De Nieuwe Taalgids. Jaargang 71

[p. 329]

Spoorzoeken: nieuwe paden in de transformationele taaltheorie

De spoortheorie, officieel de ‘trace theory of movement rules’, vervat een aantal recente ontwikkelingen binnen de klassieke opvatting van de transformationele grammatica. Ze probeert vooral een verklaring te bieden voor die verschijnselen die niet voldoende verhelderd werden bij het toepassen van zgn. verheffingstransformaties. De grondgedachte kan als volgt worden gekarakteriseerd: als een NP transformationeel wordt verplaatst, laat hij een leeg pronomen achter, een zgn. spoor. Dit spoor - we geven het weer met de t van ‘trace’ - valt binnen het bereik van de verplaatste NP, ongeveer zoals een pronomen gecontroleerd wordt door zijn antecedent. Dit heeft als consequentie dat in de oppervlaktestructuur een aantal dieptestructuurverhoudingen worden vastgelegd, die er eerst niet in waren uitgedrukt. Het gevolg daarvan is, dat de semantische interpretatie van een zin geheel kan plaats vinden op die oppervlakte-struktuur.

De spoortheorie heeft zich vooral ontwikkeld door bijdragen van Fiengo (1974), Chomsky (1975, 1976) en de laatste tijd van Jackendoff (1975), Bresnan (1975), Lichtfoot (1976); de betekenis ervan voor de T.G.G. kan nog niet gemeten worden.^*

Wanneer we, als hoorder, zonder nadere informatie geconfronteerd worden met de vraag

(1)	Wie denk je dat Trees heeft laten zitten?

kan onze interpretatie twee richtingen uitgaan:

(2)	‘Iemand heeft Trees laten zitten en wie denk je dat 't is?’
(3)	‘Trees heeft iemand laten zitten en wie denk je dat 't is?’

We hebben m.a.w. geen moeite om met (1) twee duidelijk verschillende betekenispatronen te verbinden. Maar wat voor aanwijzingen hebben we voor een dergelijke interpretatie? Men kan eenvoudigweg stellen: bij zinstructuren van het type wie denk je... kan wie ofwel subject ofwel object zijn van de bijzin. En men kan dat dan beschouwen als een regel. Maar daarbij wordt wat slordig omgesprongen met het vormen van de regels, te weten op een zuivere ad-hoc wijze.

Kijken we bv. naar

(4)	Wie heeft Trees laten zitten?

dan kunnen we ook hier twee interpretaties aannemen, te weten

(5)	‘Iemand heeft Trees laten zitten, maar wie?’
(6)	‘Trees heeft iemand laten zitten, maar wie?’

En daarbij kan geen verklaring gezocht worden in de relatie van wie, denken en een bijzin. Er zal dus een andere regel ontwikkeld moeten worden, die zowel de dubbelzinnigheid van (1) als die van (4) ontrafelt; zo'n regel heeft in ieder geval een ruimere verklarende kracht.

Het eerste wat we nu vaststellen, is dat de gesignaleerde dubbelzinnigheid alleen optreedt bij w-vraagzinnen van dit type, de zgn. constituentvragen; waarheidsvragen (vgl. Droste 1972) zijn niet ambigu op een gelijksoortige manier:

* Bijzondere dank ben ik verschuldigd aan mijn studenten van de 2de licentie, met name voor het signaleren van een aantal tekorten in de theorie.

[p. 330]

(7)	Heeft iemand Trees laten zitten?
(8)	Heeft Trees iemand laten zitten?

Er is kennelijk verschil in de structuren die ten grondslag liggen aan (4) en bv. (7). Voor mensen als Katz en Postal (1964: 105 evv.) geldt dat zinnen van het type (4) - geen indirecte vragen dus - in hun grondstructuur een vraagmorfeem bevatten (weer te geven als Q) en tenminste één constituent die de indicatie w voor specifieke bevraging bevat; (4) heeft dus de abstracte grondslag

(9)	Q (Trees - Verleden + laten zitten - w + iemand)

Wat de verplaatsing van de bevraagde constituent betreft, in talen als het Engels geldt volgens Baker dat ‘de enige toegestane structurele verandering het verplaatsen is van de bevraagde constituent naar een positie aan het begin van de woordgroep’ (1970: 208).

Is er nu voldoende motivering om aan (4) zo'n abstracte dieptestructuur toe te kennen als (9)? Die is er inderdaad.

Op een vraag als

(10)	Wanneer komt Bert?

kan het antwoord evenzeer luiden

(11)	Bert komt morgen
(12)	Morgen

Die reactie (11)/(12) wijst erop dat in (10) twee delen onderscheiden kunnen worden, te weten een vaststaand gegeven dat aan spreker en hoorder bekend is (vandaar dat het weggelaten is in (12) en een onbekend stuk. Dat onbekende deel is voorwerp van bevraging door de spreker, die aanneemt dat het aan de hoorder bekend is (vgl. ook Kiparsky 1970: 151). We kunnen daarom in eerste instantie de betekenis van (10) als volgt voorstellen:

(13)	‘(Bert komt op tijd x) en (w (tijd x))’

waarbij echter het vraagkarakter van de zin in z'n totaliteit nog niet is vastgelegd; zie nogmaals (9).

Wat is nu de regel die ervoor zorgt dat de dieptestructuur (9) getransformeerd wordt tot het eindresultaat (4), en niet bv. tot

(14)	*Trees heeft wie laten zitten?

(We zien af van zgn. echo-vragen die structureel geënt zijn op de voorafgaande mededelende zin). Er moet inderdaad een regel gewerkt hebben van het type dat Baker heeft vermeld. Dat kan het beste gedemonstreerd worden aan zinnen van het type (1). Als (1) het resultaat is van transformaties die gewerkt hebben op een structuur verbonden met betekenis (2), is de ‘vooropplaatsing’ kennelijk een enkelvoudig proces: Wie is opgeschoven, via één verplaatsingstransformatie, over de constituent je denkt heen. Maar de vooropplaatsing heeft in twee fasen gewerkt bij de andere lezing, uitgedrukt in (3).

