Logo DBNL
De Nieuwe Taalgids. Jaargang 70 (1977)

De Nieuwe Taalgids. Jaargang 70

(1977)– [tijdschrift] Nieuwe Taalgids, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Of het nou regent of dat het mooi weer is als bw bep.



illustratie

0. Inleiding

Er is een of-zin die aanloop kan zijn, Δ, geen deel van de middengroep, maar wel uitloop:

aanloop | begingroep   | middengroep | eindgroep | uitloop
  Δ        
(of het regent), (dat) (is) dus   [onbekend]  
  (of het regent) (is) dus   [onbekend]  
    (is) dus (of het regent) [onbekend] (uitg.)
  (het) (is) dus   [onbekend] (of het regent)

Die of-zin kan ond., lv, vv en - altans bij lijken - niet-ww rest zijn, maar geen bw bep.:

of het regent, dan (loop) (ik) [in de tuin] (uitg.)

Hij kan al dan niet bestaan uit een nevenschikking en al dan niet een zinsdeel, een zinsdeelstuk enz. bevatten dat uit een nevenschikking bestaat:

(of het regent en of alles er somber uit ziet) (is) nou [onbelangrijk]
(of het regent en sneeuwt          ) (laat) me [koud]
<of> (het) (regent en sneeuwt)  
‖regent‖ ‖‖en sneeuwt‖  

Maar die weinig beperkte of-zin wil ik nu niet bespreken; ik geef hem enkel als achtergrond tegen z'n sterk beperkte pendant die ik wél beschrijf: de of-zin nl. die zonder verwijswoord aan- en uitloop kan zijn, nauwelijks deel van de middengroep, maar zeker geen Δ:1

aanloop | begingroep | middengroep | ei.
of het regent of niet, (ik) (kom)   [tuis]
  of het regent of niet (kom) (ik)   [tuis] (uitg.)
  (ik) (kom) of het regent of niet [tuis] (moeilijk)
  begingroep | mi. | ei. | uitloop  
  (ik) (kom) [tuis] of het regent of niet  

Ik herhaal: alleen als bw bep. is de of-zin beperkt, o.a. doordat ie dan per se een nevensch. met of moet bevatten:

of het nou régent of dat het mooi wéér is, (ik) (kom) in elk geval
of het nou regent          , (ik) (kom) in elk geval (uitg.)

In elk geval is als hoofdzinsdeel een frekwente - maar misbare - begeleider van dit type bijzin (net als nou als bijzinsdeel), maar het bevat natuurlijk geen verwijswoord, o.a.



illustratie

omdat het zonder bezwaar in de laatste zin in de middengroep kan staan.

Bij de nu volgende beschrijving valt de aandacht uiteraard vooral op de verplichte nevensch. binnen de bijzin en dus op het karakter van de twee of's: zijn ze respektievelijk een gewoon onder- en nevensch. vw?

Om dat te onderzoeken noemen we nu eerst een paar eigenschappen van onder- en nevensch. of.

1. Een paar eigenschappen van onder- en nevensch. of

Onder- en nevensch. of vertonen - zoals bekend - een aantal typische verschillen.

 

A. Ondersch. of

 

a. Er kan een zinsdeel aan voorafgaan met een indir. vra. woord:

(hij) (vraagt) of je blijft
(hij) (vraagt) tot wanneer of je blijft

b. Je kunt of uitbreiden tot of dat:

(hij) (vraagt) of dat je blijft

c. In kombinatie met de reeksvormer of ... of ... zijn er komplikaties:

(hij) (vraagt) me altijd óf of ik een borrel wil óf of ik blijf eten
  óf dat ik een borrel wil óf of ik blijf eten (uitg.)
  óf of ik een borrel wil óf dat ik blijf eten

De middelste zin is voor mij uitg. (óf dat aan het begin van dit Iv dus), maar óf dat kan wel de tweede helft van dit lv inleiden (de laatste zin), al is dat nu onweglaatbaar.

