De Nieuwe Taalgids. Jaargang 70

[p. 562]

Boekbeoordeling

Het abel spel ‘Gloriant van Bruuyswijc’ en de sotternie ‘De buskenblazer’ na volghende. [Ingel. en toegelicht door] G. Stellinga. Culemborg, 1976. Klassieken Nederlandse letterkunde. [Prijs: f 12,50].

De nieuwe uitgave van Gloriant en De buskenblaser die Dr. Stellinga heeft bezorgd voor de serie Klassieken Nederlandse letterkunde is niet gehéél nieuw. Blijkens het kopje ‘Verantwoording van deze uitgave’ (p. 32) en blijkens de laatste zin van deze ‘Verantwoording’ hebben we in feite te maken met een nieuwe, gewijzigde, druk van Stellinga's editie uit 1960, verschenen te Gorinchem bij J. Noorduijn en Zoon N.V. Het lijkt mij onjuist dat dit niet vermeld is op het titelblad of de keerzijde daarvan. Maar nu het boekje - behoudens de korte verwijzing van Stellinga zelf op p. 32 - door de uitgeverij Tjeenk Willink/Noorduijn de facto wordt gepresenteerd als een geheel nieuwe editie, krijge het ook de aandacht die nieuwe uitgaven meestal wel en herdrukken zelden ten deel valt.

Als het aan Stellinga had gelegen, zou zijn ‘Inleiding’ als ‘Uitleiding’ achter de tekstuitgave zijn geplaatst, maar op verzoek van de redactie is het toch een ‘Inleiding’ geworden. Stellinga adviseert evenwel ‘eerst de spelen te lezen en daarna de inleiding’ (p. 32). Ik zal dit advies opvolgen en in mijn bespreking eerst de teksteditie en daarna de ‘Inleiding’ onder de loep nemen.

In zijn ‘Verantwoording’ op p. 32 zegt Stellinga, dat hij de tekst ‘zo nauwkeurig mogelijk’ vergeleken heeft ‘met een fotocopie van het handschrift en met andere bekende uitgaven’. Nadere aantekeningen bij wat er in het handschrift staat en een verantwoording van Stellinga's emendaties vindt men op p. 112-114. De schrijver heeft het interpunctie- en hoofdlettergebruik en de spelling van u en v en i en j aangepast aan moderne conventies. Ook zijn de afkortingen opgelost. Ik heb de tekst op mijn beurt vergeleken met een fotokopie van het handschrift Van Hulthem, aanwezig in het Instituut De Vooys. De tekst is over het algemeen goed gelezen. Ik noteer enkele puntjes. Op de titelpagina moet de ‘h’ in ‘volghende’ vervallen. In het opschrift van Gloriant op p. 37 moet ‘des Roede’ één regel omhoog. Vs. 22: ‘vrouw’, lees: ‘vrouwe’; vs. 40 (aantekening): zonder enige twijfel ‘dochte’ en niet ‘dachte’; vs. 45 (inclusief de aantekening): ‘starc’, niet ‘stout’, ook hier is twijfel uitgesloten; vs. 193 (aantekening): ‘woude’, niet ‘waude’; waarom in vs. 240 ‘rode lioen’ geheel in onderkast en in het opschrift boven het spel niet? (vgl. ook vs. 278); vs. 509: ‘Ghelijc’, niet ‘Gelijc’; vs. 690: niet genoteerd is dat het handschrift heeft ‘hertogheginne’. In De buskenblaser is in vs. 56 ‘v’ (‘u’) stilzwijgend veranderd in ‘uw’; in vs. 162 staat niet ‘tgeelt’, maar ‘tgheelt’; in vs. 204 ‘sal’, niet ‘sat’; en in vs. 206 niet ‘moght’ maar ‘mocht’. Verder is in beide teksten het paragraafteken vóór de namen van de sprekende personen en vóór de clausen weggelaten.

