De Nieuwe Taalgids. Jaargang 71

[p. 149]

De (Nederlandse) PTT en de (Griekse) y

In een artikel onder de titel ‘Spelen met de spelling’ zijn in de rubriek ‘Onder de Keizerskroon’ in de NRC van 31 maart 1977 enkele opmerkingen gemaakt over de ij en de y in de spelling van het Nederlands naar aanleiding van de nieuwe telefoongidsen: ‘die maken van de ij, laten we gemakshalve zeggen “delange ij”, een y, de 25ste letter in ons alfabet, een Griekse vreemdeling, wel te onderscheiden van de tweeklank ij’. Op hun beurt inspireren ze gemakkelijk tot enkele overwegingen ten aanzien van uitspraak en spelling, in het bijzonder wat de y en de ij in het Nederlands betreft.

Om te beginnen is wat hierboven in het citaat gezegd wordt maar tendele juist. Niet van alle ij's zijn in de nieuwe telefoongidsen y's gemaakt: wel in de namen van straten e.d. achter de namen van de abonnees, maar niet in de abonnee-namen zelf. Zo is in Den Bosch de Pijlijzerstraat wel in pylyzerstr veranderd, de Koedijkstraat in koedyk-str, de Rijzertlaan in ryzertln, maar Van Bijnen is onderscheiden gebleven van Van Bynen, Meijer van Meyer, De Rooij van De Rooy, enz. Die gelijkschakeling van ij met y in de adressen, zo heeft een PTT-deskundige me uitgelegd, houdt verband met de automatische vervaardiging van de nieuwe gidsen, via de computer: het aantal ‘posities’ per abonnee-vermelding is beperkt en de y vergt één positie minder dan de ij, vandaar.

Niet alleen hebben de abonnee-namen met inbegrip van soortnamen als Rijkswaterstaat en beroepsaanduidingen als rijschoolhouder hun eventuele ij behouden, ook waar die transformatie van ij tot y niet nodig was, in de gedeelten van de tekst nl. die niet ‘gecomputeriseerd’ tot stand gekomen zijn, is het onderscheid tussen ij en y gehandhaafd. Zo bv. in de lijst van plaatsnamen in het ‘voorwerk’ en in de kopjes boven aan de bladzijden: Hijken, Jutrijp, Schijndel, Waalwijk, IJsselstein (Ut.) enz., alle, nog steeds, met ij, tegenover bv. Tynaarlo, Sybrandaburen, Ysselsteyn (Lb.) met y. Als er daar al gelijkschakeld is dan veeleer ten gunste van ij daa van y.

In de alfabetisering van de abonnee-namen zijn wel de ij en y over één kam geschoren, nl. op de 25ste plaats van ons alfabet, d.i. tussen x en z, de plaats die de y ook al in het Latijnse alfabet innam. Maar dat is in de telefoongidsen niks nieuws. Die onderscheiden zich al lang van allerlei andere alfabetische lijsten, o.a. die van woordenboeken, door de ij niet als een combinatie van een i en een j, maar als y te behandelen. De Ypma's en IJpma's staan en stonden daardoor bij elkaar en dóór elkaar, ongeacht ij of y, onderling gerangschikt, net als alle andere abonnees met ‘dezelfde’ naam, naar hun voorletter(s), eventueel in tweede instantie naar de beroepsaanduiding daarachter. Althans, zo was het, wat dit laatste betreft. In de nieuwe gidsen bepalen nl. niet meer de initialen (etc.) de volgorde van de abonnees van dezelfde naam, maar de naam van de straat e.d. waar ze wonen: J. Meijer in de Appelstraat staat vóór B. Meyer aan het Javaplein. Dit, aldus mijn PTT-zegsman, op grond van een marktonderzoek, dat voorkeur voor die ordening uitwees.

De y is een ‘vreemdeling’, zoals nog enkele letters van ons alfabet, en wel - zoals al in het Latijn - uit het Grieks, maar dan blijkens zijn naam (i-grec) en zijn uitspraak (ie i.p.v. uu) via het Frans. Gezien die herkomst is de ‘Griekse’ y inderdaad een andere letter dan de letter ij. Het is natuurlijk niet juist te zeggen dat hij onderscheiden moet worden van de tweeklank ij, al is de ij meestal (maar niet altijd) het letterteken voor de tweeklank van het woord ei. Het is in een uiteenzetting over uitspraak en spelling niet altijd even makkelijk maar wel van groot belang zo precies mogelijk aan te

[p. 150]

geven of het over het een of over het ander gaat. In het hiernavolgende is daarnaar gestreefd.