 

B. Nevensch. of

 

a. Je kunt het uitbreiden tot ofwel bij bij- en hoofdzin:

bijzin : (hij) (komt) altijd pas ófwel als we klaar zijn ófwel als we nog niet begonnen zijn
hoofdzin : ófwel ben je precies op tijd ófwel krijg je straf

b. Je kunt het meestal vervangen door en ... en ...:

bijzin : (hij) (vroeg) me én of ik klaar was én of ik hem nog wou helpen
hoofdzin : én je komt op tijd én je brengt al je spullen mee; begrepen?

c. Het kan altijd een zware klemtoon krijgen:

bijzin : dan (weet) (je) dus óf dat het gaat óf dat ik verhinderd ben
hoofdzin : óf we gaan vroeg weg óf we blijven hier slapen

Van elk of hebben we dus drie eigenschappen genoemd; we gaan nu na of het eerste en het tweede of uit de titelzin diezelfde eigenaardigheden laten zien.

1.1. Is het eerste of onder- of nevensch.?



illustratie

Ik beperk me nu tot het geven van voorbeelden van ons beperkte type, De hoofd- en kleine letters aan het begin daarvan (dus Aa enz.) verwijzen telkens naar de eigenschappen die ik in het vorige nummer onder Aa enz. genoemd heb.

Aa. tot wanneer of het nou regent of dat het mooi weer is, (ik) (kom) in elk geval (uitg.)
b.   of dat het nou regent of dat het mooi weer is  
c.   óf of het nou regent óf dat het mooi weer is (uitg.)
           
Ba.   of wel het nou regent of dat het mooi weer is (uitg.)
b.   én het nou regent én het mooi weer is (uitg.)
c.   óf het nou regent óf dat het mooi weer is (uitg.)

Konklusie: het eerste of vertoont maar één eigenaardigheid van het ondersch. of (Ab) en geen enkele van het nevensch.

1.2 Is het tweede of onder- of nevensch.?

Bij het tweede of krijgen we de volgende resultaten (sommige zijn zoëven al genoemd):

Aa. of het nou regent op welke dag of dat het mooi weer is (uitg.)
b. of het nou regent of dat het mooi weer is (ander type: onmisb. dat)
c. zie onder 1.1     (uitg.)
       
Ba. of het nou regent of wel dat het mooi weer is (??)
b. (zie onder 1.1)     (uitg.)
c. (zie onder 1.1)     (uitg.)

Konklusie: hier lukt hoogstens een proef, nl. Ba.

Een kleine verduidelijking: onder 1.1 zagen we bij Ab of dat ... of dat ..., maar het eerste dat was misbaar, het tweede onmisbaar. Hier in 1.2 gaat het uiteraard om het tweede of en opnieuw is dat er onmisbaar, altans in dit ondertype. In 1.3 kom ik op die zaak terug.

We konkluderen dat noch het eerste of zonder meer ondersch. is noch het tweede zonder meer nevensch. Ze zijn ondanks hun onmisbare kombinatie in geen geval natuurlijk een reeksvormer. Dat is een van de dingen die ons type zo uniek maken. Eigenschappen van het tweede of zullen die uniekheid nog bevestigen.

1.3. Welke elementen kan het tweede of verbinden?

Hier zijn zoveel mogelijkheden dat ik niet durf te zeggen of m'n indeling ervan adekwaat is. Ik begin met gevallen met twee ww-patronen. In A vormen die samen onze héle bijzin, in B een zinsdeel daarvan, in C een zinsdeelstuk ervan; daarna komen andere patronen aan de beurt in D, dan twee ww-vormen in E, twee gróépen patronen enz. in F, en gevallen met of wel/of niet in G.