Er zijn twee argumenten voor zo'n verplaatsing in fasen. Om te beginnen zijn er zinnen die resulteren uit maar één transformatie van deze aard: we kunnen denken aan typen als

(15)	Weet je al wie Trees heeft laten zitten?

waarbij het wie objectsfunctie heeft.

Daarnaast heeft dezelfde regel van eenmalige opschuiving kennelijk gewerkt in zin-

[p. 331]

nen van het type (4). Voor verplaatsing in een complexe zin als (1) kunnen we gebruikmaken van transformationele procédés die hun geldigheid bewezen hebben. Dat houdt voor dit concrete geval in (a) enkelvoudige vooropplaatsing van de w-constituent met de regel van zin (4) en daarna (b) enkelvoudige vooropplaatsing van diezelfde w-constituent over je denkt heen, zoals dat bv. gebeurd is in

(16)	Wie denk je dat het heeft gedaan?

We mogen dus stellen dat de vooropplaatsing van de w-constituent in (1) in twee cyclische fasen verlopen is: eerst binnen de cyclus van de ingebedde zin (17a), daarna binnen de cyclus van de matrixzin (17b):

(17)	(a)	Q (je denkt (dat Trees heeft laten zitten w + iemand))
	(b)	Q (je denkt (dat w + iemand heeft Trees laten zitten))
	(c)	W + iemand denk je dat Trees heeft laten zitten

(De herschrijving van w + iemand → Wie kan uitgevoerd worden in de Fonologische Component).

Dat dit procédé van cyclische verheffing alleen maar geldt voor w-elementen, althans niet uitbreidbaar is naar niet-bevraagde zinsdelen, blijkt uit afwijkende produkten als

(18)	*Iemand denk je dat Trees heeft laten zitten?

Kennelijk is de hier bedoelde vooropplaatsingstransformatie beperkt tot wie, wanneer, waarom, e.d.

Voorlopig kunnen we twee tussentijdse conclusies trekken over (1) en zijn transformatiegeschiedenissen. Om te beginnen kan de fundamentele ambiguïteit niet ontkend worden: er gelden twee interpretaties in de geest van (2) en (3). En daarnaast moeten we erkennen, dat in de vorm van (1) aanwijzingen geborgen liggen die deze twee uiteenlopende interpretaties mogelijk maken.

Is dat nu wel echt het geval? Als we meerduidige zinnen, zonder hulp van situatie of context, in hun meerduidigheid kunnen onderscheiden, moeten de aanwijzingen voor zo'n ontdubbeling dan inderdaad in de structuur zelf liggen, althans in het patroon - de oppervlaktestructuur - waarvan hij de concretisering is? Er zijn wel verschijnselen die deze veronderstelling bevestigen.

In zinnen van het type

(19)	Een Hollander is vrijgeviger dan hij

zijn er syntactische indicaties - men spreekt hier wel van perceptuele strategieën; zie verderop - die duidelijk maken dat een Hollander hier categoriaal moet worden geïnterpreteerd. Doordat deze woordgroep nl. in positie 1 van de zin geplaatst is, weten we dat niet de lezing ‘een of andere Hollander’ geldt. Was dat zo geweest, dan had het structuurprincipe geëist: ‘Er is een...’.

Aanwijzingen van deze aard leiden gemakkelijk tot de veronderstelling dat we de interpretatiemogelijkheden van een zin uit de structuur van die zin zelf - dat wil dus zeggen: uit het patroon dat aan zijn waarneembare vorm ten grondslag ligt - kunnen afleiden. We stellen hierbij niet dat uit de structuur van de zin zelf blijkt, of we er interpretatie a (vgl. (2)) dan wel interpretatie b (vgl. (3)) aan moeten toekennen: dat is geen grammatisch maar een pragmatisch probleem. Voor de feitelijke ontambiguïsering zorgen context, situatie, enz. Waar het hier om gaat is dit: er is reden om de these;op te stellen, dat aan één zin twee interpretaties toegekend kunnen worden doordat er binnen

[p. 332]

die zin - of binnen zijn onderliggend patroon - indicaties aanwezig zijn die de mogelijkheid van dubbele interpretatie formeel verantwoorden.

Totnutoe is er geen enkele linguïstische theorie geweest die in deze richting gewerkt heeft - die dus heeft gesteld: als de (fonetische vorm van de) zin ambigu is, dan moeten er, in de abstracte vorm die besloten ligt binnen de fonetische vorm, dus in de zgn. oppervlaktestructuur, formele mechanismen aanwezig zijn ter verklaring van die ambiguïteit.

Voor de traditionele zinsontleding geldt dit al zonder meer: daarin is wie wel subject resp. object bij laten zitten, maar zo'n benoeming legt niet zozeer de syntactische verschillen vast, als wel de semantische interpretatie achteraf. Ook het structuralisme laat verstek gaan. Ondanks zijn aperte gelijk, biedt bv. Uhlenbeck geen formeel apparaat voor ontambiguïsering aan, wanneer hij de syntaxis karakteriseert als ‘de beschrijving van de verschillende wijzen waarop de taal tracht het uiterst enge kader dat het principe linéaire biedt, te overwinnen’ (1962: 28). En de (klassieke) transformationele beschrijving kan weliswaar staande houden dat het twee aparte dieptestructuren ontwikkelt bij de ‘oppervlaktestructuur’ (1), maar waarom aan (1) een dubbele reeks beschrijvende structuren wordt toegekend en aan, bijvoorbeeld, (20) niet, is niet duidelijk. De oppervlaktestructuur zelf, gereflecteerd in de fonetische vorm (1), bevat in die benadering geen formele indicaties die een verbinding met ofwel (2) ofwel (3) verantwoorden.

Een antwoord dat een uitweg uit deze impasse probeert te geven, ligt geborgen in de spoortheorie. Belang en werking daarvan leggen we vast in enkele stellingen, waarvan de eerste luidt:

I	Verplaatsingstransformaties die de basisstructuur K omzetten in de oppervlaktestructuur o.s., laten in o.s. een spoor, t, na van de verplaatste constituent; dit heeft tot gevolg, dat de categoriale verhoudingen van K een reflex in o.s. hebben.