De schrijver van ‘Spelen met de spelling’ voorspelt dat mensen die een straatnaam als IJdoornlaan, in het nieuwe telefoonboek gedrukt als Ydoornlaan, niet van horen zeggen maar alleen van ‘zien schrijven’ kennen, de neiging zullen hebben hem als Iedoornlaan uit te spreken. Zou dat werkelijk zo zijn?

De letter y staat in de spelling van het Nederlands, in ‘vreemde’ woorden en in namen, voor de klinker ie (van een woord als iep), dat is waar: typen, mythe, Ypma, Yde, Sybenga, etc. etc. Maar niet alléén voor de klank ie. Hij representeert ook de klinker van het woord ik (lynx, mystiek, idylle, enz., in gesloten lettergrepen) én ... de tweeklank van ijs en eis: in aan het Engels ontleende woorden zoals nylon en typen (spr. teipen); in het woord y als naam van de bekende onbekende: x en y; en in eigennamen als Ys(s)el, Ylst, Ryzenga, Hymans, Ytsma, Klynveld, e.d., al kennen die namen meestal spellingvarianten met de letter ij. Voorzover het persoonsnamen zijn hebben sommige een ‘variant’ naast zich met de klinker ie; dus Kylstra wordt niet alleen als stond er Kijlstra uitgesproken maar het komt ook voor dat iemand die als Kylstra te boek staat, zich Kielstra laat noemen, met de klinker ie i.p.v. de tweeklank ei (ij). De namen Kijlstra en Kielstra worden natuurlijk ook wel zó, d.w.z. resp. met ij en ie geschreven. Kortom, Nederlanders zijn er aan gewend de letter y de klankwaarde ie toe te kennen maar ook hem als ij (ei) uit te spreken. Dat betreft trouwens niet alleen namen. Op sommige schrijfmachines komt de ij niet voor of ontbreekt in elk geval de hoofdletter ervan. De vraag zou kunnen zijn: zijn we misschien (nog) voldoende met de ‘ij zonder puntjes’ vertrouwd om Ydoornlaan niet voetstoots, op de spelling met y af, als Iedoornlaan te gaan uitspreken? De vraag geldt a fortiori adresaanduidingen als Dykmanshuizen en Koedykstraat, met een ‘gewoon’ woord als dijk erin. Er staat tegenoer dat men kan vermoeden dat pylyzerstr voor Pijlijzerstraat, met 2 X tweeklank ei, zal staan en Dylestr voor Dijlestraat, maar de vreemdeling in de poorten van Den Bosch, die bovendien de inheemse spraak van die plaats niet kent, zal aarzelen: zeggen ze er misschien toch pieliezerstraat, wie weet naar een oudburgemeester met een buitenissige naam, of zeggen ze in Den Bosch diek, piel, iezer enz., net als o.a. Groningers en Friezen?

De neiging de y in namen van straten e.d. als ie te verklanken zal in streken waar aan Nederlandse woorden met ij woorden met de klinker ie beantwoorden waarschijnlijk het sterkst zijn. Of misschien, vanwege de neiging tot hypercorrectheid, juist niet. Hoe dat zij, in het Fries wordt de (korte) ie van iep met y gespeld en Friese Nederlanders kunnen in de .v-spelling van aardrijkskundige namen die ‘officieel’ met de tweeklank ij (ei) gesproken worden gemakkelijk hun Friese uitspraak gehonoreerd zien. Of ze dat ook zullen doen is een tweede. Zelfs de ij-spelling is trouwens niet helemaal ondubbelzinnig: iemand die zich Kijlstra schrijft kan Kielstra heten. We hebben trouwens ook een gewoon woord dat met ij gespeld en met ie gesproken wordt: bijzonder, dat ook als biezonder (echter niet als byzonder) gespeld mag worden.

