De Nieuwe Taalgids. Jaargang 70

[p. 97]

Corruptie is overal

1. Inleiding

Wanneer Beatrijs in de gelijknamige sproke het klooster heeft verlaten en met haar minnaar de wijde wereld is ingegaan, slaat haar plotseling de schrik om het hart:

Ic ducht mi die vaert sal rouwen
Die werelt hout soe cleine trouwe
Al hebbic mi ghekeert daer an
Si slacht den losen coman
Die vingherline van formine
Vercoept voer guldine.          (v. 301-306)

Ik citeer de verzen niet om de verdorvenheid van de wereld te illustreren; de overeenkomst tussen Beatrijs' sombere wereldvisie en de pessimistische titel van deze bijdrage berust op toeval. Zoals men in een ‘Tijdschrift voor neerlandici’ mag verwachten, zal in dit artikel alleen aan corruptie aandacht worden besteed voorzover we die in teksten tegenkomen. En in Middelnederlandse teksten stuiten we inderdaad overal op corrupties, zo ook in de geciteerde passage uit Beatrijs. Behalve deze plaats zullen in alfabetische volgorde passages uit Esmoreit, uit Willem van Hildegaersberch's Vander drierehande staet der werlt en uit Moriaen kritisch worden bezien. Ik zal trachten aannemelijk te maken, dat de plaatsen corrupt zijn, en een poging doen tot reconstructie van de oudere lezing.

Het gaat in deze bijdrage niet alleen om de winst van het tekstherstel of om de toetsing van een methode van reconstructie. Door deze bespreking van willekeurige plaatsen uit willekeurige teksten beoog ik vooral, de in de titel vervatte stelling te verdedigen. Het is op het ogenblik nog geenszins overbodig op de algemeenheid van tekstbederf te wijzen en daarmee op de noodzaak tot reconstructie. De tekstkritiek staat in een slechte reuk. Velen achten corrupties onbewijsbaar en onherstelbaar. Men sluit daarom voor onregelmatigheden in Middelnederlandse teksten al te graag de ogen, en dan lijkt er inderdaad geen vuiltje aan de lucht. Het is lang geleden, dat filologen zich met open oog op ‘Middelnederlandsche taalzuivering’ toelegden, en als ‘Dietsche’ of ‘Middelnederlandsche kleinigheden’, als ‘Dietsche verscheidenheden’ of ‘Mnl. sprokkelingen’ hun tekstverbeteringen aan vakgenoten presenteerden.¹

Men heeft in de vorige eeuw heel wat verlezingen van kopiisten opgemerkt en verbeterd. Corrupties van andere aard zijn lastiger te achterhalen en te herstellen. Ze hebben tot wilde gissingen en subjectieve verbeteringen aanleiding gegeven. Daardoor is de tekstkritiek als discipline in discrediet geraakt. Verantwoorde tekstreconstructie lijkt nu velen onbereikbaar. Men neemt noodgedwongen genoegen met de teksten zoals ze zijn overgeleverd, en heeft begrijpelijkerwijs weinig lust, al te zeer met corrupties rekening te houden. Maar lieve koekjes worden er ook in de filologie niet gebakken. Of we het prettig vinden of niet, kopiisten maakten bij het afschrijven fouten, ze brachten ook bewuste wijzigingen aan, ter correctie van on-

1 De aangehaalde titels zijn ontleend aan studies van resp. M. de Vries: Proeve van Middelnederlandsche taalzuivering. Haarlem 1856; F. Buitenrust Hettema (in Ts 8); C. van de Water (in Ts 8 en 9); J. Verdam (in Ts passim); H.J. Eymael (in Ts 9).

[p. 98]

regelmatigheden in hun voorbeeld of om wat voor reden ook. De veranderingen in literaire werken vooral, die herhaaldelijk zijn naverteld en afgeschreven, zijn talrijker, diverser en ingrijpender dan zelfs de stoutmoedigste tekstverbeteraars uit de vorige eeuw (men denke aan Jonckbloet, De Vries en Verdam) voor mogelijk hielden. De meeste corrupties springen evenwel niet in het oog en komen slechts aan het licht bij grondige tekstinterpretatie. In het eerste deel van mijn Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’² hoop ik duidelijk te hebben gemaakt, en in het tweede deel zal dat nog sterker blijken, dat tekstreconstructie niet alleen kennis vereist van de werkwijze van kopiist (en zetter), maar ook een nauwkeurige verklaring vergt van alle details van de tekst. Elke onregelmatigheid van inhoudelijke, vormelijke of grammaticale aard moet worden opgemerkt, daar elke afwijking het gevolg van corruptie kan zijn, en de kleinste eigenaardigheid de weg kan wijzen tot herstel van de oudere lezing.³

Vele veranderingen in een tekst zijn slechts ten koste van grote inspanning te achterhalen. Maar, net als onze negentiende-eeuwse voorgangers, kunnen ook wij bij oppervlakkige lezing reeds heel wat onregelmatigheden opmerken. Vele corrupties liggen zo dicht aan de oppervlakte, dat we erover struikelen: ze zijn soms niet of slecht gecorrigeerd en nog gemakkelijk te herkennen. In deze bijdrage worden enkele tekstcorrupties van deze soort besproken. Dat ‘corruptie overal is’ moge niet alleen blijken uit het feit, dat de plaatsen aan diverse werken zijn ontleend. Wanneer deze corrupties aan de oppervlakte liggen en zonder diepgaande studie van de tekst kunnen worden opgemerkt en hersteld, mogen we wel aannemen, dat er ook in de diepere lagen van de tekst nog vele corrupties schuilen. We kunnen ons het beste met die gedachte vertrouwd maken.

2 Assen 1975. Neerlandica Traiectina 21. Verkorte titel: Bijdragen reconstructie KE, deel 1.

3 Voor een uitvoeriger uiteenzetting van de toegepaste methode zij verwezen naar Bijdragen reconstructie KE, deel 1, hoofdstuk 13.