De commentaar bij de tekst beperkt zich vrijwel tot woordverklaringen en wat grammaticale toelichting. Ik ga niet in op het altijd weerkerende: te veel of te weinig? Ook de vraag ‘Is dit nu wel of niet de precieze betekenis van dat woord?’ laat ik rusten. Ieder die wel eens bezig is geweest met een Middelnederlandse tekst kent het eindeloos dubben en het geploeter met de citaten uit het Middelnederlandsch woordenboek. Ook wie bij elke verklaring volledig verantwoordde waarom hij uiteindelijk heeft gekozen voor deze of die betekenis, zou niet iedere lezer overtuigen. En dan nog. Wat weten wij nu eigenlijk exact omtrent de betekenisinhoud en de gevoelswaarde van

[p. 563]

Middelnederlandse woorden? Ik wil daar dan ook niets over zeggen. Hiermee is natuurlijk niet alles goed gepraat. Zo lijkt het mij onzorgvuldig om bij het woord ‘baroen’ (vs. 41 van Gloriant) als betekenis in één adem te geven ‘leenman, edelman, ridder’. Bij een dergelijke ‘verklaring’ is niemand gebaat. En ik kan als lezer ook niet uit de voeten met de aantekening bij vs. 241 van Gloriant. Florentijn gebruikt in drie regels zes maal het voegwoord ‘ende’. Stellinga merkt daarbij op: ‘het veelvuldig gebruik van het voegwoord ende drukt de grote ontroering van Florentijn uit’. Wie dat zo stellig beweert weet voor mijn gevoel verdacht veel van middeleeuwers, en hun psyche en van middeleeuwse teksten en hun overlevering. Maar goed.

Een probleem dat ik hierboven bewust buiten beschouwing heb gelaten is de vraag: voor wie is dit alles bestemd? Veel namelijk van wat men in een commentaar en in de ‘Inleiding’ bij een teksteditie zegt, is afhankelijk van het publiek dat men wil bereiken. Op dit punt nu doet Stellinga geen enkele expliciete mededeling. Maar gezien zijn editie uit 1960 en gezien de serie Klassieken Nederlandse letterkunde ga ik er vanuit dat het boekje bestemd is voor studenten-Nederlands en voor middelbare scholieren, hoe illusoir dat laatste langzamerhand ook zal zijn. Dat Stellinga een dergelijk - overigens ook nogal gemêleerd - publiek voor ogen zweeft, maak ik mede op uit deze zin: ‘Om zelfstandig lezen en bestuderen te vergemakkelijken zijn uitvoerige toelichtingen op de tekst zelf gegeven. Toelichtingen die men overbodig vindt, sla men over’ (p. 32). Maar wat zijn toelichtingen? Ik geef één voorbeeld van de twijfels die ik op dit punt heb. In vs. 22 van de proloog op Gloriant zegt de ik-figuur dat vrouwe Venus op Gloriant ‘Wert [...] ghestoert’, ‘Om dat hi sprac roemeghe wort’. Stellinga tekent aan bij Venus: ‘de godin Aphrodite (Gr.) of Venus (Rom.) personifieert ook in de middeleeuwen de liefde’. Dit is geen toelichting, zeker niet voor een scholier of student. De opvattingen over Venus in de middeleeuwen zijn zó gecompliceerd dat men van goeden huize moet komen om aan, laten we zeggen, belangstellenden een verantwoorde simplificatie voor te schotelen. Maar die simplificatie terugbrengen tot het zinnetje dat Stellinga hier uit de pen vloeit getuigt òf van gemakzucht òf van naïveteit.

Met die laatste opmerking stap ik over naar ‘Inleiding’. Juist zo'n introductie voor niet- of half-deskundigen stelt aan een tekstbezorger de hoogste eisen. Een belangstellende - en onder scholieren en studenten zijn er gelukkig nog altijd te vinden - wil graag precies worden geïnformeerd en hij verwacht daarbij dat de vakman allereerst rekening houdt met zijn ondeskundigheid. Als didacticus moet je je dat bij ieder woord dat je zegt of schrijft realiseren. Mijns inziens nu faalt Stellinga's ‘Inleiding’ volledig als het gaat om een introductie voor niet- of half-deskundige lezers. En wat de zaak nog kwalijker maakt: deskundige lezers zullen meer dan eens de wenkbrauwen fronsen bij bepaalde mededelingen. Laat ik proberen dit aan de hand van enkele voorbeelden duidelijk te maken.

