De Nieuwe Taalgids. Jaargang 70

[p. 360]

De voltooiing van het W.N.T.

Hoewel in De Nederlandse lexicologie tussen handwerk en machine (H.D. Tjeenk Willink bv, Groningen 1976, ing. f20,-), met name door W.J.J. Pijnenburg en door de redacteur van de bundel, P.G.J. van Sterkenburg, ook uitvoerig aandacht geschonken wordt aan de opzet en uitvoering van de lexicologische taken van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, lijkt het mij toch toe, dat de openbaarmaking van de perikelen ten aanzien van de voltooiing van het W.N.T., zowel voor de redactie als voor de geregelde gebruikers van dit woordenboek van meer direct belang is dan de opzet van het toekomstige lexicologische onderzoek. Immers, het moet voor het kleine gezelschap van redacteuren een weinig benijdenswaardige taak zijn, buiten degenen die dit woordenboek geregeld raadplegen om, tot wijziging in de bewerking van de nog uitstaande lemmata te moeten besluiten, als die wijzigingen niet alleen zouden kunnen leiden tot vermindering van de kwantiteit, maar ook tot vermindering van de bruikbaarheid van de versterkte gegevens. Wat toch is het geval? als de huidige drie redacteuren, gesteld dat zij voldoende tijd van leven hadden, in het gewone tempo met de huidige wijze van bewerking zouden voortgaan, dan zou het nog meer dan tachtig jaar duren voordat het W.N.T. voltooid was. Met vijf redacteuren zouden ze vijftig jaar nodig hebben (blz. 14). En dat zou dan nog slechts het geval zijn, als er geen nieuw materiaal meer zou worden opgenomen.

Het is begrijpelijk dat de redactie een zo lang uitstel van de voltooiing van het W.N.T. wil voorkomen. Dat kan, naar de redacteur W. de Clerck uiteenzet, uiteraard alleen maar door de nodige besnoeiingen in de opzet van de resterende lemmata aan te brengen.

In de eerste plaats kan de doelstelling van Matthijs de Vries om in het W.N.T. ook de hedendaagse, eigentijdse taal te beschrijven - tot voor enkele jaren door alle redacteuren zorgvuldig gerespecteerd - dan niet gehandhaafd blijven. Er is echter in de loop der jaren op wel meer punten van de koers van De Vries afgeweken: na in het begin alleen materiaal opgenomen te hebben van na 1637, heeft De Vries zelf de grens verlegd naar 1580; de tweede generatie van redacteuren heeft die verschoven naar 1500. De bronnen zijn voortdurend uitgebreid, hoewel De Vries in 1882 reeds schreef, dat de verzameling van bouwstoffen van A tot Z voltooid was. (blz. 16). De Clerck stelt nu voor de bewerking van het nog ontbrekende gedeelte van het W.N.T. bovendien de volgende besnoeiingen voor:

1 Afleidingen en samenstellingen worden alleen nog grondig behandeld als de betekenis ervan niet onmiddellijk volgt uit de betekenissen van de samenstellende delen. Die zonder een zelfstandige betekenisontwikkeling komen heel kort aan de orde, hetzij als apart lemma, hetzij, waar dit nog mogelijk is, als opnoemer onder het prefix of eerste lid.

2 Een verwijzing voor de 19de-eeuwse betekenis van nog te behandelen woorden naar de oudere woordenboeken (sedert 1800) zou sterk uitleg- en ruimtebesparend werken. Ruimtebesparend doordat dan geen citaten meer worden opgenomen. De gebruiker van het woordenboek die wel over de uitgespaarde gegevens wil beschikken, kan het volledige materiaal opvragen of op het I.N.L. komen inzien.

Uitgaan van de betekenissen van deze oudere woordenboeken leidt niet tot een onverantwoorde degradatie van het bronnenmateriaal: een steekproef uit het uit- en

[p. 361]

ver-traject heeft uitgewezen, dat het bronnenmateriaal en de woordenboekgegevens elkaar dekken.

