De Nieuwe Taalgids. Jaargang 71

[p. 543]

Aksentregels en syllabestruktuur in het Nederlands

1. Het lijkt me passend, 10 jaar na de verschijning van The Sound Pattern of English, hierna SPE, enige aandacht te wijden aan de aksentregels van het Nederlands. In de eerste plaats als blijk van waardering voor Van den Berg, die aan de toepassing op het Nederlands van deze en andere regels uit SPE het zijne heeft bijgedragen. In de tweede plaats omdat deze toepassingen (Van den Berg 1972, Evers en Huybregts 1975, Kloeke 1975, Booij 1977) in verschillende opzichten niet bevredigend zijn. Ik bedoel daarmee niet dat ze het verkeerde resultaat geven; het gebeurt zelden dat men bij het overslaan van de zwakke klusters tenslotte uitkomt op *lédikant, *tolérant of *olifánt, en als dat toch gebeurt zal iedereen bereid zijn aan te nemen dat het om een uitzondering gaat op een regel die op zichzelf goed is. Maar er zijn tientallen verkeerde manieren om een goed resultaat te krijgen - als er één onderdeel is van de generatieve taalbeschrijving waarin dat is bewezen dan is het wel aksentuering. SPE was, ook wat dat betreft, eerder een begin dan het einde, en voor de genoemde Nederlandse toepassingen geldt hetzelfde. Ik zal enkele van mijn bezwaren hieronder noemen, en ter illustratie wat nader ingaan op de aksentuering van drielettergrepige woorden in het Nederlands.

De tot nu toe voorgestelde aksentregels stemmen, ondanks onderlinge verschillen, op één punt duidelijk overeen met elkaar en met SPE: ze voorspellen dat een Nederlands woord het hoofdaksent krijgt op de laatste Vokaal, tenzij die Vokaal in een zwakke kluster staat, in welk geval het hoofdaksent valt op de voorlaatste Vokaal, tenzij die Vokaal in een zwakke kluster staat, in welk geval het hoofdaksent valt op de voorvoorlaatste Vokaal. De hoofdaksentregel, HAR, ziet er in essentie alsvolgt uit

V → 1 Aks/- C_o((Zwak)Zwak)]N,A,V

en dat is in essentie ook zo gebleven nadat Halle in 1973 de HAR had vervangen door de Primaire Aksentregel (PAR). Terecht konstateert Kloeke (1975:233) dat deze regel een opvallende overeenkomst vertoont met de aksentregel van het Latijn, al is het op één punt, de aksentuering van de laatste Vokaal, eerder de regel van het Frans. Hoewel dit een reden zou moeten zijn voor argwaan, schijnt het niemand te hinderen. Alleen Booij heeft een niet onbelangrijke wijziging voorgesteld voor de aksentuering van woorden die op een + Tns Vokaal uitgaan; daar kom ik straks nog op.

Chomsky en Halle verdelen een woord in opeenvolgingen van Vokaal gevolgd door nul, één, of meer konsonanten, een zogenaamde cluster (cl/ust/er). Ondanks waarschuwende woorden van Van den Berg (1972: 88) wordt deze kontra-intuïtieve werkwijze door iedereen gevolgd, al is het opvallend dat in sommige publikaties op een en dezelfde pagina het begrip cluster en de term syllabe worden gebruikt. Booij (1977: 58) schrijft bijvoorbeeld: ‘The [SPE] rule says that the antepenultimate syllable receives main stress if it is followed by two weak clusters’ - wat formeel gesproken onjuist is: de syllabe is in SPE geen theoretische notie. Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan.