2. Beatrijs v. 305

De verzen 304-306 uit Beatrijs, die hierboven in § 1 zijn geciteerd, leveren voor de interpretatie geen probleem op. De wereld wordt vergeleken met een onbetrouwbare koopman, die ringen van vals goud als echt verkoopt. Al is de mededeling duidelijk, het woord formine in vers 305 is dat niet. ‘Het staat er, zonder eenigen twijfel. Maar buiten deze plaats in het HS. van de Beatrijs is formine nergens gevonden’⁴. Er is moeite genoeg gedaan om de betekenis en de herkomst van het woord te achterhalen. Jonckbloet en Verdam⁵ hebben het met de Latijnse woorden ferramen, ferrarnentum (‘ijzerwerk’) in verband gebracht en met forma (‘namaaksel’). J. Vercoullie droeg zelfs ‘een oostersch woord’ aan, ‘dat eigenlijk roode menie beteekent (Ar. ôfir = rood)’,⁶ maar ook voor ‘vals goud’ schijnt te

4 E. Haslinghuis: ‘Formine?’ (‘Kleine mededeelingen, 44’). In: Ts 34 (1915/1916) p. 73-74.

5 W.J.A. Jonckbloet: Beatrijs en Carel ende Elegast. Amsterdam 1859, p. 214. J. Verdam in: MnlW 2, 841.

6 Het citaat is ontleend aan de bijdrage van Haslinghuis (zie noot 4).

[p. 99]

worden gebruikt. Het verband blijft evenwel duister. Verdam heeft geopperd, dat formine de naam zou kunnen zijn van de fabrikant of van de plaats waar de ringen werden vervaardigd. Hij is ook de eerste geweest die rekening hield met de mogelijkheid, dat ‘het woord verkeerd is overgeleverd, en b.v. voor van formine een stoff. bnw. moet worden gelezen (b.v. coperine)’. Ervan uitgaande, dat een goedkoop metaal moet zijn genoemd, stelt Haslinghuis voor in plaats van het z.i. corrupte formijn, kalrnijn te lezen. Kalmijn (cadmia) is een zinkerts, dat langs de Boven-Maas werd gewonnen, dus hier te lande bekend was, en dat (met koper gelegeerd) voor goud zou kunnen doorgaan. In een voetnoot geeft hij evenwel toe, dat in grafisch opzicht ‘de verwisseling met for- niet gemakkelijk te verklaren [is]. Maar men zou een verkeerd hooren of een verkeerd dicteeren onder invloed van het volgende voer en de vele met v aanvangende woorden kunnen vermoeden’.

Laten de voorgaande gissingen alle ruimte voor twijfel, A. Greebe,⁷ die uitgaat ‘van de vooropgezette meening, dat het woord “formine” goed overgeleverd is’, komt met een alleszins plausibele verklaring, waarnaar dan ook verscheidene editeurs met instemming verwijzen.⁸ Formine, naar Greebe aanneemt, een stofnaam, moet gezien de context ‘schijngoud’ betekenen. Als zodanig is pyriet (FeS₂) bekend, ook zwavelkies of ijzerkies genoemd, ‘een messinggeel mineraal met een hoge metaalglans’ (W.P.⁷, 16, 13). Geslepen pyriet wordt in de edelstenenhandel markasiet genoemd. Dit markasiet wordt vooral in zilveren juwelen gezet als entouragemateriaal (vgl. W.P.⁷, 12, 645). Na met citaten duidelijk te hebben gemaakt, dat ‘een veel voorkomend, zeer veel op goud gelijkend, zeer veel voor galanterieën gebruikt mineraal, bestaat en bestond in pyriet, marchasiet, zwavelkies en ijzerkies’, besteedt Greebe aandacht aan de vorm van het woord formine. Een mogelijke variant acht hij fermine en, wanneer een vocaal zou zijn gesyncopeerd, feramine, ‘nom que les fournalistes donnent à la pyrite ferrugineuse’. Greebe's conclusie ligt nu voor de hand: ‘formine = pyriet, marc(h)asiet, ijzerkies, zwavelkies etc.’.

In eerste instantie is men geneigd het probleem als opgelost te beschouwen. Het gaat in vers 305 om een op goud gelijkende stof; pyriet lijkt op goud, was in de middeleeuwen bekend en wordt in het Frans feramine genoemd. Het Mnl. ontleent veel woorden aan het Frans; formine zou best een verbasterde vorm kunnen zijn. Bij nader inzien echter lijkt die kans uitermate gering. Er is geen enkele aanwijzing, dat het Franse woord, al dan niet vervormd, hier te lande in gebruik is geweest: het is op geen andere plaats aangetroffen. Bedenken we dat de sproke van Beatrijs niet geschreven is voor mineralogen of edelsmeden; wanneer over ringen van feramine zou zijn gesproken, moet dat woord algemeen bekend geweest zijn. Dan is het wel zeer toevallig, dat we het nergens anders tegenkomen. Het mineraal was in het Middelnederlandse taalgebied bekend, maar als pirites/pirides

7 A. Greebe: ‘Mnl. formine’. In: Ts 37 (1918) p. 1-7.

8 A.C. Bouman. Pretoria 1941; G. Kazemier. Zutphen [1971]; D.C. Tinbergen en L.M. van Dis. Groningen 1970²⁰. Vgl. voor een overzicht van de tekstuitgaven de analytische bibliografie in Beatrijs. Ed. R. Roemans en H. van Assche. Antwerpen 1975⁹. Klassieke galerij 21, p. XXVI-XXXIX.

[p. 100]

(Nat. Bl. 12, 929) en marchant (vgl. MnlW 4, 1156). Dat er aan nog een leenwoord behoefte zou zijn geweest, lijkt niet erg waarschijnlijk.

