1974: 640) Postposing toepast om PP over V mogelijk te maken, lijkt ons niet overtuigend en niet structuurverhelderend. Postposing doet een bepaling van plaats wisselen met een erop volgende NP (Booij, 1974: 636). Beide moeten vanzelfsprekend binnen dezelfde cyclus staan. Regel (4) genereert de basis-positie van de constituenten: onder de S staan een NP, vier bepalingen en een VP. Over de derivationele status van de tweede NP in voorbeeld (8) licht Booij ons niet in. We kunnen alleen vermoeden dat die ook onder de S moet staan, anders zou Postposing niet mogelijk zijn.

(8a)	... (dat) Jan volgens de berichten zijn broer geslagen heeft.

(8b)	... (dat) Jan zijn broer volgens de berichten geslagen heeft.

(8c)	.. (dat) Jan zijn broer geslagen heeft volgens de berichten.

Het volstaat zijn broer te vervangen door een kind en (8b) wordt ongrammaticaal:

(9)	*... (dat) Jan een kind volgens de berichten geslagen heeft.

De ongrammaticaliteit van (9) lijkt mij te wijten te zijn aan het feit dat de permutatietransformatie werd toegepast op constituenten die door een verschillende knoop gedomineerd worden. Uit basisregel (4) is voldoende duidelijk dat volgens de berichten, gedomineerd wordt door S. De tweede NP moet o.i. onder de VP knoop staan. Net als de bepalingen bij V reageert hij negatief op de en doet dat/en wel-test. Dat is trouwens al eerder beargumenteerd door Klooster, Verkuyl en Luif (1969: 125).

Zowel de PP over V als de Postposing lijken ons weinig verhelderende ad-hoc

[p. 558]

transformaties, althans zoals ze door Koster (1973) en Booij (1974) geformuleerd zijn.

(10)

De VP wordt herschreven als YⁿV waarbij Y zowel een NP, een PP, een ADV als een ADJ kan zijn of meer van deze elementen. Algemene voorwaarde is dat deze elementen negatief reageren op de en doet dat/en wel-test.

Behalve de V bevat de VP-knoop een aantal elementen met - op een paar uitzonderingen na - als gemeenschappelijk plaatsingskenmerk dat ze niet rechts van V kunnen verplaatst worden. In de eerste plaats zijn dat de nominate constituenten die als NP gerealiseerd worden, met name de prepositieloze objecten:



(... dat) ik gisteren dat boek kocht



(... dat) hij nu dat gezanik beu is



(... dat) hij gisteren zijn broer dat cadeau gaf

[p. 559]

Nu kunnen de volgende regels gelden:

1. Dat een door VP gedomineerde NP niet naar rechts verplaatsbaar is:

(14a)	*dat ik gisteren kocht dat boek.
(14b)	*dat hij nu beu is dat gezanik.
(14c)	*dat hij gisteren dat cadeau zijn broer gaf.
(14d)	*dat hij gisteren dat cadeau gaf zijn broer.

2. Dat een niet-gepronominaliseerde NP niet naar links over een andere NP kan verplaatst worden.

(15)	*dat hij dat cadeau zijn broer gisteren gaf.

Verplaatsingstransformaties van NP naar links moeten waarschijnlijk beregeld worden door topic- en/of focusregels zoals die reeds gedeeltelijk zijn beschreven in Kooij (1973).

Objecten met prepositie zijn wel naar rechts verplaatsbaar, ofwel over de naastliggende constituent, ofwel direct rechts van V. Ze moeten echter binnen de VP-knoop blijven:

(16)	... dat hij aan zijn broer dat cadeau gaf.
	dat cadeau aan zijn broer gaf.
	dat cadeau gaf aan zijn broer.
(17)	... dat hij voor die zaak interesse heeft.
	interesse voor die zaak heeft.
	interesse heeft voor die zaak.

De derde zin van elke reeks zou ook kunnen ontstaan door de regel ‘verplaats het prepositieobject over de naastliggende constituent’ twee keer toe te passen. Dan zou het echter onmogelijk zijn

(18)	... omdat hij tevreden is met 100 frank.

af te leiden van

(19)	... omdat hij met 100 frank tevreden is.

blijkens:

(20)	*omdat hij tevreden met 100 frank is.

In een aantal gevallen moet de verplaatsingstransformatie over de naastliggende constituent dus geblokkeerd worden. Hoe dit moet beregeld worden, is ons op dit ogenblik niet duidelijk.

Objecten met prepositie worden het best als NP beschouwd. Dat is al door Van den Toorn (1971) aannemelijk gemaakt. Ze moeten dan ook onder de VP-knoop als NP herkenbaar zijn in het boomdiagram. Verplaatsbaarheid naar rechts over V is een zeer belangrijke syntactische eigenaardigheid: ze maakt dat het Nederlands niet als een zuivere SOV-taal kan beschouwd worden. Hoewel deze verplaatsingstransformatie over V niet verplicht is, mag het belang ervan niet onderschat worden: in nagenoeg 90

[p. 560]

procent van de oppervlaktestructuren staat het object met prepositie achter de verbale rest van de hoofdzin of de verbale groep van de bijzin.