Vindt men de onder 1 en 2 voorgestelde besnoeiingen te radicaal, dan zou volgens De Clerck een significante versnelling kunnen worden bereikt, als er voortaan geen materiaal uit de periode na 1921 zou worden verwerkt. Hij berekent dat in dat geval tien redacteuren (er zijn er op dit ogenblik maar drie!), dan nog ongeveer 15 jaar nodig zullen hebben als ze minimaal één aflevering per jaar maken.

J.L.A. Heestermans (Een kritische kanttekening en een schets van een lexicografische theorie) brengt tegen het hierboven onder 1 genoemde voorstel in, dat afleidingen en samenstelling zo vaak een zelfstandige betekenisontwikkeling doorgemaakt hebben, dat ze niet zonder betekenisomschrijving opgesomd kunnen worden. Het eerste voorstel van De Clerck kan dus maar weinig besparing van tijd en ruimte geven. Hij verwacht enige versnelling in de voltooiing van het W.N.T. als er gewerkt wordt met een betere lexicografische theorie (blz. 44 e.v.). Als die er is, kan het woordenboek, met voldoende medewerkers, in 25 jaar voltooid zijn. Er behoeft dan niet besnoeid te worden. Mocht het woordarchief (de andere taak van het I.N.L.) binnen 15 jaar voltooid kunnen zijn, dan zal het W.N.T., ten gunste van dat archief, misschien concessies moeten doen. Dan immers is het W.N.T. niet meer de enige en zeker een minder toegankelijke bron voor het zoeken naar materiaal voor syntactische studies.

J.J. van der Voort van der Kleij, die onder de titel Lexicologische verzamelingen en lexicografie wat materiaal levert voor een discussie over het fundamentele probleem van de lexicologische verzameling, roert het vraagstuk van de voltooiing van het W.N.T. slechts zijdelings aan. Hij bespreekt eerst de materiaalverzameling ten behoeve van het W.N.T. en komt tot de conclusie dat het W.N.T. in dat opzicht geen homogeniteit bezit en ongelijk van kwaliteit geworden is, doordat een permanent principe bij het verzamelen van het materiaal ontbroken heeft (blz. 64). Bovendien geldt voor het W.N.T.: ‘De reeds problematische opzet van De Vries: een (normatief) woordenboek van de “eigentijdse” (= 19de-eeuwse) taal met historische “opheldering”, dat tevens filologisch hulpmiddel voor de 17de eeuw moest zijn, werd door de volgende generaties omgevormd tot de hybridische conceptie van een historisch woordenboek en woordenboek van de eigentijdse taal’, (blz. 64). Hij meent echter dat het ondanks deze bezwaren wel zin heeft, het W.N.T. te voltooiien, al was het alleen maar omdat niet binnen korte tijd een wetenschappelijk alternatief voor het W.N.T. zal zijn te bieden. (blz. 66). Dat moet dan naar zijn mening wel binnen niet veel langer dan 15 jaar gebeuren, en de lexicologische taak van het I.N.L. mag er niet onder lijden. Over de manier waarop de voltooiing binnen niet veel meer dan 15 jaar tot stand moet komen, laat hij zich niet uit. In feite heeft dus alleen De Clerck concrete voorstellen gedaan voor een manier waarop de voltooiing van het W.N.T. kan worden versneld. Over de noodzaak van een voltooiing van het W.N.T. zijn de schrijvers het eens.

De vraag is nu: welk criterium kunnen we het beste aanleggen om uit te maken of het W.N.T. voltooid moeten worden en, zo ja: hoe moet dat gebeuren? Mijns inziens ligt dat criterium opgesloten in het antwoord op de vraag: waarvoor wordt het W.N.T. in de eerste plaats gebruikt? Het antwoord luidt m.i.: om betekenissen op te zoeken van woorden uit teksten tussen 1500 (voor zover dat kan) en ruwweg 1800. Omdat dat nog niet voor alle letters van het alfabet kan, moet het W.N.T. voltooid worden.