Er zijn nog ernstiger bezwaren tegen Greebe's verklaring aan te voeren. Wanneer pyriet al zo sterk op goud lijkt, dat het voor dit kostbare metaal kon doorgaan, dan was het zeker niet het enige schijngoud. Koper, waarvan ook ringen worden gemaakt (vgl. MnlW 3, 1877), en allerlei koperlegeringen lijken sterk op goud, en de mogelijkheid tot verwisseling zal algemeen bekend zijn geweest, en is dat nog steeds: doublé bestaat grotendeels uit onedele metalen, meestal uit messing. Er zijn heel wat legeringen die er als goud uitzien, en om duur goud te sparen kunnen edelsmeden ook goedkopere metalen vergulden. Goudkeurmerken zijn dan ook niet als versiering ontworpen. Wanneer we bedenken, wat de argeloze koper van gouden ringen allemaal in de handen gestopt kan krijgen, is het bevreemdend, dat juist pyriet genoemd zou zijn. Wanneer de auteur bij wijze van voorbeeld een specifieke imitatie had willen noemen, mochten we het algemeen bekende en bedrieglijke coperine verwachten.

Natuurlijk zouden we formine (= feramine = ‘pyriet’) als een onvoorspelbare dichterlijke vrijheid kunnen beschouwen, maar alleen wanneer we ervan overtuigd zijn, dat vers 305 een zinnige en begrijpelijke mededeling bevat. Dat nu is meer dan twijfelachtig. Greebe heeft zich terecht de vraag gesteld (p. 2), of pyriet tot (sieraden en) ringen te verwerken is. Maar hij laat de beantwoording achterwege. Zeker wordt geslepen pyriet door edelsmeden gebruikt: armbanden en gespen worden met markasieten bezet. Maar dat zijn stenen; er is geen sprake van een metaal dat tot ringen kan worden gesmeed. Wanneer feramine hier te lande al als pyriet begrepen zou zijn, moet de mededeling dat er op goud gelijkende ringen van waren gemaakt, raadselachtig hebben geklonken.

En zo zijn we weer even ver als een eeuw geleden: formine is een hapax legomenon met een onbekende betekenis. Toch is er enige vooruitgang geboekt. Nu er zo intensief doch tevergeefs naar een verklaring van de overgeleverde lezing is gezocht, is er alle reden nog eens aan tekstcorruptie te denken. De mogelijkheid van een verlezing is onder meer door Verdam en Haslinghuis overwogen. Maar zij hebben geen passend woord gevonden, waaruit de overgeleverde vorm door verlezing verklaarbaar is. De verwarring van f en lange s is welbekend, ook de klinkers a, e en o blijken vaak verwisseld te worden. Maar substituties van deze aard leveren geen betere lezing op. We moeten evenwel rekening houden met de condities waaronder een verlezing het gemakkelijkst optreedt. De Beatrijs-codex ‘is geschreven door een en dezelfde fraaie hand in een sierlijke gothische littera textualis.’⁹ Een kopiist die een dergelijke codex als legger gebruikt, zal zich niet gemakkelijk verlezen. Draaien we de redenering om, dan moeten we aannemen, dat verlezingen vaak het gevolg zullen zijn van een onduidelijk geschreven voorbeeld. We moeten daarom niet alleen met leesfouten, maar ook met schrijffouten rekening houden.

Een veelvoorkomende schrijffout is de ‘foutieve woordscheiding’.¹⁰ Het foutie-

9 Vgl. de ‘Beschrijving van het handschrift’ door G.I. Lieftinck. In: Beatrijs. Ed. A.L. Verhofstede. Antwerpen [1949]², p. 20-31; hier p. 22.

10 Vgl. Bijdragen rcconstructie KE, deel 1, § 8.5.

[p. 101]

ve gebruik van het wit tussen de woorden kan betekenisverandering veroorzaken. De ongewilde verbinding of splitsing van woorden kan directe gevolgen hebben voor de inhoud, maar kan ook aanleiding geven tot verlezing en tot al dan niet opzettelijke restructurering van de woorden. Houden we met dit type schrijffout rekening, dan mogen we formine niet geïsoleerd bezien. Ook de woordscheidingen in regel 305 zijn geen onaantastbaar gegeven. Daarom voegen we van formine samen tot vanformine en brengen proberenderwijs een nieuwe scheiding aan: vanfor mine. Vanfor is geen bestaand woord, maar omdat de n door middel van een abbreviatuur kan zijn weergegeven, ऒ en lange s gelijkvormig zijn en o en e vaak worden verwisseld, kan vanfor tot valser (eventueel valscer) worden herleid. Valsch betekent onder raeer ‘onecht, nagemaakt’. Het MnlW 8, 1213 spreekt van valsche penninghe, valsch ghelt en valsche munte. In Beatrijs vers 305 zou het gaan om vingherline valser mine: ‘ringen van vals metaal’. Voor de betekenis van mine vergelijke men o.a. het citaat uit Lsp. III, 14, 119 (MnlW 4, 1617): ‘Gout, metael (koper), zilver ofte loot, Ofte ander mine’. Dat de lezing valser mine in vers 305 perfect past, behoeft geen betoog. Resumeren we alleen, hoe de corrupte lezing ontstaan zal zijn.

Eén van de afschriften tussen het origineel van de Beatrijs en de overgeleverde redactie moet heel wat minder welverzorgd zijn geweest dan de Haagse codex. In vers 305 was de woordscheiding zo onduidelijk, dat de tweede lettergreep van valser tot het volgende woord leek te behoren. We mogen aannemen, dat het schrift als geheel niet uitblonk door precisie. Dat maakt het in combinatie met de foutieve woordscheiding aannemelijk, dat val werd verlezen als de prepositie van;¹¹ sennine en formine zijn in slordig schrift niet van elkaar te onderscheiden. Weliswaar kan de kopiist formine niet hebben begrepen, maar ook sermine was geen bekend woord. Misschien heeft hij zich over de inhoud geen gedachten gemaakt: formine ziet er betrouwbaar uit en kan de kopiist trouwens bekend in de oren hebben geklonken, doordat Formijne als eigennaam voorkwam.¹²

11 Of als vã: een achterwaarts gebogen l zou voor een afkortingsteken kunnen zijn aangezien. Een omgekeerde ontwikkeling (n > l) heb ik in Esmoreit v. 184 kunnen aanwijzen. Zie mijn bijdrage ‘Pleidooi voor reconstructie van Esmoreit’. In: SpL 17 (1975) p. 241-267.