Terzijde moet opgemerkt worden dat de spoortheorie een verklaringsmodel is dat binnen de transformationale theorie valt. Voor enig begrip ervan moet men de voorstellen plaatsen in een transformationeel kader, met name in dat van de zgn. herziene standaard-theorie, de extended standard theory of E.S.T. Binnen die laatste visie geldt (a) dat een beperkt aantal syntactische regels een ongecompliceerde basisstructuur van een zin voortbrengen, de zgn. dieptestructuur, en (b) dat een beperkt aantal transformatieregels hiervan onderscheiden eindprodukten kunnen maken, zodat bij één dieptestructuur meer dan één oppervlaktestructuur kan passen: ‘Jan komt met de trein’ / ‘Het is met de trein dat Jan komt’. Daarnaast geldt met name voor de E.S.T. (c) dat weliswaar de funcionele verhoudingen tussen de zinsdelen vastliggen in de basisstructuur, maar dat we toch niet alleen daarop kunnen afgaan voor een correct begrip van de zinsinhoud - ook de zinsvorm, dus de oppervlaktestructuur, kan in dat laatste bijdragen; vergelijk maar eens: ‘Ik lust niet veel drankjes’ / ‘Ik lust veel drankjes niet’.

We lichten stelling I toe aan een voorbeeld. Aannemend dat een volledig syntactisch beeld van een zin gegeven is door naast zijn klankvorm (S) ook zijn oppervlaktestructuur en zijn dieptestructuur vast te leggen, lezen we dan:

[p. 333]

(20)	(S)	Wat hebt u haar voorgesteld?
	(O.S.)	Wat hebt u haar voorgsteld t
	(D.S.)	Q (U hebt haar voorgesteld w + iets)

Als we ons bepalen tot de syntactische transformaties die (20)(D.S.) hebben omgezet in (20)(O.S.), zien we dat de verplaatsingsregel die w + iets (= wat) naar voren schuift, op de plaats na het werkwoord voorstellen een t achterlaat - een sprekende herinnering aan dat oppervlakkig verplaatste deel. In de oppervlaktestructuur is het oorspronkelijke dieptestructuurobject wat dus wel van zijn functionele plaats verdreven, maar problemen geeft dat niet: de transitieve functie van voorstellen blijft gewaarmerkt door het spoor t. Dat spoor t valt binnen het bereik van wat - zoals een pronomen binnen het bereik van zijn antecedent valt - en we weten dus meteen waarvoor die t staat.

We kunnen nu terugkeren naar onze zin (1) en zijn parafrases (2) en (3). Nu geldt dat (1) de grafische realisatie is van twee onderscheiden oppervlaktestructuren. Die oppervlaktestructuren verschillen in de positie van t en kunnen dus niet anders dan van verschillende dieptestructuren zijn afgeleid:

(2′)	Wie denk je dat t Trees heeft laten zitten
(3′)	Wie denk je dat Trees heeft laten zitten t

Men zou als bezwaar tegen die spoortheorie kunnen opwerpen: t is een abstractie, hij is dus in feite niet aanwezig in de oppervlaktestructuur; op grond van ons inzicht in de betekenis (zie (2)) introduceren we de t pas achteraf in de structuur (2′). Kunnen we daarom niet evengoed aan (1) twee interpretaties toekennen op grond van onze taalkennis, ons inzicht in de structuur? Die opwerping houdt echter geen stand. Het verschil tussen die laatste opvatting, die ‘inzicht-theorie’ en de spoortheorie, ligt juist hierin, dat de t-theorie het inzicht, het weten, expliciteert. Het verschil is, dat de laatste een poging tot formalisering (= precieze verklaring) van het eerste is. Niet ten onrechte is gesteld dat de functie van de formalisering is, de transformationele heuristiek een aangrijpingspunt te geven (Evers 1976: 98).

We gaan nu een stapje verder. Uit de voorbeelden (2′) en (3′) valt af te leiden dat t binnen het bereik van zijn NP valt. Net als een pronomen en zijn antecedent - we hebben t al een soort pronomen genoemd - moet t dus op de NP volgen, tenzij t in een ingebedde zin staat (vgl. (‘((Toen hij_i Rusland binnenviel)_Z1 had Napoleon_i de oorlog eigenlijk al verloren)’ _Z0). We lichten die antecedentrelatie (vgl. ook Huybregts 1976: 346) toe aan een voorbeeld:

(21)	Eva verleidde Adam onder een boom

Door een zgn. nominalisatietransformatie kan hiervan - of beter: van de structuur die hieraan ten grondslag ligt - afgeleid worden

(22)	Eva's verleiding van Adam onder een boom

Maar evenzeer kan hier, uiteindelijk, uit resulteren

(23)	Adams verleiding door Eva...

waarbij we als oppervlaktestructuur, fundamenteel voor de fonetische of grafische realisatie, moeten aannemen

(23′)

Adams verleiding t door Eva...

Het spoor, t, valt hier binnen het bereik van de verplaatsbare NP Adam. Men kan zich nu afvragen wat voor oppervlaktestructuur resulteert, als de subjects- én de objectsconstituent van verleiden achter het genominaliseerde werkwoord staan; dat zou

[p. 334]

moeten zijn:

(24)	t verleiding van Adam door Eva...

Het probleem hierbij is dat een spoor, t, is achtergelaten dat niet binnen het bereik van zijn antecedent, Eva, valt. Evenzeer als in bv.

(25)*

Hiji zei dat Jani binnenkwam

waarin hij en Jan coreferentieel zijn, leidt dit tot ongrammaticaliteit: de antecedentpronomen-relatie is immers verbroken.

Het gevolg is een duidelijke paradox: krachtens regel I moet een NP die verplaatst is een spoor achterlaten, maar anderzijds moet het spoor binnen het bereik van zijn NP vallen en er dus (normaliter) achter staan. Klaarblijkelijk botsen hier these I en de antecedentrelatie. De anomalie wordt echter opgeheven door een tweede regel, die t elimineert (vgl. ook Chomsky 1975: 113 evv.):

II	Als onder een knoop waardoor een t gedomineerd wordt een constituent wordt ingevoerd, elimineert die de t; een dergelijke invoering is verplicht waar de antecedentrelatie verbroken is.