Tenzij een woord een sterke morfeemgrens bevat of een compositum is bijvoorbeeld, zijn de aksentregels voor morfologisch gestruktureerde woorden globaal identiek met die voor morfologisch ongestruktureerde woorden. Hier lijkt mij tegen in te brengen dat in Germaanse talen de neiging bestaat in morfologisch gestruktureerde woorden het hoofdaksent op de stam te leggen: prachtig, logisch, toepassing,

[p. 544]

toepasselijk, en dat de historische evidentie voor deze regel tamelijk overweldigend is. Daar staat natuurlijk tegenover dat veel woordvormen en woordvormingen die van Romaanse afkomst zijn het hoofdaksent op de laatste lettergreep handhaven: koetsier, aktief, bloemist, Amerikaan. En het Nederlands heeft nogal wat van zulke woorden, die verder hun Romaanse afkomst nauwlijks meer verraden. Bovendien zijn er ook nogal wat morfologisch niet (meer) gestruktureerde woorden die het hoofdaksent op de laatste lettergreep hebben en vaak ook geheel ingeburgerd zijn: muziek, produkt, balans, kabaal. Dus kunnen we nu een generalisatie maken: woorden die uitgaan op een + Tns Vokaal gevolgd door een Konsonant, of op een Vokaal gevolgd door twee konsonanten hebben (in ieder geval) het hoofdaksent op de laatste lettergreep. Toch zou dat best eens een pseudogeneralisatie kunnen zijn, die voor morfologisch gestruktureerde woorden niel opgaat. Dat blijkt uit de eigenaardige problemen die zich voordoen met woorden zoals leraar en dienaar. Die hebben namelijk het hoofdaksent waar het niet zou moeten liggen: op de syllabe van de stam. De verklaring daarvoor is (Zwarts 1975) dat leraar een sterke morfeemgrens bevat: ler#aar, en dat de aksentuering gebeurt volgens de regel voor komposita of een variant daarvan. Zoals Smith (1976) aantoont, zijn er verschillende bezwaren tegen de aanname dat -aar een sufix is met een sterke morfeemgrens, en zijn er verschillende redenen om aan te nemen dat het een + suffix is, net als andere agentieve suffixen. Maar, omdat het aksent léraar is en niet leráar is Smith vervolgens gedwongen om aan te nemen dat de onderliggende vorm van -aar de vorm -er is, waardoor het hoofdaksent geheel volgens de regel op de stam komt te liggen. Dat houdt in dat het Nederlands een regel heeft die de schwa in -er opblaast tot een [a]. Dit nu lijkt mij zo volstrekt onaannemelijk, dat dat alleen al een reden zou moeten zijn om iets heel anders te overwegen. Bijvoorbeeld: in morfologisch gestruktureerde woorden ligt in het Nederlands het hoofdaksent op de stam, althans op de syllabe van de stam die daar volgens weer andere regels voor in aanmerking komt, behalve bij suffixen (ik laat de prefixen even buiten beschouwing) die zelf het hoofdaksent hebben. De meeste van die suffixen zijn van Romaanse afkomst, maar niet allemaal (heldín), maar dat doet er minder toe: het zijn uitzonderingen, ook al zijn het er een heleboel. Dit is overigens niet de enige reden om aan te nemen dat morfologische struktuur en morfologische klasse in het Nederlands mede de aksentuering bepalen. De meest dramatische illustratie daarvan is waarschijnlijk de neiging van adjektief-vormende suffixen het aksent naar zich toe te trekken: toepásselijk, terwijl overigens vergelijkbare nominaliseringssuffixen dat niet doen: tóepassing. Als men zulke aksentverschillen wil verklaren met alléen verschillende morfeemgrenzen wordt dat, zoals ik elders heb geprobeerd aan te tonen (Kooij 1978) nogal een geknoei, terwijl verschillen zoals Schultink (1977) heeft gesignaleerd tussen tóepas - toepásbaar en verwáarloos - verwáarloosbaar op die manier helemaal niet oplosbaar lijken te zijn.

Hoewel deze lijst met bezwaren eigenlijk niet zo'n feestelijk karakter draagt, moet me toch nog één ding van het hart. En dat is dat men in publikaties over het Nederlandse woordaksent vrijwel uitsluitend belangstelling schijnt te hebben voor de plaats van het hoofdaksent. Dit kan men Chomsky en Halle moeilijk verwijten, het is juist een van de aantrekkelijke kanten van SPE dat de aksentuering van het Engels tot in de kleinste details wordt verantwoord, en dat die verantwoording zo mateloos ingewikkeld blijkt