12 Vgl G.J. Boekenoogen: ‘De geslachtsnaam Formijne’. In: Ts 37 (1918) p. 7-9.

3. Esmoreit v. 830 en 879

Het abel spel van esmoreit tconincx sone van cecielien is slechts in één redactie en allerminst ongeschonden overgeleverd. Deze tekst uit de Hulthemse codex bevat verscheidene evidente corrupties en daarnaast een ruim aantal cruces interpretum. In de uitstekende uitgave van Roemans en Van Assche¹³ worden de grootste problemen besproken en de voorgestelde oplossingen samengevat. In de ‘bredere aantekeningen’ wordt op talrijke kleinere eigenaardigheden gewezen. Zo wordt de

13 Een abel spel van Esmoreit. Ed. R. Roemans en H. van Assche. Antwerpen 1972. Klassieke galerij 98. ‘Esmoreit-problemen’ (p. 43-70), ‘Bredere aantekeningen’ (p. 181-189).

[p. 102]

aandacht gevestigd (p. 188) op het gebruik van de titel coninghinne van Damast in v. 830 en 879 als epitheton voor Damiët, de dochter van de koning van Damascus. De meeste editeurs hebben een toelichting niet nodig gevonden, andere vertalen ‘prinses’ (Leendertz)¹⁴ of ‘koningsdochter’ (Roemans en Van Assche). Dat is in overeenstemming met Verdam's uitleg in het MnlW 3, 1778, maar deze betekenisomschrijving wordt slechts gesteund door drie citaten. Twee daarvan zijn de verzen 830 en 879 van Esmoreit, en de derde v. 11995 uit Maerlants Rijmbijbel: ‘Seven hondert wijf hadde hi (Salomo) die alle coninchinnen waren’. Op deze laatste plaats gaat het niet om dochters, maar om echtgenoten. De twee genoemde verzen uit Esmoreit staan dus op zichzelf.

Ook binnen de tekst is de titulatuur een verrassing. Over Damiët wordt gesproken als over de jonge joncfrouwe (passim). In het begin van het stuk, wanneer ze nog een kind is, heet ze damiet zonder meer (tussen v. 259-260, in 262, 270 en tussen 273-274). Eén keer wordt ze aangeduid als de jonge vrouwe damiet (tussen 425 en 426), maar dat zal wel het gevolg van een haplografie zijn.¹⁵ Ze wordt aangesproken als edel wijf (v. 460, 484, 502, etc.), edel vrouwe (v. 524, 852), vrouwe (v. 864), scoene joncfrouwe (v. 576) en door Esmoreit ook als roede mont (v. 548) en edel roede mont (v. 474). Slechts eenmaal wordt de titel coninghinne met Damiët in verband gebracht: in v. 925 zegt Robbrecht, dat zij door haar huwelijk met Esmoreit koningin zal worden, maar niet van Damast, doch van Sicilië. Het gebruik van de titel coninghinne in v. 830 en 879 is dus een opvallend feit, dat om verklaring vraagt. En zolang er geen andere plaatsen aangewezen kunnen worden, waar coninghinne ‘prinses’ of ‘koningsdochter’ of zelfs ‘kroonprinses’¹⁶ betekent, moet die verklaring binnen de tekst worden gezocht.

Dat heeft als eerste H. Bruch gedaan,¹⁷ die in het gebruik van de titel een bevestiging ziet van zijn veronderstelling, dat de koning van Damast inmiddels gestorven is en dat niet alleen: hij zou zelfs door Esmoreit zijn gedood. Daar de tweede en de derde voorspelling van meester Platus uitkomen, moet volgens Bruch, ook de eerste zijn vervuld. ‘De dramadichter [...[wilde echter een christelijke strekking in het werk leggen en werkte een motief weg, dat zijn held degradeerde. In vs 762 vlgg. (die es gecroent, let wel: es!) stelt Esmoreit de koning van Damascus dan ook als nog levend voor. Maar de dichter heeft sporen van de dood des konings in zijn stuk laten staan’ (p. 130). Zo blijkt in het stuk nergens, aldus Bruch, dat de vorst op zijn dochter vertoornd is vanwege Esmoreits vertrek, hoewel men dat na vers 459 zou verwachten. Ook uit 520 blijkt z.i., dat een huwelijk

14 P. Leendertz Jr.: Middelnederlandsche dramatische poëzie. Leiden 1907. Bibl. Mnl. Ltk. p. 643.

15 Te bewijzen valt dat natuurlijk niet, maar aangezien deze uitzonderlijke aanduiding van de spreekster door geen enkele eigenaardigheid in de tekst gesteund wordt, is het riskant voor de interpretatie van deze twijfelachtige lezing uit te gaan, zoals D. Th. Enklaar doet (in: De Gids 1952, p. 436). Z.i. probeert de dichter door eerst van damiet zonder meer, dan van jonge vrouwe en na vers 477 ‘zelfs’ van de jonghe joncfrouwe damiet te spreken, het ‘averechtse’ leeftijdsverschil te verdoezelen.

16 Welke betekenis D. Th. Enklaar voor mogelijk houdt; zie De Gids 1952, p. 437.

17 H. Bruch: ‘Esmoreit’. In: Levende talen 1947, p. 128-132.

[p. 103]

met Esmoreit voor Damiët alleen mogelijk is na de dood van haar vader. Volgens Bruch zou Platus, de trouwe dienaar van de koning, alleen mee willen gaan om Esmoreit te zoeken, wanneer Damiët zijn nieuwe meesteres is.