[p. 362]

Wie gebruiken het W.N.T. hiervoor? Vooral neerlandici, zowel literatoren als taalkundigen, daarnaast (kunst)historici en anderen die met Nederlandse teksten uit de bestreken periode te maken krijgen. Waarschijnlijk zullen al deze gebruikers desgevraagd op voltooiing van het W.N.T. aandringen. Vermoedelijk zullen ze ook een snelle voltooiing aantrekkelijk vinden en vermoedelijk zullen ze daarvoor een beperking van de uitvoerigheid voor de laatste delen wel acceptabel vinden.

Waar kan men die beperking het beste zoeken zonder dat het doel waarmee de gebruikers het W.N.T. ter hand nemen, ernstig belemmerd wordt? M.i. luidt het antwoord: in het weglaten van de gegevens na 1900. Doet men dat, dan heeft men aan het ideaal van De Vries († 1892) om de eigentijdse taal mede te behandelen, ruimschoots voldaan. De schade aan informatie over woordbetekenissen sedert 1900 zal vermoedelijk gering zijn, of door Van Dale geheel worden opgevangen.

Een tweede mogelijkheid tot besparing van ruimte en tijd ligt in de beperking tot één citaat voor alle woorden met een, voor een gegeven periode, onbetwijfelbare betekenis. Dit citaat moet de oudste vindplaats zijn waarover men beschikt. Als een woord meer dan een betekenis heeft of gehad heeft, moet voor iedere betekenis de oudste bewijsplaats opgegeven worden.

Een derde, ook door De Clerck voorgestelde besparing van tijd en ruimte, bereikt men, als men zich voor de periode na 1800 met het oog op het bewijs van een betekenis beperkt tot een verwijzing naar de oude woordenboeken (na 1800). Deze beperking levert voor de informatie omtrent woordbetekenissen geen verlies op, als men in het materiaal aanwezige, niet in de oude woordenboeken vermelde betekenissen met de oudste bewijsplaats opneemt. Door een algemene beperking tot één citaat per woordbetekenis wordt geen verlies aan informatie op het gebied van de woordbetekenissen geleden en vermoedelijk veel tijd en ruimte gewonnen.

In de vierde plaats zou men de redactie kunnen toestaan, eventuele twijfelachtige woordbetekenissen aan het eind van een lemma alleen te vermelden, net als Verdam in het Middelnederlandsch Woordenboek gedaan heeft. Zulke gevallen zijn daarmee duidelijk gesignaleerd en de gebruiker weet dan, dat hij zelf tot een oplossing moet zien te komen of in een gebrek aan kennis moet berusten. De blote vermelding van twijfelachtige betekenissen zou de redacteuren een tijdrovende speurtocht naar meer materiaal, die bovendien nog op niets zou kunnen uitlopen, besparen.

Het is duidelijk, dat de beslissing inzake een versnelde voltooiing van het W.N.T. met behulp van beperkingen in de opzet van de afleveringen die nog gemaakt moeten worden, niet bij één persoon moet liggen. Terecht schrijft De Clerck dan ook op blz. 36 van de bundel, dat er naar de mening van de geregelde gebruikers van het woordenboek moet worden gevraagd. In aansluiting daarbij verzoek ik nu alle bij deze zaak geinteresseerde lezers na te denken over de manier waarop een versnelde voltooiing van het W.N.T. tot stand zou moeten komen en daarna een briefkaart of brief te sturen aan het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Plantsoen 41-43-45, te Leiden met hetzij ja, hetzij nee achter de hieronder volgende vier besnoeiingsmogelijkneden:

1 Akkoord met weglating van de gegevens na 1900:

2 Akkoord met beperking tot het citeren van alleen de oudste bewijsplaats per woordbetekenis:

[p. 363]

3 Akkoord met het gebruik van de oude woordenboeken als bewijsplaats voor woordbetekenissen van na 1800:

4 Akkoord met blote vermelding van twijfelachtige betekenissen aan het einde van een lemma:

5 Afwijkend voorstel:

b. van den berg