Stellinga begint zijn ‘Inleiding’ met de volgende alinea (p. 5): ‘De abele spelen en de sotternieën behoren tot het zogenaamde wereldlijke toneel in de middeleeuwen. Dit tiental wereldlijke spelen, waaronder de beide die in dit boekje zijn opgenomen, kennen we doordat ze in een handschrift staan dat bewaard is gebleven.’ Bij deze alinea worden twee aantekeningen gegeven (p. 22-23): de eerste na het woord ‘sotternieën’, de tweede na het woord ‘toneel’. De eerste aantekening geeft een opsomming van de tien spelen die in het handschrift Van Hulthem voorkomen, de tweede wijst erop dat er wel een onderscheiding gemaakt wordt tussen wereldlijk en kerkelijk

[p. 564]

toneel, maar dat de invloed van kerk en godsdienst op het wereldlijk toneel in de katholieke middeleeuwen natuurlijk groot geweest is; bij dat laatste worden dan de bekende publikaties van Miss Hope Traver (door Stellinga met ‘hij’ aangeduid), van Hunningher en van Van der Riet met enkele citaten voor het voetlicht gehaald. Ik schrijf met opzet de ‘bekende’ publikaties, omdat hier m.i. de vergissing begint. Stellinga pakt onmiddellijk zijn boekenkast uit, maar verzuimt duidelijk te maken wat abele spelen en sotternieën nu eigenlijk zijn. Wat moet een beginneling met ‘wereldlijk en kerkelijk toneel’? Hij weet van het hele begrip ‘middeleeuwen’ nauwelijks iets, laat staan van ‘middeleeuws toneel’, om over ‘wereldlijk en kerkelijk toneel’ en ‘de invloed van kerk en godsdienst’ helemaal te zwijgen. Een schoolvoorbeeld van hoe het niet moet.

In de tweede alinea van de ‘Inleiding’ wordt het handschrift Van Hulthem geïntroduceerd. Stellinga noemt dit handschrift een ‘verzamelwerk van 241 bladen’. Hij bedoelt denkelijk een verzamelhandschrift dat 241 bladen telt. Maar hij moet dan voor zijn lezer wel uitleggen wat een verzamelhandschrift is en wat bladen zijn. In de noot (p. 23) bij deze tweede alinea wordt iets gezegd over de interpunctie in het handschrift en in latere, gedrukte uitgaven (‘van het handschrift’ denkt de argeloze lezer, die m.i. ook niet kan begrijpen wat de zin van deze mededeling op deze plaats is). In diezelfde noot krijgt hij ook nog te lezen dat de naam van het handschrift afkomstig is van C.P. Serrure ‘die ook door de vertaling in het Frans van de Esmoreit (1835) het eerst de aandacht op de abele spelen vestigde’. Serrure heeft inderdaad als eerste op de abele spelen gewezen en hij heeft de Esmoreit in het Frans vertaald, maar dat zijn twee verschillende dingen.

De derde alinea van Stellinga's ‘Inleiding’ opent met deze drie zinnen: ‘Niet alleen in onze streken treffen we weinig wereldlijke spelen aan, ook in West-Europa zijn ze niet vaak voorgekomen. De abele spelen van de lage landen staan op een zodanig hoog peil, dat het verbazingwekkend is dat andere soortgelijke spelen in onze en de West-europese letterkunde ontbreken. Het is daarom begrijpelijk dat de spelen ook internationaal grote belangstelling genieten’. De logica is hier wel ver zoek. Het ‘ook in West-Europa’ betekent dat ‘onze streken’ niet in West-Europa liggen. Als spelen weinig worden aangetroffen - in handschriften neem ik aan - betekent dat nog niet dat ze niet vaak zijn voorgekomen. De ‘zodanig... dat’-constructie in de tweede zin heeft niets van doen met een gevolg: wat immers heeft het hoge peil te maken met het verbazingwekkende dat andere soortgelijke spelen ‘in onze en de Westeuropese letterkunde’ (?) ontbreken? Het redengevende ‘daarom’ in de derde zin is in de gebruikte formulering onhelder en bovendien is de mededeling inhoudelijk onjuist: het is niet waar dat er ‘internationaal grote belangstelling’ voor de abele spelen bestaat. Er is tot nu toe op z'n hoogst hier en daar enige belangstelling getoond.