 

A. Of verbindt twee ww-patronen die sarnen de héle bijzin vormen

 

Dat is dus het geval van de titelzin, waarover we gezegd hebben dat dat er onweglaatbaar was. Daarbij is een nuancering vereist: je kunt het nl. wél weglaten als ook het tweede het verdwijnt:



illustratie

of het nou régent of dat het mooi wéér is, (ik) (kom) in elk geval  
of het nou régent of   het mooi wéér is, (ik) (kom) in elk geval (uitg.)
of het nou régent of     mooi wéér is, (ik) (kom) in elk geval  

Dat is precies ook de regel van - waarschijnlijk - álle onbeperkte bijzinnen met voorop een ondersch. vw en aan het eind een achter-pv:

als het regent en als het   bar slecht weer is  
als het regent en   het   bar slecht weer is (uitg.)  
als het regent en       bar slecht weer is  
als het regent en   het is bar slecht weer (voor-pv 2e helft)
als het regent en     is bar slecht weer (uitg.) (voor-pv 2e helft)

De kombinatie en als komt hierin dus overeen met of dat uit de titelzin.2

 

B. Of verbindt twee ww-patronen die samen een zinsdeel van de bw bep. vormen

 

Ik geef voorbeelden met allerlei zinsdelen:

of ie nou komt als het régent of als het mooi wéér is (bw bep.)
of ie nou zakt doordat ie te dóm is of doordat ie te weinig gewérkt heeft (bw bep.)
of je nou komt om te káárten of om naar de teevéé te kijken (bw bep.)
   
of het nou is wat je zelf gezién hebt of hebt horen vertéllen (niet-ww rest)
of het nou is om te láchen of om te húílen (niet-ww rest)
   
of ie er nou op hoopt dat ik kóm of dat ik wégblijf (vv)
of ie er nou over denkt om te kómen of om wég te blijven (vv)
   
of ie nou zegt dat ie kláár is of dat ie nog veel moet dóén (lv)
of ie nou zegt ‘ik ben kláár’ of ‘ik heb nog veel te dóén’ (lv)
of ze nou vraagt of je blíjft of of je nog even terúg komt (?) (lv)
   
of het nou beter is dat je hem schrijft of dat je hem belt (ond.)
of wat je mééneemt of wat je laat liggen nou het belangrijkste is (ond.)
of het nou verstandiger is om te kómen of om nog even wég te blijven (ond.)

Komplikaties laat ik weer buiten beschouwing: ik heb de indruk dat er vooral bij het ond. nogal wat zijn.

 

C. Of verbindt twee ww-patronen die samen een zinsdeelstuk van de bw bep. vormen

 

Hier belanden we uiteraard vooral bij nabep.:

Of je nou spelers hebt die je wilt óéfenen of die je wédstrijden wilt laten winnen (bv nabep.)
of ie nou te klein is om te leren lézen ofom alleen naar de bákker te gaan          (‘bw’ nabep.)

Konklusie uit A, B en C: het tweede of kan twee ww-patronen verbinden die samen óf de grote bw bep. vormen of een zinsdeel daarvan of een zinsdeelstuk.



illustratie

D. Of verbindt twee andere als ww-patronen

 

Ik geef enkel een kleine bloemlezing: ook nu kunnen de twee patronen samen een zinsdeel zijn van de bw bep., een zinsdeelstuk enz.:

of je nou vrij vróég of tamelijk láát komt (bwbn-patronen)
of je nou hele vróége of vrij láte aardappels poot (bwbn-patronen)
of je hem nou vraagt om vrij vróég of tamelijk láát te komen (bwbn-patronen)

De twee bwbn-patronen zijn resp. zinsdeel, zinsdeelstuk en zinsdeelstukdeel van de bw bep. - Er volgen nu allerlei soorten voorbeelden:

of je nou de jóngens of de méísjes vraagt (zn-patronen)
of je nou de gróte of de kléíne jongens vraagt (zn-patronen)
   
of je nou komt een uur vóór of een kwartier nadát de wedstrijd gespeeld is (vw-patronen)
   
of je nou een meter vóór of een dm áchter die streep staat (vzaz-patronen)
   
of je nou in de twintig of over de dértig huizen hebt (tw-patronen)

Vanzelfsprekend rekenen we hieronder ook eendelig gerealiseerde patronen: vróég of láát, gróte of kléíne, óp of ónder enz.