Dit object moet structureel kunnen onderscheiden worden van de prepositiebepalingen van het predikaat. Van

(21)	... dat hij op dat ogenblik op zijn vrouw wachtte.
(22)	... dat hij op dat ogenblik aan zijn vrouw dacht.

kan wel afgeleid worden

(21a)	... dat hij wachtte op zijn vrouw op dat ogenblik.
(22a)	... dat hij dacht aan zijn vrouw op dat ogenblik.

maar niet

(21b)	*... dat hij wachtte op dat ogenblik op zijn vrouw.
(22b)	*... dat hij dacht op dat ogenblik aan zijn vrouw.

De ongrammaticale zinnen zijn uitgesloten als (21a) en (22a) afgeleid worden door een PP over VP-transformatie, met dien verstande dat beide constituenten gedomineerd worden door een Pred-knoop. Uit ons verder betoog zal nog duidelijker blijken dat deze transformatie de voorkeur verdient boven een PP over V-regel. Door toepassing van de optionele regels:

-	verplaats het object met prepositie naar rechts over de naastliggende constituent
-	verplaats het object met prepositie naar rechts over V
-	verplaats PP over VP onder de Pred-knoop

kunnen van

(23)	... dat hij op dat ogenblik aan zijn vriend het boek overhandigde.

afgeleid worden

(23a)	... dat hij aan zijn vriend het boek overhandigde op dat ogenblik.
(23b)	...dat hij op dat ogenblik het boek overhandigde aan zijn vriend.
(23c)	... dat hij op dat ogenblik het boek aan zijn vriend overhandigde.
(23d)	... dat hij het boek overhandigde aan zijn vriend op dat ogenblik.
(23e)	... dat hij het boek aan zijn vriend overhandigde op dat ogenblik.

De oppervlaktestructuren van PP (onder de Pred-knoop) en van het object met prepositie zijn identiek: prepositie + substantief(groep). Zij delen deze structuur met een derde constituent die net als het object onder VP voorkomt, maar andere kenmerken vertoont, zoals bv. de verplaatsingsbepaling in

24)	... dat hij morgen met zijn broer in Antwerpen is

[p. 561]

De constituent in Antwerpen is inderdaad niet verplaatsbaar over V. Hij kan evenmin een Preposing-transformatie ondergaan. De enige mogelijke transformatie waarbij PP van plaats verandert is een topicalisering in de hoofdzin:

(25)	In Antwerpen is hij morgen met zijn broer, (niet in gent).

De plaatsvastheid van deze constituent vóór V is voor ons reeds een voldoende overtuigend argument, om hem bij de VP te rekenen. Bovendien reageert hij - net als de objecten - negatief op de en doet dat/ en wel-test:

(26)	*Hij is morgen met zijn broer en doet dat in Antwerpen.
(27)	*Hij is morgen met zijn broer en wel in Antwerpen.

Deze PP, de objecten die als substantief(groep) aan de oppervlakte verschijnen en de objecten die als prep + substantief(groep) aan de oppervlakte verschijnen bezitten dus als gemeenschappelijk syntactisch kenmerk dat ze alle drie VP-constituenten zijn. Ze verschillen echter ook van elkaar. De hier besproken localiserende PP kan niet ondergebracht worden in een gekloofde zin.

(28)	*Waarin hij morgen met zijn broer is, is Antwerpen.

Dat geldt ook voor de volgende aan Van den Toorn (1971) ontleende voorbeelden, waarin telkens een PP voorkomt met dezelfde plaatsingskenmerken als in Antwerpen en dezelfde negatieve reactie op de en doet dat / en wel-test.

(29)	*Waarbij Constance zat, was het venster in de Kerkhoflaan.
(30)	*Waarnaar Harald fietste, was Leeuwarden.
(31)	*Waartoe hij altijd wandelt, is de derde lantarenpaal.
(32)	*Waarvan Leen komt, is Renesse.
(33)	*Waarvoor de linde stond, was het gemeentehuis.

Uitgesloten zijn:

(29a)	*... dat Constance voor het venster gisteren zat.
(30a)	*... dat Harald naar Leeuwarden gisteren fietste.
(31a)	*... dat hij tot de derde lantarenpaal met zijn broer wandelt.
(32a)	*... dat Leen van Renesse vandaag komt.
(33a)	*... dat de linde voor het gemeentehuis in die tijd stond.