[p. 545]

te zijn. Halle 1973 heeft vier regels nodig om het juiste aksentpatroon te genereren in het woord tycoon (3-1), maar uit de Nederlandstalige publikaties kan men gemakkelijk de indruk over houden dat je alleen maar hoeft te weten dat de laatste cluster sterk is: tycoon, katoen, kabaal. Toch is het soms niet onbelangrijk om meer te weten dan dat Het door Eykman (1937: 151) reeds opgemerkte verschil tussen de aksentuering van de laatste lettergreep van koning en vergadering zou bijvoorbeeld een rechtstreekse verklaring kunnen bieden voor het verschil tussen de verkleinwoorden koninkje en vergaderingetje. Die verklaring heeft te maken met de plaats in het woord van de syllabe die het hoofdaksent heeft - maar als je daar geen rekening mee kunt houden omdat je alleen van achteren naar voren werkt, moet je tamelijk arbitrair konkluderen dat de cluster -ing in sommige woorden wel een nevenaksent heeft en in andere niet.

2. De tot nu toe voorgestelde regels voor het Nederlandse woordaksent verschillen op éen punt dat, gezien de uitgangspunten, een cruciaal punt is, namelijk de definitie van een zwakke cluster. Evers en Huybregts en Kloeke volgen SPE en beschouwen een opeenvolging van een -Tns Vokaal en nul of éen konsonant als zwak. Per implikatie is een +Tns Vokaal gevolgd door nul of éen Konsonant dus sterk. Ik zal deze clusters in het vervolg aanduiden als VC respectievelijk of . Van den Berg echter beschouwt VC als sterk behalve als de V een [oe] is, en natuurlijk als het een schwa is, en beschouwt als zwak behalve [e], [ö] en diftongen, en misschien [a] en [o] in andere lettergrepen dan de laatste. Booij volgt Van den Berg in zoverre dat hij VC als sterk beschouwt, maar beschouwt hij als zwak in de laatste lettergreep. Diftongen zijn altijd sterk omdat ze beschouwd worden als VV. Volgens E/H en Kl. dus, is rótan, en mótor de regel, volgens vdB en B is kartón en galóp de regel. Volgens E/H en Kl. is kadó, bougie, café de regel, volgens vdB róndo, kóffie en toffée, volgens B róndo, kóffie en tóffee. Volgens E/H en Kl. zou de regelmatige aksentuering van pagina paginá zijn, en moet dit woord dus met de Alternatieve Aksent Regel (AAR) behandeld worden voordat het página wordt. Volgens vdB is het página, en volgens Booij is het pagína, en is página het resultaat van een [ + Latijnse] aksentregel. Over woorden zoals katoen, kandij, produkt en melaats is iedereen het eens, al lijkt het er even op dat Kl. voor ímport kiest als hoofdregel, want hij specificeert de laatste zwakke cluster van een woord als VC_o. Zoals gezegd: dit is een cruciaal punt, en het is van enig belang hierover een standpunt te formuleren, al kan ik niet beloven dat ik de verwarring kan verminderen. Het moeilijkste probleem lijkt me de status van VC opeenvolgingen. Om een lange redenering kort samen te vatten: op dit punt ben ik noch door Booij noch door de jubilaris overtuigd. Dat komt misschien ook omdat er in de voorbeeldrijtjes van Van den Berg verschillende woorden voorkomen waarvan ik niet weet (wist) wat ze betekenen en die ik dan ook feilloos verkeerd uitspreek, zoals melis, schabel, trial. Ik beweer niet dat VC een zwakke cluster is, want ik heb het niet begrepen op clusters en ik geloof bovendien dat de regels voor het hoofdaksent niet alleen met sterke en zware clusters of syllaben te maken hebben. Maar ik beweer wel dat in Nederlandse tweelettergrepige woorden waarvan de tweede syllabe op VC uitgaat, het hoofdaksent op de eerste syllabe ligt. De vrij talrijke woorden waarin dat niet het geval is hebben een aksentuering die oorspronkelijk niet Nederlands is. Het lijkt me twijfelachtig of je die woorden, of de betreffende regel, daarom nu nog als [+ Romaans] of [+ Vreemd] zou moeten klassificeren. Veel van deze woorden zijn volstrekt ingeburgerd, en een