 

E. Of verbindt twee ww-vormen

of je nou lóópt of fíétst (je) (haalt) het toch niet meer (twee pv's)
of je nou gaat lópen of fíétsen (twee ow's)
of ze nou gewérkt of gelúíerd heft (twee vd's)
of er nou twee vissen te kóken of te bákken zijn (twee keer te + ow:par. 2)
of ze nou staat te klétsen of te gíéchelen (twee keer te + ow:par. 12)
of ie nou aan het spélen of aan het zingen is (twee keer aan het + ow)3

Ook nu doet het er niks toe of de nevenschikking zinsdeel is van de bw bep., zinsdeelstuk of zinsdeelstukdeel:

of je nou wilt dat ik lóóp of fléts enz.
of je nou denkt dat ik wil dat ze lóópt of fíétst enz.

F. Of verbindt twee groepen patronen enz.

of ie nou kleine érwtjes dopt of dunne bóóntjes afhaalt (twee groepen patronen enz.)
of je nou wilt dat ik érwtjes dop of bóóntjes afhaal (twee groepen patronen enz.)
of je nou wilt dat ik vandààg érwtjes dop of mòrgen bóóntjes afhaal (drie groepen part. enz.)
  vandààg zit te lézen of mòrgen lig te slápen (drie groepen part. enz.)
  Jàn een ópstel laat maken ofPìèt een hók laat timmeren (drie groepen part. enz.)

Onder het ‘enz.’ uit de titel kunnen we ook gevallen rekenen als:

of je nou springt of lóópt of fíétst of zwémt,4 [hoofdzaak] (is) (dat je in beweging bent)


illustratie

Konklusie uit D, E en F: we vinden hier alle varianten terug van de ‘gewone’ nevenschikking, onder voorwaarde dat ‘het’ tweede verbindende woord maar of is:

of je nou loopt en springt of Ieest en stil zit, (je) (moet) [je] in elk geval {ontspannen}

Bij dit ene of is tweedeling bij de eerste nevenschikking de enigste mogelijkheid; bij het voorlaatste voorbeeld met z'n drie of's is het één van de mogelijkheden, naast de al gegevene:

of je nou springt of lóópt of fietst of zwémt

De klemtonen wijzen hier de weg.

In dit verband moet ik nog wat zeggen over de onmogelijkheid van nevenschikkingen met of ‘met maar één klemtoon per nevenschikking’:

of je nou tee of kóffie wilt of iets fris, (ik) (schenk) in elk geval wat voor je [in]  
of je nou tee of kóffie wilt          , (ik) (schenk) in elk geval ... (uitg.)
of je nou téé of kóffie wilt          , (ik) (schenk) in elk geval ...  

M.a.w.: de indirekte pendant van de twijfelvraag waarop we met ja of nee kunnen antwoorden, is hier uitg.; alleen de indirekte pendant van de vra. wijs waarop dat antwoord ja of nee uitg: is, is hier mogelijk:

(wil) (je) tee of kóffie ja graag
(wil) (je) téé of kóffie koffie graag

G. Of in de groep of wel/of niet

 

De pendant van of niet is in de volgende twee voorbeelden makkelijk aan te geven:

of ie nou wél of níét komt
of ie nou wél komt of niet

Hier is het duidelijk wél. Maar moeilijker ligt de zaak in bv.:

of ie nou kómt of níét

Is het kómt omdat dat de klemtoon heeft? Dan zou kómt of níét in z'n geheel de pv zijn, en daar zijn bezwaren tegen, o.a. het feit dat je niet kunt zeggen:

of ie nou mág of níét blijven (uitg.)