Evenals B.H. Peteri¹⁸ ziet hij in de.woorden van Damiët in vers 520 een zo bedoelde, dan wel als zodanig opgevatte aansporing voor Esmoreit om de koning van Damast te vermoorden.¹⁹ En dat heeft Esmoreit volgens Bruch dan ook prompt gedaan. Ook Enklaar²⁰ concludeert, dat Damiët haar vader op de troon is opgevolgd. Dat blijkt echter z.i. ‘niet zozeer’ uit de verzen 830 en 879. Binnen Enklaars interpretatie kan dat zelfs in het geheel niet uit deze verzen blijken, daar hij aanneemt, dat de koning pas na Esmoreits vertrek is overleden. Deze weet dus niet, dat Damiët koningin geworden zou zijn. Daarom poneert Enklaar, dat coninghinne ‘even goed (kroon)prinses kan betekenen’.

We zullen ons hier niet verder in de vraag verdiepen, of inderdaad moet worden aangenomen, dat de koning van Damascus vóór Damiëts ‘queste’ overleden is. Er is heel wat tegenin te brengen. Hoe dan ook, de titel coninghinne in de verzen 830 en 879 lijkt de theorie van Bruch te steunen; maar omgekeerd is zijn verklaring van het gebruik van de titel geheel afhankelijk van de juistheid van de veronderstelling, dat de koning van Damast dood is, en dat Esmoreit dat weet. Het ons bekende spel van Esmoreit zou een gekuiste versie zijn, waaruit de moord is weggelaten. Maar alle sporen van het misdrijf zouden niet zijn uitgewist. Coninghinne zou verraden, wat heeft plaats gevonden, het zou een relict zijn, of om in linguistische termen te spreken een ‘substraat’. Hetzal gezien de aard van dit artikel geen verbazing wekken, dat ik de mogelijkheid wil onderzoeken, dat we met een ‘superstraat’ te doen hebben, een jongere lezing die tengevolge van een fout, correctie of ingreep in de tekst is terecht gekomen. Deze gedachte wordt niet alleen ingegeven door scepsis ten aanzien van Bruch's theorie, maar vooral door eigenaardigheden in de onmiddellijke context van vers 830.

De jonghelinc

Vader here soe biddic hem dan
Den ouersten god van den troene
Dat hi damiet die scoene
Beware bouen al dat left
Want si mi op ghehouden heeft
Daer omme eest recht dat icse minne
Van damast die jonghe coninghinne
Damiet dat edel wijf
Ay god bewaert haer reine lijf

18 B.H. Peteri: ‘Over Esmoreit’. In: Ts 64 (1946) p. 3-28; hier p. 9.

19 Deze uitleg wordt bestreden door L.J.J. Olivier: ‘Pleidooi voor Damiët’. In: Ts 65 (1948) p. 174-180; hier 176: ‘Haar woorden bewijzen veeleer, dat zij haar vader bij zijn leven niet ongehoorzaam wil worden’. Ook Roemans en Van Assche menen, ‘dat de zin zuiver hypothetisch is’ (editie, p. 186). Naar ik elders hoop te kunnen aantonen, is de lezing corrupt.

20 In: De Gids 1952, p. 436-437.

[p. 104]

833

Want si es noijael ende goet

834

Met rechten dat icse minnen moet

835

Bouen alle die leuen op eertrijc

836

En dadicx niet soe haddic onghelijc

837

Want si es mi van herten vrient

In de eerste plaats valt de gelijkenis op tussen de verzen 829 en 834. De herhaling is een van de bekende middelen die kopiisten ten dienste staan, wanneer zij ter correctie verzen moeten toevoegen.²¹ Zoals ik t.a.p. heb opgemerkt, kunnen ook die toevoegingen als ‘herhalingen’ worden beschouwd, die overeenstemmen met tekstgedeelten die nog moeten volgen, maar reeds te voren geschreven waren. Vers 829 zou derhalve zowel naar 834 gevormd kunnen zijn, als andersom. Eveneens een herhaling kan vers 835 zijn, dat identiek is met bouen al dat leeft in v. 827. Ook naar de inhoud is Esmoreits gebed verwonderlijk. De prins profiteert van zijn snelle christianisering door God bescherming te vragen voor Damiët (v. 824-827), zelfs met voorrang boven iedereen. Dat laatste doet vermoeden, dat bouen al dat leeft aan 835 is ontleend, waar de bepaling bij minnen op zijn plaats is. Een reden voor die speciale bescherming lijkt v. 828 te geven, waarin Esmoreit zegt, dat Damiët hem heeft grootgebracht. Maar vers 828 is tegelijkertijd een verklaring voor het op 834 gelijkende vers 829. Overdadig doen voorts de apposities aan bij se, het object van minne (829); de bijstellingen vullen twee verzen, 830 en 831. Vooral de herhaling van de eigennaam damiet is overbodig. De claus maakt alles bijeen een broddelige indruk.

Vermelding verdient voorts het feit, dat Esmoreit strikt genomen pas in v. 832 begint te bidden. In de regels 824-831 richt hij zich niet tot God, maar tot zijn vader, de koning van Sicilië, en zegt hem, dat hij ‘den ouersten god van den troene’ bescherming zal vragen voor Damiët. In de regels 824-831 kondigt Esmoreit nog slechts aan, wat hij in 832-837 doet. Het zou m.i. vanzelfsprekender zijn, wanneer Esmoreit zijn gebed reeds in v. 827 begon, en zich rechtstreeks tot God richtte en niet tot zijn vader. Nu maakt de toneelsituatie het noodzakelijk, dat de dialoog wordt voortgezet. De koning spreekt in v. 810-823 tot zijn zoon, deze moet hem daarop van repliek dienen. Uitgaande van ‘de thans algemeen aanvaarde opvatting dat de abele spelen “gedramatiseerde motieven uit de wereld der ridderromans” zijn,’²² moeten we rekening houden met de mogelijkheid, dat in de epische tekst waarop het toneelspel gebaseerd is, Esmoreit zijn gebed direct begon, en dat het met 826 corresponderende vers luidde: ‘Beware (damiet die scoene)’. Door de bewerker zou hiervan een afhankelijke zin zijn gemaakt: Dat hi ... beware.