[p. 546]

aantal woorden die de andere regel volgen zoals sarong zijn net zo goed [Vreemd]. Het lijkt me realistischer te veronderstellen dat een native speaker van een taal die zo duidelijk niet homogeen is als het Nederlands (Booij 1977: 61) niet éen regel in z'n hoofd heeft plus een groot aantal uitzonderingen, maar verschillende uitspraakrecepten kent, waarvan er éen dominant is. Bij de keuze tussen de alternatieven kunnen dan nog allerlei fonologische en subfonologische details een rol spelen. Zo zou ik me kunnen voorstellen, hoewel karton dat tegenspreekt, dat de regel die domineert, aksent op de eerste letergreep, in dit type woorden vaker voorkomt wanneer die eerste lettergreep gesloten is (nárcis, Árgos) dan wanneer hij open is (kolós, pupíl), maar over deze en andere vragen moet nog veel detailonderzoek gedaan worden.

Bij het andere twistpunt, de status van clusters die bestaan uit een enkele +Tns Vokaal, ligt het eenvoudiger. Hier hebben Booij, en gedeeltelijk ook Van den Berg, naar mijn mening gelijk, en de anderen ongelijk. Dat zou betekenen dat de Nederlandse aksentregels op dit punt principieel afwijken van die voor het Engels in SPE. Mét Booij (1977: 60) kan ik mij niet voorstellen dat een Nederlandse taalgebruiker uit eigen beweging de woorden olie, stola en polo uit zou spreken als olié, stolá en poló. Dat moet je leren, net als bloemíst en heldín, woord voor woord, of, zo mogelijk, als alternatieve regel via generalisaties en subgeneralisaties. De uitspraak van drielettergrepige woorden die uitgaan op een enkele +Tns Vokaal heeft hier ook enige bewijskracht. Daar komen naast elkaar voor página, Cánada en Tomádo, Tolédo, maar niet, zou ik zeggen, paginá, Tomadó. Vandaar dat ik niet inzie dat er een regel zou moeten zijn die het aksent eerst op de laatste lettergreep legt en vervolgens naar voren trekt. In het Engels kan daar een reden voor zijn, maar dat betekent nog niet dat die reden er in het Nederlands ook is. Er moet natuurlijk wel ergens een regel zijn die deze laatste +Tns Vokaal van het woord überhaupt enig aksent toekent, maar dat houdt niet in dat dat de regel is die het hoofdaksent bepaalt. Ook woorden zoals ÁVRO en VÁRA spreken volstrekt tegen dat het Nederlands in dit opzicht op het Frans lijkt. De wijziging die Booij in de HAR heeft aangebracht, een enkele + Tns Vokaal krijgt niet het hoofdaksent als hij aan het woordeinde staat, lijkt mij daarom essentieel. Wel kan Van den Berg in zoverre gelijk hebben, dat behalve diftongen ook Vokalen die fonetisch extra lang zijn zoals [e^j] de neiging hebben het alternatieve aksentpatroon in stand te houden: café, diktee, koryfee, maar blijkbaar toch niet in dominee. Uit Booij's herziene HAR volgt verder dat het dominante aksentpatroon in drielettergrepige woorden Tomádo is, en niet página. Hij illustreert dat met de bekende ‘naieve’ uitspraak van vreemde woorden, zoals pagína, notúlen en petroléum, en ook hier ben ik geneigd te denken dat hij gelijk heeft. Behalve door de fouten die ik hier zelf - blijkbaar - maak, zoals droséra in plaats van drósera (‘zonnedauw’, wat kent Van den Berg toch veel woorden) word ik hierin ook gesteund door mijn jongste dochter die het kaartje met KOLOFON erop trouwhartig als kolófon realiseerde, niet als kólofon en ook niet als kolofón. Het hoofdaksent van een Nederlands woord dat op een enkele +Tns Vokaal uitgaat, ligt dominant op de Vokaal die daaraan voorafgaat. Dat ben ik met Booij eens, maar ik geloof niet dat ik daar dezelfde interpretatie aan zou geven. Wanneer je de aksentuering beregelt in termen van zwakke en sterke clusters ben je gedwongen te konkluderen dat een +Tns Vokaal in de laatste lettergreep zwak is, maar in de voorlaatste sterk. Er is echter ook een andere generalisatie mogelijk, die