Inderdaad blijkt die regel te gelden voor (23); er zijn immers verschillende nominale verschuivingen toegestaan, maar in de oppervlakte is geen t meer aanwezig, die buiten het bereik van zijn antecedent valt. Naast

(22)	Eva's verleiding van Adam...
(23)	Adams verleiding door Eva...

noteren we een zin waarin het spoor geëlimineerd is door een bepaling, te weten, de:

(24′)

De verleiding van Adam door Eva...

En passant dienen we ons nu nog af te vragen of de semantische interpretatie van (22) en (23) geen moeilijkheden oplevert: in de eerste is sprake van Eva's verleiding en in de tweede van Adams verleiding (vgl. ook Leys 1974). Het is echter juist de spoortheorie die de semantische problemen oplost. De zin (23) heeft immers als oppervlaktestructuur (23′); en de hierin aanwezige t, vallend binnen het bereik van Adam, geeft aan waar die NP-consituent oorspronkelijk gestaan heeft. In (22) ontbreekt zo'n spoor, zodat Eva wel als subject geïnterpreteerd moet worden. Zo'n verschil in oppervlaktestructuur maakt impliciet duidelijk, dat aan (22) en (23) een verschillende transformationeel verloop voorafgegaan moet zijn. Zo is (23) geen nominalisatie van (21) op de wijze waarop (22) dat is; aan de verplaatsing in (23) is een passieftransformatie voorafgegaan, en daarbij is uiteraard een t achtergelaten toen het object een frontale positie verwierf:

(23′)

Adam werd verleid t door Eva...

Nogmaals: de t, achtergelaten in (23′) door verplaatsing van het subject Eva, is geëlimineerd of beter: moet geëlimineerd worden krachtens these II; dat is ook gebeurd, en wel door de constituent Adam.

Waarom wordt nu de t ná verleiding in (23′) en in (23′) niet uitgewist door de constituent door Eva? Die laatste bezet toch de plaats na het (al dan niet genomaliseerde) werkwoord en elimineert zo toch het spoor? Nee, dat is niet het geval. Door Emonds is gesteld dat transformaties, wat hij noemt, structuurbehoudend zijn (zie 1976: hfdst. 2). Als bv. een constituent, gedomineerd door de knoop NP, verplaatst

[p. 335]

wordt, kan hij alleen aangehecht worden op een plaats waar in principe een NP is toegelaten. Zo kan bij passivering de objects-NP aangehecht worden onder de NP-knoop vóór het werkwoord, maar een door-bepaling kan niet worden aangehecht op de plaats van de NP die oorspronkelijk de objectsconstituent domineerde:



Het bovenstaande leert ons het volgende. Er zijn transformaties naar links en er zijn transformaties naar rechts. De linkse verplaatsing van NP's biedt geen problemen, omdat de vooropgestelde NP in een antecedentrelatie tot t komt te staan. Bij een verschuiving naar rechts zou de NP echter een soort ‘postcedent’ vormen en de t zou niet binnen het bereik daarvan vallen. Gelukkig wordt bij rechtse verplaatsing de t uitgewist, zodat de theorie geen geweld wordt aangedaan door de hier geldende bereiksregels.

Een enkel probleem, zij het eerder van semantische aard, moeten we hierbij al aanstippen. In de zin (27) met z'n oppervlaktestructuur (28) wordt de dieptepositie van het meisje vastgelegd door t:

(27)	Het meisje wordt verafgood door haar ouders
(28)	Het meisje Pass + verafgoden t door haar ouders

Hoe wordt nu echter de functie van haar ouders verantwoord? Dat gebeurt door het vormelijke element door; dit heeft nl. geen andere functioneel-semantische waarde dan aan te geven, dat de erdoor geregeerde NP in de diepte als subject(agens) fungeerde. Dit procédé is ook in andere vormen waarneembaar, met name in, wat G. Bech genoemd heeft, het topisch subject er. In

(29)	Er zit een Brabander aan het bier

is de t die achtergelaten is bij de rechtse verplaatsing van een Brabander, uitgewist door er. (Zie voor een andere verklaring opm. (b) aan het slot). Dat houdt echter in, dat de oppervlaktevorm van (29) ons niet meer duidelijk maakt, dat een Brabander in een agens-actierelatie staat tot zitten; anders gezegd: de dieptefunctie is niet afleesbaar aan de oppervlakte. Maar het topisch subject brengt redding. De functionele waarde van er ligt nl. juist hierin, dat het aangeeft: de onbepaalde constituent die na V komt, vervult de subjectsfunctie in de onderliggende categoriale structuur.

Voordat we ons nu gaan bezighouden met de semantische interpretatie, moeten we nog iets nader ingaan op de werking van de verplaatsingstransformatie voor NP's en

[p. 336]

met het cyclisch beginsel. We kiezen als uitgangspunt daarvoor de zin:

(30)	Wie denk je dat ze gezien hebben dat de politie heeft bekeurd?

Hoewel we ook als oppervlaktestructuur kunnen veronderstellen

(30")

Wie denk je (dat ze gezien hebben (dat t de politie heeft bekeurd))

is toch meer aannemelijk:

(30′)

Wie denk je (dat ze gezien hebben (dat de politie heeft bekeurd t))

omdat normaliter de politie iemand bekeurt, en niet andersom. Het spoor, t, is hier weer erg belangrijk: het is het pronomen dat binnen het bereik van wie valt en dus aangeeft welke syntactische plaats wie (of beter zijn grondvorm) in oorsprong inneemt. Als basisvorm mogen we daarom aannemen:

(30‴)

Q

(je denkt dat ze gezien hebben (dat de politie heeft bekeurd W + iemand))

Over de cyclische verheffing van (w + iemand) = wie hebben we al even gesproken: aangezien transformaties cyclisch worden doorgenomen, en wel van de diepst ingebedde naar de hoger gelegen zinnen toe, schuift het wie via dat en dat naar de frontale positie. Zo'n cyclische verheffing kan echter niet willekeurig gebeuren. Correct als oppervlaktestructuur is bv.