Nu weten we uit talloze voorbeelden (o.a. uit F) dat een klemtoon op één woord ook optreedt als of een of meer woordgróépen verbindt (onder- of nevenschikkend). Hier ligt dus voorlopig de oplossing voor de hand dat of niet het hele eerste stuk als pendant heeft:

of ie nou kómt of níét, (we) (gaan) in elk geval {fietsen}
‖of ie nou kómt‖ ‖of níét,‖  
<of> (ie) nou (komt)  

Het heeft weinig zin om hier uitvoeriger in te gaan op andere problemen m.b.t. of niet bij het zinstype dat we nu beschrijven, omdat we veel te weinig weten over of niet in het algemeen. Wel wijs ik er nog op dat of ook in of niet in ons type geen halve



illustratie

reeksvormer kan zijn5:

of ie nou óf wel komt óf niet (uitg.)
of ie nou óf komt óf niet (uitg.)

Diezelfde eigenschap heeft of in of niet ook bij de vra. wijs6 maar niet bij de onbeperkte wijs:

óf kom je óf niet (uitg.: vra. wijs)
óf je komt óf niet (onbeperkte wijs)

Dat suggereert een verwantschap van ons type met de vra. wijs ‘met twee klemtonen’, die we ook aan het slot van F ontmoet hebben.

Dat lijkt me voorlopig de voornaamste konklusie uit G.

2. Besluit

2.1. De verhouding tussen de beperkte en de onbeperkte of-zinnen

Naar binnenbouw vormt de beperkte of-zin een uniek geval in het ABN: het eerste of had nauwelijks één eigenschap van het ‘gewone’ ondersch. vw of, het tweede nauwelijks één van het ‘gewone’ nevensch. of. Dat ons tweede of enkel gelijksoortige elementen bleek te kunnen verbinden en dat alle normale samentrekkingsmogelijkheden daarbij optraden, heeft overigens z'n nevensch. karakter ondubbelzinnig bewezen.

De uniekheid van de beperkte of-zin is verder gebleken uit de verplichte nevenschikking ‘ergens in het tweede of een lager vlak’ binnen die zin:

of de zón nou schijnt of dat het régent, (we) (gaan) in elk geval vanmiddag [weg]
‖of de zón nou schijnt‖ ‖of dat het régent‖ (2e vlak: nevenschikking)
<of> (de zón) nou (schijnt) <dat> (het) (régent)  
of je nou vindt dat ik te dunne of te dikke boeken bij me heb, in geen geval (ga) (ik) [terug]
<of> (je) nou (vindt) dat ik te dunne of te dikke boeken bij me heb
  <dat> (ik) [te dunne of te dikke boeken] [bij me](heb)
    te dunne of te dikke boeken zn
    ‖te dunne‖ ‖of te dikke‖ (5e vlak: nevenschikking)
    bwbn bwbn  
    bwbn bwbn  

Naar buitenbouw is de beperkte of-zin per se een bw bep. (zinsdeel) die vrijwel alleen aan- of uitloop kan zijn (zinsplaats) en die als aanloop het verwijswoord kan missen.



illustratie

De verhouding tot de onbeperkte of-zinnen die juist geen bw bep. konden zijn, zou daardoor wel es het karakter kunnen krijgen van een soort aanvulling.