[p. 547]

fonologisch minder problematisch is, de HAR sterk vereenvoudigt, en in overeenstemming is met mijn hardnekkige opvatting dat het Nederlands geen Romaanse taal is: in twee- of drielettergrepige woorden valt het hoofdaksent dominant op de voorlaatste syllabe behalve (a) wanneer de Vokaal in die syllabe een schwa is (b) wanneer de laatste syllabe een uitgesproken zware syllabe is van het type of CVCC - en dan nog zijn er mensen die vámpier zeggen, en ásbest. Met andere woorden: de plaats van het hoofdaksent is eerder positioneel bepaald dan fonologisch/segmenteel. Ook voor deze generalisatie kunnen enige argumenten ontleend worden aan de aksentuering van drielettergrepige woorden. Beschouw de plaats van het hoofdaksent in de woorden Marathon, pagina, Panama, synopsis, minister en professor. Eerst synopsis, dat, evenals enkele andere van deze voorbeelden, door Evers en Huybregts wordt gebruikt om hun regel te illustreren. Neem aan dat VC een sterke cluster is, zoals wordt aangenomen door Booij en Van den Berg. Dan gaat het bij synopsis direkt fout, want dat wordt synopsís, tenzij ze de laatste Vokaal als een schwa beschouwen. Nu kan die laatste Vokaal best als schwa gerealiseerd worden, maar dat is evengoed verklaarbaar uit het feit dat het hoofdaksent er aan voorafgaat, er is niet a priori reden om aan te nemen dat het een schwa is. Bij Marathon gaat het ook fout: Marathón, dat is in ieder geval geen schwa. Maar interessanter dan de konstatering dat het bij Booij en Van den Berg fout gaat, is de vraag waarom het bij E/H (en Kl.) goed gaat. Het gaat in synopsis goed, omdat ze het woord verdelen als s/in/ops/is, de laatste cluster is volgens hen zwak, maar de voorlaatste is sterk. Als ze het woord in syllaben zouden verdelen, si - nop - sis, of eventueel sin - nop - sis, gaat het onherroepelijk fout, en krijgen we noodgedwongen sýnopsis, en ook uníversum. Dit kan men uiteraard als argument aanvoeren vóor clusters en tegen syllaben, maar zo eenvoudig is het niet. Er ontstaat, zoals Kloeke niet is ontgaan, een probleem bij woorden zoals professor. Als daar de voorlaatste cluster sterk moet zijn, moet het woord er uitzien als pr/of/ess/or, dat wil zeggen, in dit woord en andere woorden van hetzelfde type moet de [s] als een geminaat worden opgevat, want anders hebben we pr/of/es/or en krijgen we derhalve prófessor. Men kan daar onderuit door professor als pro + fessor te beschouwen, misschien, maar dat helpt niet bij melítta, dat toch niet me + litta zal zijn. Ik konkludeer daaruit dat deze clusterverdeling een kunstgreep is die het juiste aksent op de verkeerde manier beregelt, en er zijn meer redenen om aan de fonologische status van clusters te twijfelen. Beschouw het woord minister. Het aksent komt op de voorlaatste cluster omdat het woord verdeeld wordt als m/in/ist/er. Maar in ministérie, waar het hoofdaksent verspringt, ontstaat in het Nederlands een aksentpatroon waarin, eigenaardig genoeg, de Vokaal die oorspronkelijk het hoofdaksent had, gereduceerd kan worden tot een schwa: []. Dit lijkt mij onverklaarbaar als we er van uitgaan dat het woord verdeeld is als m/in/ist/er/ie en de reduceerbare Vokaal in een sterke cluster staat. Maar het is heel goed verklaarbaar als we het woord in syllabes verdelen en aannemen dat de betreffende Vokaal door éen konsonant, of misschien in ministérie zelfs door nul konsonanten gevolgd wordt: mi-nis-te-rie. Ook doet zich de vraag voor, waarom E/H claimen dat hun HAR het juiste resultaat geeft in Márathon. De clusterverdeling is m/ar/at/on, maar als het aksent op de voorvoorlaatste cluster terecht komt, moeten zij er van uitgaan dat de Vokaal in de voorlaatste cluster -Tns is: []. Dat kan, maar dat hoeft helemaal niet, de re-