De misplaatstheid van bouen al dat leeft in v. 827 geeft steun aan het vermoeden, dat beware in het voorgaande vers thuishoort. Wanneer we dit versgedeelte (bouen al dat leeft) en daarmee ook de toch al dubieuze rijmpartner (vers 828) schrappen, blijft er van het hele rijmpaar alleen het onmisbare beware over. Behalve door de genoemde ingreep zou dit werkwoord ook door een fout in de volgende

21 Vgl. Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 11.3.3.

22 Esmoreit. Ed. Roemans-Van Assche, Antwerpen 1972², p. 43.

[p. 105]

regel terechtgekomen kunnen zijn. Wanneer v. 826* luidde ‘Dat hi beware damiet die scoene’, kan door een ongewilde ‘omkering binnen het vers’²³ deze lezing zijn ontstaan:

Dat hi damiet die scoene beware;

Terwille van het rijm op troene is dan beware door de corrigerende kopiist verplaatst naar de volgende regel. Dit nu blijkt in Esmoreit een stereotiep correctiepatroon.²⁴ Het nieuwe vers, dat met Beware begint, is gecompleteerd door met een kleine variant vers 835 te herhalen. De rijmende regel 828 is naar de inhoud aan vers 770 ontleend:²⁵

Dat hi damiet die scoene
Beware <bouen al dat left>
<Want si mi op ghehouden heft>

Op het gereconstrueerde vers 826* (‘(Dat hi) beware damiet die scoene’) kan vers 829 niet hebben aangesloten. Zou ook dit vers dan zijn toegevoegd? Daarop zou de parallellie kunnen wijzen tussen v. 828-829 en 770-771:

Ende hielt mi op als haren broeder
Daer icxse ewelijec om minnen moet

Na de aanvulling met 828 was weliswaar het rijmschema hersteld, maar de corrigerende afschrijver moest vanwege de inhoud verder rijmen. Regel 828 kan bezwaarlijk als een motief voor God worden beschouwd om Damiët in het bijzonderte beschermen. De causale zin heeft geen betrekking op het voorgaande, maar vereist een nieuwe hoofdzin: v. 829. Gezien het feit, dat de kopiist na de uitbreiding met 828 terwille van het rijm, niet kon ontkomen aan de toevoeging van 829 omwille van de inhoud, kunnen we dit vers met een gerust hart schrappen, en daarmee verdwijnt ook Van damast die jonghe coninghinne (v. 830) van het toneel.

Aanvankelijk moeten de regels 826 en 831 op elkaar hebben aangesloten:

(Dat hi) beware damiet die scoene
Damiet dat edel wijf

De dubbele vermelding van de eigennaam verraadt, dat de oorspronkelijke lezing nog niet is achterhaald. Damiet zal in één van de verzen zijn ingevoegd. Door de tussenplaatsing van de verzen 827-830 werden de twee regels ver uiteen geplaatst. Wanneer damiet aanvankelijk niet in r. 826 voorkwam, zou pas in 831 duidelijk

23 Zie Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 7,4.

24 Vgl. mijn ‘Pleidooi voor reconstructie van Esmoreit’ (SpL 17 (1975) p. 241-267) inz. de bespreking der verzen 206-209, 510-513 en 874-877.

25 Woorden tussen gebroken haken zijn toegevoegd; die tussen schuine strepen dienen ter vervanging van andere woorden.

[p. 106]

worden, over wie gesproken wordt. Dat is een goede reden voor een extra vermelding van de eigennaam. Het epitheton die scoene versterkt het vermoeden, dat de lezing damiet die scoene niet oorspronkelijk is. Een dergelijke bepaling in postpositie, bestaande uit lidwoord en gesubstantiveerd adjectief, is in Esmoreit ongewoon.²⁶ Daarom vermoed ik, dat scoene een adjectief was bij joncfrouwe als in v. 576, maar nu in postpositie:²⁷

(Dat hi) beware die joncfrouwe scoene
Damiet dat edel wijf²⁸

De lengte van v. 826* pleit voor de directe rede, dus zonder Dat hi. De omzetting in de oratio obliqua zou dan de invoeging van dat hi noodzakelijk hebben gemaakt, en de te grote lengte van het vers heeft de verplaatsing van beware bewerkt en de aanvulling met de stoplap bouen al dat leeft, met vers 828 (omwille van het rijm), met 829 (vanwege de inhoud) en met 830 (voor het rijm):

Dat hi /damiet/ die scoene
Beware <bouen al dat left>
<Want si mi op ghehouden heft>
<Daer omme eest recht dat icse mine>
<Van damast die jonghe coninghinne>
Damiet dat edel wijf

Al is de hele claus van Esmoreit (v. 824-837) hiermee nog niet gereconstrueerd, we kunnen er vrij zeker van zijn, dat coninghinne met het gehele vers 831 is ingevoegd. Intrigerend blijft echter nog de vraag, hoe een kopiist Damiët zo klakkeloos koningin kon noemen, als ze dat nog niet was. We kunnen het probleem verschuiven naar vers 879. Wanneer de overgeleverde lezing van deze plaats ouder is dan de bovenbeschreven correctie, was Damiët in de tekst al koningin. Een ontlening aan vers 879 is dan mogelijk en zelfs waarschijnlijk gezien het feit, dat 830 en 879 geheel identiek zijn. Naar ik aanneem, heeft ook vers 879 geluid: ‘Van da-

26 Alleen in vers 145 komen we den ouden grisen tegen, als appositie bij oem. Grijs is een gebruikelijk substantief (‘grijsaard’) en het nominate karakter wordt door het begeleidende adjectief onderstreept. Scone is weliswaar ook een zelfstandig naamwoord, maar betekent ‘glans, heerlijkheid, schoonheid’. Vergelijkbaar lijkt het gebruik van scoene in v. 911 (‘damiete wel scoene’), wanneer we althans scoene als gesubstantiveerd adjectief opvatten. Maar zouden de regels 911-914 niet geluid hebben:

Ghi selt in cecilien draghen crone
Ic salse (op) gheuen minen sone

27 Vgl. de achtergeplaatste adjectiva in v. 158 (jammer groet), 292 (neue coen), 456 (deghen fijn), 506 (jonghelinc wt vercoren), 806 (in vrouden groet), 808 (met vrouden onghemeten), 846 (in vrouden groet), 851 (meester vroet), 920 (een ridder wide vermeert).