(31)	Wie denk je dat Marie gelooft dat Leendert zal kiezen t

Maar als oppervlaktestructuur af te wijzen is

(32)	*Wie denk je dat Marie het verhaal gelooft dat Leendert zal kiezen t

Blijkbaar is er iets in de structuur van (32) dat die cyclische verheffing blokkeert. Indertijd heeft Ross als verklaring hiervoor de zgn. complexe-zinsrestrictie bedacht: uit een bijzin die voorafgegaan wordt door een zgn. kopgroep (in dit geval het verhaal) mag niets gedeleerd worden of verschoven tot buiten die bijzin (1967: 66 evv.; vgl. ook Chomsky 1976: 68 evv.). Ross heeft een hele reeks van dit soort regels ontwikkeld. Maar de oplossing die Chomsky sedert enkele jaren aanbiedt, is in zoverre gelukkiger, dat ze in één formule een hele reeks transformationele beperkingen vastlegt. Dat is het zgn. ‘subjacency principle’, door ons vertaald als de onderschikkingsregel. Chomsky stelt daarbij expliciet: ‘er is maar één categorie transformatieregels: al die regels worden beheerst door de onderschikkingsregel’ (1975: 93). Krachtens deze onderschikkingsregel is het verboden het element X uit woordgroep A naar woordgroep C te schuiven, als er binnen C een woordgroep B is, die A omvat. Schematisch:



Als we het simpel stellen, geldt dus krachtens (33) dat we een constituent wel mogen verschuiven binnen een woordgroep of naar een aangrenzende woordgroep, maar een sprong over een woordgroep heen is niet toegestaan.

Lopen we nu niet vast met bv. (30)? Nee, dat doen we niet, omdat hier de verheffing cyclisch verlopen is; Wie is dus ofwel binnen de bijzin of naar de onmiddellijk aangrenzende zin opgeschoven.

Wat is er nu voor bezwaar tegen om die cyclische verheffing toe te passen op een type als (32), ongeveer als volgt:

[p. 337]

Als we het eenvoudig stellen, ligt de fout hierin, dat (... het verhaal) minder structurele mogelijkheden heeft dan bv. (... Marie gelooft). We kunnen nl. de structuur vormen Wie denk je... en Wie gelooft Marie..., maar *Wie het verhaal is zonder meer uitgesloten. Kennelijk mist een woordgroep als het verhaal de initiële open plaats waarin een bevraagd element ingevoegd kan worden. Er is dus geen mogelijkheid om wie in (32) cyclisch te verheffen tot de frontpositie, omdat deze constituent (wegens het ontbreken van een open plaats) over het verhaal heen verheven zou moeten worden. En dat is in strijd met de onderschikkingsregel, zoals die geformuleerd is in (33).

Dit alles verplicht ons een derde stelling aan te bieden om de spoortheorie syntactisch nog iets meer te begrenzen:

III	Voor een constituent NP en de t die daaraan refereert geldt de onderschikkingsregel; de NP ligt dus in dezelfde of in een direct aangrenzende woordgroep als t, behalve als hij via cyclische verheffing hogerop geschoven is.

Het spoor, dat blijkt langzamerhand wel, biedt niet alleen een verklaring voor de samenhang tussen transformationeel verbonden structuren, maar het spoor-principe is zeer goed verenigbaar met algemenere regels en restricties. Een fraai voorbeeld van een dergelijke samenhang, in dit geval met de zgn. subjectsrestrictie, levert Lightfoot (1976a) ons. De zin

(34)	Who do you want to succeedf

heeft twee mogelijke oppervlaktestructuren, nl.

(35)	Who do you want t to succeed
(36)	Who do you want to succeed t

Daarentegen heeft de realisatie met de samengetrokken groep wanna:

(37)	Who do you wanna succeed?

maar één mogelijke oppervlaktestructuur en dus ook maar één semantische lezing, te weten (36).

Het aardige is nu, dat de spoortheorie deze mogelijke en onmogelijke relaties moeiteloos verklaart. Als we een slordige representatie geven van een zgn. intermediaire structuur, een tussenfase ergens tussen basis- en oppervlaktestructuur, noteren we voor (35) en (36) resp.

(35′)	WH (you want (t to succeed))
(36′)	WH (you want (you to succeed t))

[p. 338]

In (36′) - (36) wordt het you van de bijzin geëlimineerd met een zgn. Equi-NP-deletie: de NP in de bijzin die gelijk is aan de NP in de hoofdzin mag gedeleerd worden; vgl. ‘Wij willen (wij komen)’ → ‘Wij willen komen’. Het gevolg hiervan is, dat er tussen want en to geen constituent aanwezig is, zodat contractie tot wanna mogelijk is; vgl. ‘I wanna come’, e.d. Voor (35′) - (35) blijkt een dergelijke contractie niet mogelijk te zijn. En de meest simpele verklaring is te stellen: er staat een constituent tussen want en to die dit voorkomt, en dat kan alleen maar t zijn. Moet de aanwezigheid van zo'n (zuiver abstract) spoor die samentrekking dan verhinderen en krachtens welk principe is dat zo? Dat is zo krachtens de zgn. ‘specified subject condition’, de subjectsrestrictie. Volgens Chomsky mag een transformatie niet opereren op de elementen X en Y als daartussen een element ligt dat als gespecificeerd subject bij Y fungeert (1973: 239 evv.).

Vandaar dat we wel aanvaardbaar achten:

(38)	Over wie heb je die roddelpraatjes gehoord?

terwijl we als ongrammaticaal verwerpen

(38′)

*Over wie heb je Jan z'n roddelpraatjes gehoord?

In (38′) is de verbinding tussen (over) wie en roddelpraatjes uitgesloten, omdat in een diepere structuur Jan fungeert als gespecificeerd subject bij roddelpraten (= Y).

Welnu, op vergelijkbare wijze vormt t in (35) het obstakel dat contractie van want en to (= X en Y) verhindert. De charme van dit alles is, dat de verklaring voor (35) - (36) enerzijds en (38) - (38′) anderzijds in één en hetzelfde principe kan worden vastgelegd mits... we inderdaad een spoor, t, achterlaten tussen X en Y (vgl. ook Chomsky 1976: 20 evv.).

