De Nieuwe Taalgids. Jaargang 71

[p. 320]

Van Alphen's motto I.D.D.D. en ‘de Lessen van den dag’

Boven zijn in 1796 voor het eerst gepubliceerde vers ‘Wat moeten wij doen?’ schreef Hieronymus van Alphen de initialen I.D.D.D., die door Nepveu in zijn editie van Dichtwerken I, XVIII werden gedecodeerd als In Deze Donkere Dagen.

Blijkens Ntg. 61 (1968), blz. 81 heeft wijlen dr H.A. Höweler voorgesteld ze te lezen als Ire Domum Deo Duce, naar Huis gaan met God als gids. Ik neem aan, dat de oplossing van de tweede helft hem werd ingegeven door het devies van het studentencorps aan de Vrije Universiteit, waarvan hij lid was: N.D.D.D., Nil Desperandum Deo Duce, voor wanhoop geen reden wanneer God leidt (naar Horatius, Carm. I.7.27). Voor het geheel werd dan de tweede regel: Volgen waar Hij ons wil leiden, beslissend.

Als bezwaar voel ik, dat deze regel niet de hoofdinhoud aangeeft. Die wordt veeleer aangeduid in regel 5 Hooren wat ons God wil leeren, en afsluitend onderstreept in de slotregel... Zijn de Lessen van de dag. Van Alphen bedoelde met het vers Camphuysen's ‘Daar moet veel strijd gestreden zijn’, waarin hij ‘de leuze van het christelijke leger’ hoorde, wat hij noemde ‘uit te breiden’ (zie de eerste editie). Hij moet gedacht hebben aan wat ik met de titel van een gedicht (van hem?) uit de bundel Stigtelijke Mengelpoëzij noem De School van Jesus. Reden, om hier voor te stellen I.D.D.D. op te vatten als In Diem Deus (of: Dominus) Docet, dag aan dag onderwijst God (of: de Heer) ons. (Voor ‘in diem’ cf. Beza's vertaling van Luc. 11:3).

Dr Buynsters breekt de staf over deze slotregel ...Zijn de Lessen van den dag. Hij noemt het gedicht ‘pregnant’ en ‘eschatologisch’ - dit laatste volg ik niet goed: als het berust op regel 9 v. ‘Wars zijn van het angstig zorgen/Voor den naderenden Morgen’, dan lijkt me de uitleg van Matth. 6:34, waarop deze regels wijzen, als eschatologische tekst discutabel -, maar voor zijn gevoel trekt de slotregel het opeens in de sfeer van de nutsschool (zijn Hieronymus van Alphen, Assen 1973, 174).

Deze ‘school’ was destijds gloednieuw en beantwoordde aan contouren die men toen zag. Maar goed, vanuit onze tijd versta ik wel, wat dr. Buynsters bedoelt - elders hekelt hij het ‘volksopvoederige’ van menig gedicht, het ‘pedagogiseren’ dat ‘de pietistische gloed’ schaadt. (TNTL 84, 1968, 182). Het is nu voor mij de vraag, of hiervoor terecht als voorbeeld juist op de slotregel van ‘Wat moeten wij doen?’ wordt gewezen.

Voor mijn gevoel is nl. dr. Buynsters niet helemaal billijk als hij (boek p. 185) van Alphen citeert, die zegt dat in de heerlijkheid, hierna, ‘de leeraar de eeuwige Zoon des Vaders (is), zijne lessen gevende aan leerlingen tot welken hij niet.. behoeft te zeggen: o kleingeloovigen’. (Ligt hier soms de bron voor de eschatologische opvatting van het vers?) Dr Buynsters reageert met de opmerking, dat van Alphen ‘zich bij voorbaat verlustigt.. in onderwijskundige genoegens’. Deze reactie doet een interpretatie vermoeden, die te weinig rekening houdt met wat W.A.P. Smit (blijkens Buynsters' boek, p. 333) heeft genoemd de ‘mystieke meerwaarde’ van bijbels georiënteerde taal. Het p. 293 genoemde ‘Zusje’, dat ‘De Lessen van den dag’ in haar tasje bij zich heeft, geeft voldoende aanduiding van de kring waarin ons vers fungeerde: hoe het daar werd begrepen, ziet men reeds aan het feit, dat de slotregel er tot titel werd!