28 Misschien moeten we, als in v. 832 bewaert i.p.v. beware lezen. Dat is echter een detail van ondergeschikt belang.

[p. 107]

mast die jonghe coninghinne’. Tengevolge van ‘optische contaminatie’²⁹ zal jonghe door scoene (< 878) zijn vervangen.

Maar ook wanneer de lezing van v. 879 ouder zou zijn dan die van 830, is het de vraag of de titel van koningin daar wél oorspronkelijk is. Op het gevaar af verdacht te worden van ‘Hineinemendieren’ verstout ik me erop te wijzen, dat de claus van Esmoreit in v. 874-883 er allerminst betrouwbaar uitziet:

De jonghelinc

Ay daer hoeric damiet
Spreken hoerdicse nie
O weerde maghet sente marie
Ende hoe ghelijc soe sprect si hare
Damiet der scoender care
Van damast die scoene coninghinne
Die ic bouen alle vrouwen minne
Die op der eerden sijn gheboren
Nv sprect op ende laet mi hoeren
Ghi sprect haer bouen maten ghelijc

De verzen 874-876 heb ik elders³⁰ tot Hore ic daer spreken damiet herleid, maar ook de resterende verzen rechtvaardigen een nauwkeurige inspectie. Herhalingen en tautologieën verraden vaak correcties. Wanneer kopiisten onregelmatigheden door toevoeging van tekst willen wegwerken, moeten ze zuinig zijn met nieuwe informatie. Ze kunnen niet in het wilde weg nieuwe mededelingen verzinnen, daar dat tot tegenspraken in de tekst zou kunnen leiden. Daarom nemen ze meest hun toevlucht tot pleonastische en tautologische uitbreidingen, stoplappen en tussenzinnen, of ze nemen over wat reeds elders in de tekst staat. In de passage v. 877-883 nu is v. 883 een herhaling van 877. Als gezegd, komen we 879 en 880 ook in 829-830 en 834-835 tegen (de prioriteit zij hier buiten beschouwing gelaten); vers 881 treffen we weer in 893 aan (‘Die noit op eertrike was gheboren’). Het tautologische bevel in 882, waarmee Esmoreit zich na zijn monoloog tot Damiët richt, mist de hoofsheid van alle overige aansprekingen (vgl. b.v.v. 885, 888, 896, 904, 911). Het vers kan zonder bezwaar worden gemist; het zal ten dele zijn ontleend aan 894 (‘Och edel wijf nv laet mi hoeren’), alwaar hoeren evenwel een andere betekenis heeft, nl. ‘vernemen’, terwijl het in 882 als ‘met het oor waarnemen’ moet worden begrepen. Maar Esmoreit zal toch niet om een tweede ‘stemproef’ hebben gevraagd; die is niet nodig, daar de pelgrim zichzelf bekend kan maken, en dat in de volgende regels ook doet. In regel 878 is damiet een onnodige herhaling van de eigennaam in 874; care komt elders in Esmoreit niet voor en volgens Leendertz' glossarium³¹ ook niet in de andere ‘abele spelen’. De tweede appositie, vers 879, is niet alleen op grond van de gebruikte titulatuur, maar ook vanwege de

29 Zie Bijdragen reconstruct KE, deel 1, § 6.2.

30 In: ‘Pleidooi voor reconstructie van Esmoreit’. In: SpL 17 (1975) p. 241-267.

31 In zijn uitgave van Middelnederlandsche dramatische poëzie, p. 640.

[p. 108]

totale overbodigheid verdacht. Vers 881 tenslotte is na alle in de voorgaande regel een stoplap.

Alles bijeen een waslijst van bezwaren. De overbodigheid en de onbeholpenheid van de verzen 877-882 noden tot de conclusie, dat de gehele passage is bijgerijmd. Dat kunnen we echter pas aannemen, wanneer we inzien, waarom de verzen zullen zijn toegevoegd. Naar uit de reactie van Damiët blijkt, moet vers 883 in essentie ongewijzigd zijn overgeleverd. Ook aan het rijmwoord ghelijc valt niet te tornen. Vers 877 is met 883 identiek op een verschil in volgorde na. Daar we de ‘omkering binnen het vers’ kennen als een frequente kopiistenfout, ligt het vermoeden voor de hand, dat de corruptie in een volgordewijziging is gelegen. Naar ik aanneem, heeft v. 877* er als volgt uitgezien, aansluitend op 874* Hore ic daer spreken damiet:

Si spreket hare soe ghelijc

Na de wijzigingen in de regels 874-876 is de volgorde, bewust of onbewust,³² gewijzigd, zodat ontstond:

Ende hoe ghelijc soe sprect si hare

Om de twee weesverzen weg te werken heeft een corrigerend afschrijver uit de losse hand zes verzen bijgerijmd. Opmerkelijk is, dat de laatste toegevoegde regel, waarop vers 884 naar vorm en inhoud moest aansluiten, ongeveer de oorspronkelijke lezing geeft.³³ Het vers is dan ook een herhaling van de aanvankelijke rijmpartner van v. 884 (nl. 877), maar met correctie van de gewijzigde volgorde. De kopiist had zich heel wat werk kunnen besparen, wanneer hij de omkering in 877 direct ongedaan had gemaakt. Maar waarschijnlijk draaide hij zijn hand niet om voor een paar verzen meer of minder.