We bepalen ons nu tot de semantische interpretatie van oppervlakteverschijnselen, waaraan we nu al enkele malen gerefereerd hebben. Ter vermijding van misverstanden geven we eerst de regel die hier geldt in de vorm van een vierde these:

IV

Het spoor t, gelegen binnen het bereik van de nominale constituent in een antecedent-pronomen-relatie, maakt duidelijk wat de dieptestructuurpositie van het bindende antecedent was en hoe, dientengevolge, de oppervlaktestructuur semantisch geïnterpreteerd moet worden wat ‘verborgen’ categoriale relaties betreft.

We hebben al gezien, sub I, dat de herziene standaardtheorie, E.S.T., geen genoegen meer kan nemen met een semantische verklaring die zich uitsluitend baseert op de dieptestructuurgegevens. Voor de E.S.T. geldt dat ‘de oppervlaktestructuur (althans ten dele) het bereik van logische elementen bepaalt’ (Chomsky 1971: 209). De ultieme consequentie van deze verschuivingen van functies is de semantische interpretatie die uitsluitend plaats vindt op de oppervlaktevorm. Daardoor zou de theorie haar wat hybridisch karakter verliezen - ‘ten dele, ten dele’ - en de afstand tot andere linguïstische theorieën zou erdoor verkleind worden.

Vergelijk nu eens

(39)	Brabanders brouwen abdijbier
(40)	Abdijbier wordt gebrouwen door Brabanders

Het verschil in betekenis tussen beide zinnen wordt verklaard door verschijnselen die

[p. 339]

vastgelegd zijn in de oppervlaktestructuren. In dit geval hangt dat samen met de eerste plaats in een zin; wat voor de persoonsvorm staat - laten we gemakshalve zeggen: in subjectspositie - wordt zo mogelijk geïnterpreteerd als een bepaalde categorie en niet als een onbepaalde. Zo vatten we Brabanders in (39) niet op als ‘sommige Brabanders’, maar als ‘de Brabanders’ (= ‘alle’); en in (40) krijgt Abdijbier die universele, definiete interpretatie: ‘alle abdijbier’. Dit hangt samen met het al eerder genoemde principe, dat we in onze presentatie van informatie bij voorkeur gaan van het bekende naar het onbekende - we spreken hier wel van een perceptuele strategie (vgl. Droste 1976: 64 evv.). Willen we zo'n specifieke interpretatie vermijden, dan doen we dat met behulp van ‘onbepaaldheidsindicatoren’ als er:

(41)	Er wordt abdijbier gebrouwen door Brabanders

Een mogelijkheid om de interpretatie die normaliter samengaat met (39) te handhaven, is een structuur als

(42)	Door Brabanders wordt abdijbier gebrouwen

Hier is de thematische (eerste) positie bezet door dezelfde constituent als in (39) en in allebei de gevallen zal men dus de waarde ‘de Brabanders’ eraan toekennen. Wat zou er nu voor bezwaar tegen zijn om (39) en (49) te interpreteren uitsluitend op basis van hun hier aanwezige vorm, dus de fonetische realisatie? Het zijn immers twee verschillende zinnen en het uiterlijk verschil verantwoordt zo ook het inhoudelijke verschil. Hef bezwaar tegen een dergelijk voorstel is, dat hiermee het transformationele principe geheel verdwijnt. In concreto houdt dat in: de intuïtief ervaren (en formeel beregelbare) samenhang tussen (39) en (49) wordt, zoals het kind met het badwater, weggeworpen.

Van niet minder fundamentele aard is, dat de structuur (40) zoals die hier staat, dus de fonetische realisatie S, niet interpretabel is. Wat voor informatie immers ligt in die zichtbare structuur vervat? Dat abdijbier in een subjectsrelatie staat tot (worden) gebrouwen? Maar dat is een syntactische constatering, die de semantische relatie tussen beide zinsdelen onbesproken laat. Als we de ‘semantemen’ brouwen en abdijbier in hun onderling verband bezien, constateren we immers dat de laatste niet alleen een objectswaarde heeft, maar zelfs een zgn. resulterend object is: het krijgt aanzijn door de handeling van het brouwen, resulteert daar uit. Beide aspecten, de functionele samenhang (39) - (40) en de afhankelijke semantische waarde van abdijbier in (40), krijgen een natuurlijke verklaring met de spoortheorie. De oppervlaktestructuur van (40) kan daarin vastgelegd worden als

(40′)

Abdijbier wordt gebrouwen t door Brabanders

Inderdaad is (40′) optimaal informatief in die zin, dat we de dieptestructuur niet nodig hebben voor interpretátie en dat desondanks de structurele samenhang met (39) is vastgelegd, te weten door t die hier de ‘diepe’ objectswaarde van abdijbier vastlegt. Bovendien is het verschil met (39) afleesbaar aan (40), onder meer door de subjectspositie van abdijbier (resulterend in de interpretatie ‘alle abdijbier’). Wat die ‘diepe’ objectswaarde van t betreft: het is een pronomen dat binnen het bereik van abdijbier valt, dus deze laatste constituent mag de voornoemde semantische objectswaarde toebedeeld krijgen, hetgeen raadpleging van de dieptestructuur overbodig maakt.

De stelling die een tijdlang gegolden heeft: transformaties zijn stilistische proce-

[p. 340]

dures die geen betekeniswijziging mogen veroorzaken (Chomsky 1965: 132), geldt dus niet meer. Eigenlijk moeten we zeggen: ‘geldt weer niet’; de oorspronkelijke versie (Syntactic Structures) van 1957) immers stond wel degelijk betekeniswijziging door transformaties toe.

We komen hiermee aan de zeer wezenlijke vraag die we eerder opwierpen: welke criteria bezitten we nog om de samenhang van bepaalde zinnen te poneren, als onze interpretatie uitsluitend op oppervlaktestructuren werkt en het criterium van betekenisidentiteit (weer) vervalt? Als de passieve oppervlaktestructuur anders geïnterpreteerd moet worden dan de actieve - vgl. (39) en (40) - wat is dan het argument om ze allebei met eenzelfde dieptestructuur te verbinden? Anders gezegd: indien twee zinnen niet eikaars parafrase zijn, kunnen ze dan nog wel herleid worden tot dezelfde dieptestructuur? Voor een verklaring zullen we terug moeten naar 1957. De grondgedachte van de transformationele theorie is dan, dat er een aantal basisstructuren zijn die ten grondslag liggen aan zgn. kernzinnen. Zulke patronen zijn S-V-O, S-V-I0-O en dergelijke, in totaal zeker minder dan een tiental. Van deze (basisstructuren van) kernzinnen worden complexe zinnen afgeleid, hetzij door verplichte, hetzij door optionele transformaties (1957: 61). Zo wordt ook een passieve zin transformationeel afgeleid van een actieve grondstructuur, aangezien alleen de laatste als kernzin kan gelden. Maar - en later wordt dit ofwel vergeten ofwel als principe verworpen - ‘in het algemeen geldt zelfs niet de zwakste semantische relatie (feitelijke equivalentie) tussen actief en passief’ (1957: 101).