Inderdaad kent een bijzin met een vw enkel bw bep., ond., lv, vv en niet-ww rest als mogelijkheden binnen de zinsdelen. A en B vormen zoals bekend een aanvulling als ze niet binnen dezelfde omgeving voor kunnen komen (aan die voorwaarde is voldaan) en als ze bovendien dezelfde grammatikale waarde hebben. Aan die tweede voorwaarde is vanzelfsprekend niet volledig voldaan: we hebben juist uitvoerig aandacht besteed aan de beperkingen van de of-zin als bw bep. Wel heeft die beperkte met de onbeperkte of-zinnen een belangrijk element gemeen: ze kennen allemaal nevenschikking met de groep par.-loos of + niet / wel. En dat vinden we - dacht ik -binnen geen enkel ander bijzinstype:

als je komt of niet (is) (alles) [in orde] (uitg.)
(wie de boeken leest of niet) (is) [welkom] (uitg.)
al gaat ie weg of niet, (we) (redden) [ons] wel (uitg.)
(of het regent of niet) (dat) (is) nou [belangrijk] (onbeperkte of-zin)
of het regent of niet, in elk geval (kom) (ik) (beperkte of-zin)

Aan die tweede voorwaarde voor het bestaan van een aanvulling is dus niet overtuigend voldaan.

Naast dat formele aspekt is er de betekenis-verhouding: het onbeperkte type of-zin betekent ‘onzekerheid’:

(of ie komt) (staat) nu wel [vast] (ond.) (‘onzekerheid’)
of ie komt (weet) (ik) nog niet (lv) (‘onzekerheid’)
(ik) (twijfel) eraan of ie komt (vv) (‘onzekerheid’)
(het) (lijkt) wel [of ie slaapt] (niet-ww rest) (‘onzekerheid’)

De beperkte of-zinnen betekenen niet ‘onzekerheid’ maar ‘ondanks die onzekerheid’:

of ie nou komt of dat ie wegblijft, (we) (vertrekken) meteen (‘ondanks die onzekerheid’)

Zowel de vorm- als de betekenis-verhoudingen tussen de onbeperkte en de beperkte of-zinnen laten dus gedeeltelijk een overeenkomst, gedeeltelijk een verschil zien.

Konklusie: vóór we die verhoudingen de naam aanvulling mogen geven, moeten we eerst een grondiger studie gemaakt hebben van de soorten aanvulling die er bestaan.

2.2. De verhouding tussen de beperkte of-zin en andere verwijswoordloze aanlooptypes

De drie andere types zijn:

 

a. dat met plaatsvast al:

al komt ie niet, (we) (zullen) [ons] wel {redden}

b. dat met wie ... ook enz.:



illustratie

wie er ook komt, (ik) (doe) [open]

c. dat met zo ... als ...:

zo groot las ie was, (hij) (kreeg) [een pak slaag] van z'n vader

Hebben die drie types net als de beperkte of-zin ook een pendant bij de groep ond., lv enz.? Bij twee van de drie is er altans bij ond., lv en vv geen twijfel, bij type b wél:

a. (al doet ie z'n best), (dat) (zal) hem weinig {helpen}  
a. al werkt ie een beetje slordig, dat (vind) (ik) [niet zo erg]  
a. al werkt ie een beetje slordig, daar (ergert) (niemand) [zich] hier aan  
b. (wie er ook komt), (dat) (interesseert) me (??)
b. waar die ook zit, dat (vind) (ik) [niet zo belangrijk] (??)
b. waar die ook zit, daar (interesseert) (niemand) [zich] voor (??)
     
c. (zo slecht als jij werkt), (dat) (is) werkelijk [schandalig]  
c. zo slecht als jij werkt, dat (vind) (ik) werkelijk [treurig]  
c. zo slecht als jij werkt, daar (ergert) (iedereen) [zich] aan  
Niet alleen de of-zinnen, ook andere verwijswoordloze aanlooptypes leveren dus een bijdrage voor ons inzicht in de verhouding tussen de bw bep. en de groep zinsdelen ond., lv enz. Ook andere zinnen doen dat, zo bv. de als-zin als bw bep. en als ond., lv enz.

In het kader van die verhoudingen is de kwestie van de gramm. en de logisch verbindende vw's natuurlijk erg belangrijk.

 

Eindhoven, Anna van Engelandstraat 27

p.c. paardekooper


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


taalkunde