Ik ga de ‘Inleiding’ niet zin voor zin doornemen, maar enkele opmerkingen wil ik toch nog maken.

Paragraaf 4 (p. 6) luidt aldus: ‘Het Hulthemse manuscript zal in ongeveer 1410 overgeschreven zijn van een ander, waarschijnlijk oorspronkelijk handschrift. De werken zelf zullen wel uit het eind van de veertiende eeuw stammen.’ De enigszins deskundige lezer denkt: hoe komt Stellinga daar nou aan? De niet-deskundige lezer neemt dit voor kennisgeving aan. Het laatste is erger dan het eerste. Een noot bij deze onthutsende mededeling ontbreekt. Dat kan ook moeilijk anders.

[p. 565]

In paragraaf 5 (p. 6) kunnen we o.a. lezen, dat de kopiist van de codex ‘wel een Vlaming geweest [zal] zijn’. Werkelijk?

In paragraaf 6 (p. 6) worden de theorieën over het ontstaan van het middeleeuws toneel in zeventien regels ten dele onjuist samengevat. En wat betekent toch een zin als deze: ‘Het Romeins toneel [...] en de Germaanse mythen [...] zullen duidelijk invloed uitgeoefend hebben’?

In paragraaf 7 (p. 6-7) wordt van het handschrift gezegd dat het o.a. ‘twee fragmentarische spelen’ bevat: ‘het begin van Drie Daghe Here en het slot van Truwanten’, terwijl ook nog wordt beweerd dat het opschrift van deze twee spelen ‘ene sotte boerde ende ene goede sotternie’ luidt. Het is allemaal òf onjuist òf onhelder geformuleerd.

Het heeft weinig zin zo door te gaan. Ik kan niet geloven dat een kritische ondeskundige lezer niet permanent vraagtekens in de kantlijn zet. Hij kan het onmogelijk begrijpen. Nog één greep uit de ‘Inleiding’: op. p. 14 zegt Stellinga, dat hij, als men het spel (Gloriant) in delen zou willen onderscheiden, de voorkeur zou geven aan een tweedeling, maar op p. 17 vertelt hij, dat hij ‘in de eigenlijke tekst’ niet minder dan 26 delen onderscheidt, en om de verwarring voor de lezer compleet te maken, wijst hij in noot 15 op p. 26 naar ‘de indringende analyse van G. Stuiveling’ die ‘elf grotere scènes onderscheidt die hij verenigt tot vijf bedrijven’. Op p. 34 in ‘Bijlage 3’ geeft Stellinga dan in een vreemd soort tabel nog een ‘overzicht der scènes’, wat geen enkele zin heeft als het daarbij blijft. En wat doet de lezer met paragraaf 18 (p. 16) die in z'n geheel aldus luidt: ‘In epische vorm werd soortgelijke stof [als in De buskenblaser] behandeld in de middeleeuwse boerden’? Antwoord: ik zou het echt niet weten.

Wat ik vooral mis in de ‘Inleiding’ is een poging tot een heldere analyse van het spel, dat geheel draait om de spil der minne. Het zou erg moeilijk geweest zijn, maar het had Stellinga tot eer gestrekt als hij hier was ingegaan op de problematiek van Gloriants en Florentijns houding, op de functie van Venus, de denkbeelden over liefde in de middeleeuwen en de kracht der minne. Wat een uitdaging zit er niet in de lange monoloog van Gloriant van vs. 568-615! Misschien eis ik veel, maar het lijkt mij dat probeersels in die richting meer zin hebben voor een lezer dan het rommelige en oppervlakkige dat hem nu in de ‘Inleiding’ geboden wordt. Het is me allemaal te makkelijk, er is te weinig zorg aan besteed. Het is net als met de reprodukties van enkele bladzijden uit het handschrift Van Hulthem in het boekje: een verkleinde weergave, gemaakt van een slechte film. Het resultaat is wel een beeld, maar een dusdanig vertekend beeld dat er vrijwel niets mee aan te vangen is.

Utrecht, juli 1977

Instituut De Vooys

a.m.j. van buuren