Als we kernzinnen beschouwen als eindprodukten waarop alleen verplichte transformaties gewerkt hebben (en waarin, uiteraard, geen andere zinnen ingebed zijn), kunnen we dit stellen: alleen het principe van eenvoud bepaalt welke groep zinnen deel uitmaakt van de kernverzameling. Dit criterium van eenvoud eist dat alle samengestelde zinnen afgeleid zijn van enkelvoudige, en dat passief, vraagzin, modale uiting, enz. afgeleid zijn van kernzinnen. Simpel gesteld: transformaties zijn bewerkingen die één of meer gegeven kernstructuren verbinden met een afgeleide structuur.

In de E.S.T. wordt erkend, dat transformaties betekeniswijzigend kunnen optreden, maar de dieptestructuur blijft nog bepalend voor de functionele verhouding van de constituenten. Voor een correcte semantische interpretatie van een zin moet in deze theorie ten dele met de oppervlaktestructuur worden gerekend, althans wat het bereik van operatoren betreft en de stilistische relevantie van bepaalde zinsdelen. Met het invoeren van sporen is de E.S.T. echter pas een volwaardige theorie geworden. De spoortheorie is dus geen nieuwe, derde visie; ze herformuleert alleen de principes van E.S.T., ordent ze eleganter. Terwijl de E.S.T. in haar eerste versie nog een zekere ambivalentie vertoonde door de semantische interpretatie gedeeltelijk op de diepte, gedeeltelijk op de oppervlakte af te stemmen, is nu de consequentie volledig doorgedacht: de oppervlaktestructuur verklaart in zichzelf het syntactisch-transformationele proces en bevat dus alle informatie die nodig is voor semantische interpretatie (vgl. ook Lightfoot 1976b: 182, voetnoot).

De eigen weg van de R.E.S.T. zullen we nog eenmaal demonstreren aan een iets andere groep voorbeelden (vgl. Jackendoff 1975). Als we vergelijken

(43)	Die artiest kuste Marietje graag in het donker
(44)	Marietje werd graag in het donker gekust door die artiest

[p. 341]

dan kunnen we aan (44) in ieder geval één lezing toekennen, waarbij het plezier aan Marietjes kant is (Merk op, dat (43) maar één lezing heeft.). Kennelijk oriënteert de adverbiale bepaling zich met een zekere voorkeur op het (oppervlakte-)subject van de zin. Dat betekent, dat de verbinding tussen beide niet op dieptestructuurniveau beregeld wordt, maar een oppervlakteverschijnsel is. De gevolgtrekking, dat de semantische interpretatie voor dit soort bepalingen van hoedanigheid dan op S, de hoorbare zin, moet gebeuren, geeft echter problemen. Als men immers stelt: de adverbiale bepaling wordt bij voorkeur geïnterpreteerd als een subjectsbepaling, wat moet men dan aanvangen met

(45)	Wie denk jij dat graag in het donker gekust werd door die artiest?

Althans in één lezing heeft graag betrekking op wie, maar wie kan niet gelden als het oppervlaktesubject van gekust werd. Met de spoortheorie is het probleem echter gemakkelijk op te lossen. De oppervlaktestructuur van (45) laat immers een t in subjectspositie zien in de bijzin; het is het spoor dat uiteindelijk achterblijft nadat wie eerst verheffing ondergaan heeft tot subjectspositie in de bijzin om vervolgens nogmaals verheven te worden tot in de hoofdstructuur:

(45′)

Wiedenk je dat t graag in het donker gekust werd door die artiest?

De bepaling graag kan hier geïnterpreteerd worden als subjectsbepaling, te weten bij t; en aangezien dit pronomen binnen het bereik van wie valt, wordt de bepaling bij overdracht daarmee verbonden.

Overigens zijn hiermee niet alle problemen opgelost, integendeel. Om te beginnen kan men zich afvragen of in (45′) niet nog een t aangenomen moet worden, en wel een spoor voor de objectspositie waaruit wie in de eerste cyclus verheven is. We zouden dan (45′) moeten lezen als

(45″)

Wie denk je dat t graag gekust werd t door die artiest?

daarbij de stelling van Lightfoot onderschrijvend dat voor iedere verplaatsing van een NP een spoor achtergelaten moet worden, zodat ‘een NP meer dan één t kan binden (door Transitiviteit)’ (1976a: 561).

Daarmee zijn we er nog niet, want we moeten overwegen of die beide t's niet een index voor coreferentialiteit dienen te krijgen. Weliswaar hoeft (45″) geen misverstanden op te roepen, maar zinnen als

(46)	Wie denk je dat wie verslagen heeft in die wedstrijd?

vereisen indexicale aanduidingen. De oppervlaktestructuur zou anders immers niet inzichtelijk genoeg zijn voor een correcte semantisache interpretatie:

(46′)

Wiei denk je dat wiej ti verslagen heeft tj in die wedstrijd?

Met de laatste groep voorbeelden is duidelijk geworden, dat er nog een hele reeks problemen zijn die om een oplossing vragen (voor een kritische benadering zie Bach en Horn 1976). Ter afsluiting van dit overzicht vermelden we nog kort een viertal open vragen.

(a) De spoortheorie laat haar ‘traces’ na in de oppervlaktestructuur van de zin, en voor Chomsky geldt dan ook ‘dat alleen oppervlaktestructuren semantische interpretatie ondergaan’ (1975: 96). Anderzijds is in de herziene standaardtheorie, E.S.T., overtuigend aangetoond dat niet de oppervlaktestructuur semantisch geïnterpreteerd wordt, ‘maar eerder de structuur die vastgelegd is door de fonologische interpretatie van P_n (de oppervlaktestructuur), met de eraan toegekende zinsintonatie’ (Chomsky

[p. 342]

1971: 213).