We hopen hiermee voldoende te hebben aangetoond dat deze PP binnen de VP t.o.v. de objecten een aparte syntactische categorie vormen. Maar ook de objecten verschillen onderling, nl. wat de plaatsingsmogelijkheden betreft: ze zijn niet op dezelfde manier gevoelig voor verplaatsing naar rechts. Daarom menen we de nodige argumenten te hebben aangehaald, om de hierboven besproken constituent door middel van de basisregels telkens op een andere manier te genereren en wel zo dat de verplaatsingstransformaties geen ongrammaticale zinnen kunnen afleiden. PP onder Pred-knoop is al voldoende gespecificeerd. Wat het object met prepositie betreft, lijkt het ons verantwoord dit als NP aan de VP te hechten, en daarna als PP te herschrijven. Het object zonder prepositie wordt niet meer herschreven, terwijl de prepositieconstituent die geen object is rechtstreeks aan VP wordt gehecht.

[p. 562]

(... dat) Jan bij die gelegenheid zijn broer een cadeau gaf



(... dat) Jan bij die gelegenheid aan zijn broer een cadeau gaf



(... dat) Jan op dat ogenblik het gezanik beu was

[p. 563]

(... dat) Jan op dat ogenblik over het huis tevreden was



(... dat) Jan op dat ogenblik met hem praatte



(... dat) Jan op dat ogenblik voor de klas stond

Door op de bomen (34) tot (39) de volgende transformaties toe te passen worden binnen het predikaat alle mogelijke woordschikkingen door verplaatsing naar rechts verwezenlijkt, met uitsluiting van alle ongrammaticale schikkingen.

-	verplaats de PP over VP (onder de Pred-knoop)
-	verplaats de PP uit NP (onder VP) naar rechts over de naastliggende constituent
-	verplaats de PP uit NP (onder VP) over V.

[p. 564]

Al deze transformaties zijn optioneel en kunnen - in tegenstelling tot de meeste andere transformaties - in een willekeurige volgorde worden toegepast. We zijn er ons wel van bewust dat hiermee slechts een klein gedeelte van de woordschikking kan beregeld worden en dat een veel verfijnder apparaat nodig is, om in een aantal gevallen de transformaties te blokkeren. Hierboven is al gewezen op de niet-grammaticale transformatie: *... dat hij tevreden met 100 frank is. Anderzijds menen we toch dat de SD en de transformaties voldoende generaliserend zijn, te meer daar de VP meer elementen kan bevatten met de structuurkenmerken van de hierboven besproken PP.

We hebben hier alleen maar willen aantonen dat het niet mogelijk is in het Nederlands van nu een regel PP over V toe te passen, zonder daarbij allerlei restricties te formuleren. We hebben een alternatieve oplossing voorgesteld, waarbij via de basisregels aan PP drie verschillende SD worden toegekend, met telkens andere transformatiemogelijkheden. Vooral de nauwelijks verplaatsbare PP onder VP verdient onze aandacht bij een structurele descriptie van de VP-knoop. Er zijn nog meer constituenten (ook ADV en NP) met (nagenoeg) dezelfde kenmerken. We besluiten deze bijdrage met een paar voorbeelden:

(40)	Hij is maandenlang ziek geweest.
(41)	Hij heeft zich waarschijnlijk te moe gemaakt.
(42)	Ze hebben alweer mijn tijd in beslag genomen.
(43)	Hij heeft jaren op kantoor gewerkt.
(44)	Hoe laat zijn ze gisteren naar huis gegaan.
(45)	Jullie moeten vanmiddag dan maar thuis blijven (of thuisblijven?)
(46)	Dat boek is al een paar weken weg (terug).
(47)	Wie wil dat boek voor me wegbrengen (terughalen).
(48)	Die vergadering heeft gisteren uren geduurd.
(49)	Zijn ouders hebben hem tijdens zijn jeugd waarschijnlijk te streng behandeld.
(50)	Je moet niet te lang aan één stuk auto rijden.
(51)	Die man probeert maar steeds herrie te schoppen.

E. NIEUWBORG

Literatuur

Booij, G.E. (1974), Zinsbepalingen in het Nederlands. Spectator 3, blz. 619-645.

Klooster, W.G., Verkuyl, H.J. en Luif, J.H.J. (1969), Inleiding tot de syntaxis, Culemborg.

Kooij, J.G. (1973), Presuppositie, Topic, en de plaats van het indirekt object. Spectator 2, blz. 261-270.

Koster, J. (1973), PP over V en de theorie van J. Emonds. Spectator 2, blz. 294-311.

Nieuwborg, E.R. (1968), De distributie van het onderwerp en het lijdend voorwerp, Plantijn, Antwerpen.

Van den Berg, B. (1977), Een vrij recent geval van toevoeging van een regel aan de grammatica van het Nederlands. Ntg. 70, blz. 414-421.

Idem (1978), De structuur van de Nederlandse VP met één V. Ntg. 71, blz. 164-169.

Van den Toorn, M.C. (1971), Het voorzetselvoorwerp als nominale constituent. Studia Neerlandica 6, blz. 114-129.