Erkend moet worden dat de nieuwe telefoongidsen, door ij-s door y's te vervangen, in zoverre tegendraads zijn dat de letter y, die als vreemdeling iets deftigs of geleerds aan namen kan geven, in de huidige schrijftaal duidelijk terrein verliest, al is hij er, in tegenstelling tot de geleerde rh bijvoorbeeld, met de spellingsregeling van 1954 niet uit

[p. 151]

verbannen. Uit persoonlijke eigennamen laat hij zich natuurlijk via een spellingsregeling ook niet zo eenvoudig verwijderen. In namen als Booy, Kooy, De Rooy, Nuytens e.d. lijkt de ij, in een positie waarin hij in gewone woorden al lang niet meer voorkomt, meer en meer ingang te vinden. Een modieus verschijnsel? Het wijst in elk geval wel op een zekere verwisselbaarheid van de ij en y als lettervarianten, zoals in ey/eij.

Een officiële regeling voor de schrijfwijze van onze aardrijkskundige namen is op komst. Daarin zal de y wel niet of nauwelijks meer voorkomen, behalve wellicht in Friese namen met een beperkt locale of hoogstens regionale reikwijdte. Dan zal het officieel voorgoed gedaan zijn met spellingen als het Y, Ys(s)el e.d., namen die zelfs door Nederlands sprekende Friezen wel nooit anders dan met ij (ei) verklankt zullen zijn en worden. Die namen worden dan straks natuurlijk met de letter ij geschreven. Moet hier staan: de letters ij? Stellig niet. In het spraakgebruik is ‘ij’ al lang één letter. We spreken bv. van de lange ij.Weliswaar staat daar ‘de korte ei’ tegenover, maar dat is toch een combinatie van de letter e en de letter i. De, letter ij wordt door zetters en typisten tegenwoordig meestal ook als één letter voortgebracht. De hoofdletter is IJ, niet Ij, daarentegen wordt Eibergen niet als Elbergen geschreven of gedrukt.

Waar hoort de ij alfabetisch te staan? Ook die vraag is door het spraakgebruik al lang beantwoord: tussen x en z (van oorsprong ook allebei vreemdelingen), op de plaats van y. Immers, aan het eind luidt ons alfabet, als we het opzeggen: iks, ei, zet, en niet: iks, ie(grek), zet. Over de plaats van de ij in het geschreven alfabet bestaat verschil van opvatting. ‘Van Dale’ houdt nog altijd krachtig vast aan ij = i + j. K. Heeroma heeft een jaar of tien geleden een historisch rijk gedocumenteerd pleidooi voor de ‘maatschappelijke praktijk’ van telefoongidsen en encyclopedieën en tegen de ‘schoolse’ alfabetisering van de woordenboeken gevoerd (Ts 84). Voor het geval we de ij en de y beide als afzonderlijke letters willen handhaven - en daarmee komt de totale omvang van ons alfabet op 27 letters - komt er voor de ij, meent Heeroma, maar één plaats in aanmerking: na de y en vóór de z, dus: x, y, ij, z. Maar er zijn ook andere mogelijkheden: de ij schrappen ten gunste van de ‘ij zónder puntjes’ en alleen deze y, uitsluitend met de klankwaarde ei, handhaven; dit is in het Zuidafrikaans gebeurd. Of omgekeerd: de y laten vallen en alleen de ij handhaven, en wel op de vacant geworden 25ste plaats van het alfabet. Geen van beide kan worden gerealiseerd zonder ingrijpende herspelling van vele ‘bastaardwoorden’: mythe moet miete of miethe worden, etc. Maar er is nog een mogelijkheid, die ik hier bepleit: ij en y naast elkaar en in het alfabet dóór elkaar, dus zoals de PTT in zijn nieuwste telefoongidsen (in de adressen) gedaan heeft, maar dan wel ij uitsluitend met de klankwaarde ei en y altijd zónder de klankwaarde ei, anders dus dan in de nieuwe telefoongidsen nu het geval is. Op de manier dus van u en ü bv. in het Duits.

Als we de y in de spelling van bastaardwoorden (en namen) (nog) niet kunnen missen, uit zijn positie zijn klankwaarde niet ondubbelzinnig valt op te maken, lijkt het niet gewenst de y in straatnamen zowel als het letterteken voor de tweeklank ei/ij (Pylyzerstraat) als (o.a.) voor de klinker ie (Cypresweg) te gebruiken, ook al zal de recente ‘maatschappelijke praktijk’ van onze PTT in het gebruik van de nieuwe telefoonboeken misschien weinig werkelijke misverstanden of ie-verhaspelingen van ij-namen veroorzaken.

Haren (Gn.), Rijksstraatweg 7

A. SASSEN