Indien men in het boven weergegeven citaat ‘leerlingen’ vervangen wil door ‘disci-

[p. 321]

pelen’, en bij ‘o kleingeloovigen’ denkt aan bv. Matth. 6:30 (vs. 34 is in verband te brengen met regel 9 v., zie hiervoor), valt men niet zo snel meer over de schoolse klank van ‘lessen’. Op p. 185 wordt trouwens óók gezegd, dat van Alphen doelt op het verkrijgen van ‘inzicht in de samenhang der dingen’. Voor mijn gevoel ligt daarin, wil men: daaronder, een verwijzing naar bv. 1 Cor. 13:12 ‘Nu ken ik onvolkomen, alsdan zal ik kennen, zoals ik gekend ben’. Stel dat men (dr Buynsters doet dat hier niet) ‘kennen’ hier in de sfeer van de school zou trekken (en dat wat malicieus opgevat), men zou van van Alphen zelf hebben kunnen te horen krijgen, dat Paulus in datzelfde vers vooraf laat gaan: ‘Nu zien wij nog door een spiegel in raadselen’ - waarmee ‘kennis’ en ‘inzicht’ ineen vloeien. Als van Alphen van de doden zegt ‘...zij denken gedachten/Tot hiertoe bevindbaar voor Englen alleen’ (boek p. 92), dan vloeit ‘denken’ en ‘bevinden’ (men denke aan: bevindelijk) ineen en is op de achtergrond mede aanwezig 1 Petr. 1:12 over het evangelie dat dingen verkondigt ‘in welke zelfs engelen begeren een blik te slaan’ (of: inzicht te krijgen).

Tot slot enkele citaten die doen zien, dat van Alphen hier met zijn spreken over ‘lessen’ in een traditie staat.

Coornhert: ‘Die noch onder den A.B.-naers leert en behoeft den grammaticam niet. Maer wel die zo verde zyn gecomen, te weten in dat looc’ (d.i. in die klas;zie mijn artikel Looc en derivaten, in: TNTL 84, 1968, 116 - waar men in n. 12 een drukfout verbetere en Pansoenen leze!)..De christen moet ‘ordentelyck van onderen of beginnen met de lesse van ootmoedigh ende zachtmoedich van herte te werden. So comen wy in den licht Godes. Daer eerst worden wy bequaem om hoger lessen te verstaen.’

Huygens spreekt van Jezus elf ‘leerlingen’ (F.L. Zwaan, Tien gedichten van Constantijn Huygens, Assen 1976, p. 194, vs. 51) en zegt (p. 198, vs. 81) ‘Aen deze hoofdless is 't, Romane, dat wij kleven’. De kerk, c.q. de secte, is voor hem een school (terecht verklaart prof. Stutterheim in NTg 69, 1976, 536 inz. ‘den valschen baes van heijlghe Pieters school’ school als kerk; mogelijk is ‘baes’ als machthebber nader te adstrueren met het hedendaagse woord ‘de baas’ voor ‘de rector, etc.’). De Labadie is voor Huygens ‘schoolmeester’, en heet de nieuwe priester van ‘nieuw schoolbericht’, d.i. onderricht in de leer van een secte (p. 149, 77). In Kerckgang heet het: ‘Die in 't school schrijven leert heeft buyten 'tschool te schrijven/Of 'tschrijven in de school waer vruchteloos bedrijven,/En 't wordt vergeefsch geleert, dat noijt gepleeght en wordt’. De echo daarop vindt men bij VanAlphen in ons vers, reg. 5 v.: ‘Hooren wat ons God wil leeren/, Zijn bevelen dadig eren’.

Poot zegt in ‘Nagedachtenis over het afsterven mijner Moeder’, dat ze haar kinderen steeds wees ‘naer 't licht van 's Heilants lessen’. (C.M. Geerars, Hubert Kornelisz. Poot, p. 13). Men zie nog Joh. 6:45 en 1 Thess. 4:9. Met C. van de Ketterij, De weg in woorden, Assen 1972, p. 263/4.

Spreken over ‘de Lessen van den dag’ is uiting van ‘pietische gloed’, voor mijn gevoel.

Bergschenhoek, 5 maart 1977

Hendrik Chabotlaan 45

N. VAN DER BLOM