[p. 548]

alizatie [] is ook een mogelijkheid. De Vokaal met het hoofdaksent hoeft niet Tns te zijn, en de Vokaal zonder hoofdaksent hoeft niet Lax te zijn, vergelijk ook de verschillende realisaties die er mogelijk zijn van Panama en Canada. We kunnen de onderliggende vorm van de segmenten zo kiezen dat de aksentregel het juiste resultaat geeft, maar dat draagt niet bij tot verder inzicht. Op z'n minst zullen we voor dit soort woorden een uitgangsvorm moeten aannemen die eruit ziet als m/Ar/At/on. Maar omdat de regel zegt dat een cluster zwak is als de Vokaal -Tns is, valt nu het hoofdaksent op de eerste Vokaal van links die die negatieve specifikatie niet heeft, en dat geeft Maráthon. Zoals gezegd denk ik ook dat dat de dominante aksentregel is, en dat Márathon eenvoudig een uitzondering is. Voorzover de Vokaal die het hoofdaksent krijgt inderdaad ook +Tns is, kan dat (Nessly 1977: 658-659) dóor het hoofdaksent verklaard worden in veel gevallen - geaksentueerde Vokalen in open lettergrepen hebben de neiging +Tns te zijn, maar dat weten we niet als we een woord blijven verdelen in clusters in plaats van syllaben. Maar afgezien van de speciale en onnodige problemen die een verdeling in clusters met zich mee brengt, geloof ik niet dat de hoofdaksentregel van het Nederlands alleen, of zelfs primair betrekking heeft op de relatieve zwaarte van syllabes. De regel die Nessly opstelt voor Engelse woorden die op een Vokaal uitgaan, en die Booij in feite ook heeft, is aanzienlijk eenvoudiger en plausibeler: dergelijke woorden hebben dominant het aksent op de voorlaatste syllabe, waarbij zich al dan niet regelmatige uitzonderingen voordoen. Deze generalisatie is naar mijn mening door te trekken naar woorden die op VC uitgaan, zoals professor, augustus: ook daar valt het aksent dominant op de voorlaatste lettergreep, ook als die inherent niet zwaarder is dan de laatste.

J.G. KOOIJ

Literatuur

Van den Berg, B. 1972. Foniek van het Nederlands. Den Haag: Van Goor Zonen.

Booij, G.E. 1977. Dutch morphology. A study of word formation in generative grammar. Lisse: The Peter de Ridder Press.

Chomsky, N. en M. Halle, 1968. The Sound Pattern of English. New York: Harper and Rowe.

Evers, A. en M.A.C. Huybregts, 1975. ‘The cycle in Dutch: its relevance to the theory of grammar’. In: A. Kraak (ed.), Linguistics in the Netherlands 1972-1973, 25-33. Assen: Van Gorcum.

Eykman, L.P.H. 1937. Phonetiek van het Nederlands. Haarlem: Erven Bohn.

Halle, M. 1973. ‘Stress rules in English: a new version.’ Linguistic Inquiry 4, 451-464.

Kloeke, W.U.S. van Lessen, 1975. ‘Dutch word stress.’ In: A. Kraak (ed.), Linguistics in the Netherlands 1972-1973, 222-236. Assen: Van Gorcum.

Kooij, Jan G., 1978. ‘Morpheme boundaries and syllable boundaries. A case for natural phonology.’ Glot 1, 27-50.

Nessly, L. 1977. ‘Review article van Halle & Keyser, English stress.’ Language 53, 655-666.

Schultink, H., 1977. ‘Afgeleide woorden in het Nederlands.’ In: H. Heestermans (ed.), Opstellen door vrienden en vakgenoten aangeboden aan Dr. C.H.A. Kruyskamp, 180-188. Den Haag: Martinus Nijhoff.

Smith, Norval. 1976. ‘-aar.’ Universiteit van Amsterdam, Instituut voor Algemene Taalwetenschap. Ongep.

Zwarts, F. 1975. ‘-aar, -arij, -sel, en -te’. Tabu 1/2, 9-23.