Wil men de spoortheorie handhaven, dan zal het dus nodig zijn de zinsintonatie in de transformationele component te beregelen.

(b) Aan zinnen van het type

(47)	Zo'n boek koopt iemand toch nooit

kan de oppervlaktestructuur toegekend worden die we weergeven als

(47′)

Zo'n boek koopt t iemand toch nooit

De t achtergelaten door de naar rechts verplaatste NP iemand is, krachtens regel II correct uitgewist. Voor de semantische interpretatie van (47′) blijft echter een probleem bestaan. Er is in de o.s. immers geen formele indicatie die duidelijk maakt welke functionele positie de constituent iemand in de basisstructuur heeft ingenomen. De enige oplossing is hier aan te nemen, dat niet de NP-constituent iemand verplaatst is, maar dat er een zgn. ‘Verb second rule’ gewerkt heeft, die koopt verschoven heeft naar positie 2 van de zin (ik dank deze oplossing aan Henk van Riemsdijk, Amsterdam).

(c) Zoals Goldsmith heeft opgemerkt (cf. Chomsky 1975: 115; zie ook supra, p. 8) zorgt de door-structuur ervoor, dat de erin opgenomen NP geïnterpreteerd wordt als ‘agens’ bij het werkwoord van de zin. Door is dus een semantisch ‘leeg’ element, waaraan een functionele relatie afleesbaar is. De vraag rijst nu, of andere grammaticale elementen niet een vergelijkbare functie kunnen vervullen. Met name het element worden (verbonden met een participiumvorm) zou dan kunnen aanduiden dat de ermee verbonden NP oorspronkelijk de functionele plaats ná het verbum bezet heeft. Dat kan de objectsfunctie zijn zoals in het Nederlands, maar ook bv. datief-functie; vgl. resp.

(48)	Jan werd uitgenodigd op dat feestje
(49)	Mary was given a book

(d) Constructies als

(50)	De vernietiging van de stad door de vijand

zijn niet in strijd met de anaforische conditie: het spoor t, dat nagelaten is door rechtse verplaatsing van de NP de vijand wordt immers uitgewist door de bepaling de (vgl. Fiengo 1977: 46). Zoals boven gesteld, blijkt deze eliminatie verplicht, zie regel II. Er zijn echter problemen als de genominaliseerde vorm in het onbepaalde meervoud wordt gepresenteerd. De zin

(51)	Weigeringen van Jan om z'n rekening te voldoen, zijn niet ongewoon, voorzover ik weet

is volledig correct. De enige manier om de spoortheorie, met name regel II, te behouden is de (her)invoering van een nulmorfeem voor het onbepaalde meervoud. Dat betekent echter dat het abstracte element t geëlimineerd wordt door een nieuw abstract element, te weten ø.

Onze opmerking aan het begin van dit artikel lijkt met de laatste punten voldoende gemotiveerd: voor een evaluatie van de spoortheorie is het nog te vroeg.

K.U. Leuven, Departement Linguïstiek

F.G. DROSTE

[p. 343]

Bibliografie

E. Bach & G.M. Horn (1976): ‘Remarks on “Conditions on transformations”’, L.I. 7.

C.L. Baker (1972): ‘Notes on the description of English questions: the role of an abstract question morpheme’, F.L. 6.

J. Bresnan (1975): ‘Comparative deletion and constraints on transformations’, Ling. Analysis 1

N. Chomsky (1957): Syntactic structures, 's-Gravenhage.

(1965): Aspects of the theory of syntax, Cambridge (Mass.).

(1971): ‘Deep structure, surface structure, and semantic interpretation’, D.D. Steinberg & L.A. Jakobovits (eds.): Semantics, Cambridge.

(1973): ‘Conditions on transformations’, S. Anderson & P. Kiparsky (eds.): A festschrift for Morris Halle, New York.

(1975): Reflections on language, New York.

(1976): ‘On Wh-movement’, paper MSSB Irvine Conference on formal syntax.

F.G. Droste (1972): ‘Vragen met “he”’, Leuv. Bijdr. 61.

(1974): ‘A note on paraphrasing’, Ling. Berichte 29.

(1976): ‘Presupposition, truth and grammaticality’, R. Pinxten (ed.): Universalism vs. relativism in language and thought, The Hague-Paris.

(1977): ‘Where generative semantics fails’, Leuv. Bijdr. 66.

J.E. Emonds (1976): A transformational approach to English syntax, New York.

A. Evers (1976): ‘Onderzoeksprogramma's en het transformationele onderzoeksprogramma’,

G. Koefoed & A. Evers (eds.): Lijnen van taaltheoretisch onderzoek, Groningen.

R.W. Fiengo (1974): Semantic conditions on surface structure, diss. Cambridge (Mass.).

M.A.C. Huybregts (1976): ‘Vragende(r)wijs: Progressieve taalkunde’, G. Koefoed & A. Evers (eds.).

R. Jackendoff (1975): ‘Tough and the trace theory of movement rules’, L.I. 6.

J.J. Katz & P.M. Postal (1964): An integrated theory of linguistic descriptions, Cambridge (Mass.).

P. & C. Kiparsky (1970): ‘Fact’, M. Bierwisch & K.E. Heidolph (eds.): Progress in linguistics, The Hague-Paris.

G. Lakoff (1971): ‘On generative semantics’, D.D. Steinberg & L.A. Jakobovits (eds.).

O. Leys (1974): ‘Zum Nebeneinander von Subjekts- und Objektsgenitiv’, Sprache der gegenwart 33.

D. Lightfoot (1976a): ‘Trace theory and twice moved N.P.'s’, L.I. 7.

(1976b): ‘'The theoretical implicationds of subject raising’, F.L. 14.

E.M. Uhlenbeck (1962): ‘De beginselen van het syntactisch onderzoek’, A.J.B.N. Reichling e.a.: Taalonderzoek in onze tijd, Den Haag.