De nonchalance waarmee de verzen zijn bijgerijmd, verklaart het feit, dat de kopiist Damiët reeds de titel van koningin verleent, die ze pas na haar huwelijk met Esmoreit zal verwerven, zoals expliciet wordt meegedeeld in vers 925. Maar ze wordt dan koningin van Sicilië. Of ze ooit nog ‘coninghinne van damast’ zal

32 Door de wijziging van 874* > 874-876 ontstond er een tegenspraak met 877*. Esmoreit lijkt er in 874-875 zeker van te zijn, dat hij Damiët hoort spreken. Maar in 877* spreekt hij slechts van een gelijkenis. Om deze inconsistentie weg te werken, zou het vers bewust gewijzigd kunnen zijn. De tegenspraak is evenwel niet geheel weggenomen, doch verzacht. Mogelijk is ook, dat Si spreket hare soe ghelijc na een ongewilde omkering (> Si spreket soe ghelijc hare) is bijgewerkt.

33 Dat komt vaker voor. Ook de toegevoegde regel 203 van Karel ende Elegast b.v., eindigend op claer ende scone maakt deel uit van een correctie die nodig was door de omkering claer ende scone > scone ende claer in 201*. De kopiist had alleen maar de volgorde in r. 201 hoeven te wijzigen. Kopiisten voeren dikwijls ingewikkelde correcties uit, terwijl ze de gemaakte fout moeiteloos hadden kunnen herstellen. Vgl. b.v. Bijdragen reconstructie KE, deel 1, p. 207 (r. 418-423), p. 245 (r. 172-182) en tweemaal op p. 247 (r. 198-203). Zie verder mijn bijdrage ‘De Haagse fragmenten van de Renout van Montalbaen’. In: Ntg 66 (1973) p. 177-201, inz. p. 194 (v. 215-218); en vgl. mijn ‘Pleidooi voor reconstructie van Esmoreit’ (v. 117-120 en 217-220).

[p. 109]

worden, vertelt ons het verhaal niet. Het is evenwel niet waarschijnlijk: Damascus ligt van ‘kerstenrike’ uit gezien in een andere wereld; een personele unie is niet wel denkbaar. Maar we hoeven niet verder te gaan dan de tekst, die na de ontmaskering van twee valse ‘coninghinnen’ voor de interpretatoren een crux minder telt.

4. Willem van Hildegaersberch: Vander drierehande staet der werlt v. 109-122³⁴

In zijn Schets van de geschiedenis van de Nederlandse syntaxis § 4.23.4. vestigt A.A. Weijnen³⁵ de aandacht op een zeldzaam gebruik van ‘de omschrijving van het koppelww. sijn met soude(n)’ in ‘relatieve zinnen die zelf al een omschrijvend karakter hebben’. Hij ontleent aan Stoett's Syntaxis³ § 360 Opm. II het citaat uit De reis van sente Brandane ‘Dat die stijle souden zijn Dat was al karbonkel’ (hier geciteerd naar de editie-Oskamp,³⁶ v. 738-739), hetgeen zou betekenen: ‘De pilaren waren geheel van karbonkel’. Dit type omschrijving werd, aldus Weijnen, ‘tot heden slechts in Brandaan en Hildebrand aangetroffen’. ‘Het verschijnsel is ook middelhoogduits. Het mnl. gebruik moet daaruit ontleend zijn; immers zowel Brandaen als het Hildebrandslied zijn van Duitse herkomst’.³⁷ Het wekt verbazing, dat het gebruik van de conjunctief (in omschreven vorm) in het geheel geen betekenisverschil zou veroorzaken. En dit te meer omdat in het Middelhoogduits, waarin de indicatief ‘der Normalmodus im Relativsatz’ is, de conjunctief ‘der verbalen Aussage des Relativsatzes voluntativen oder potentialen Charakter [verleiht]’.³⁸ Maar we zullen hier het Duits buiten beschouwing laten, en ons beperken tot de spaarzame Mnl. voorbeelden.

In de hierboven geciteerde verzen uit Brandaen zou inderdaad in plaats van de omschrijving met een relatieve zin het enkele substantief gebruikt kunnen worden. Het is alleen de vraag, of dan precies hetzelfde wordt uitgedrukt. Het is immers mogelijk, souden zijn als een irrealis op te vatten: ‘Wat de pilaren moesten zijn, dat was allemaal karbonkel’. Wie dit zegt, gaat crvan uit, dat pilaren noodzakelijkerwijs uit steen of hout zijn vervaardigd. Zijn ze dat niet, dan zijn het geen pilaren. Zegt men daarentegen de pilaren zijn van karbonkel, dan wordt het materiaal niet als een inherente eigenschap van pilaren beschouwd. De volgende twee zinnen kunnen het bedoelde onderscheid verduidelijken.

Dat zijn geen bloemen, dat is plastic

kan men zeggen, wanneer men een bloem als een levend organisme definieert. Let men alleen op de uiterlijke vorm, dan is

34 Ed. W. Bisschop en E. Verwijs. 's-Gravenhage 1870, p. 207-211.

35 Assen 1971. Nederlandse taalgeschiedenis 2, p. 132.

36 Ed. H.P A. Oskamp. Zutphen 1971. KLP 189, p. 52.

37 Op dit grammaticale probleem ben ik gewezen door de heer R.M. Rijkse, cand. litt. Ook de vindplaatsen dank ik aan zijn naspeuringen.

38 I. Schröbler: ‘Syntax’. In: H. Paul: Mittelhochdeutsche Grammatik. 20. Aufl. von H. Moser und I. Schröbler. Tübingen 1969. Sammlung kurzer Grammatiken germanischer Dialekte A. Hptr. 2, § 366.

[p. 110]

 

Deze bloemen zijn van plastic

een acceptabele mededeling. Met de eerste zin correspondeert de irrealis als.in Wat bloemen zouden zijn, was allemaal plastic, of Waar bloemen zouden staan, zag men alleen plastic. Dat we in Brandaen vers 738 inderdaad met een irrealis te doen hebben, maken ook vergelijkbare plaatsen uit hetzelfde werk waarschijnlijk. Doordat het nu om plaatsbepalingen gaat, is de vervanging door het enkele substantief niet mogelijk. Men verge.lijke:

Maer die gront der zee was goudijn,
Daer dat slijc soude zijn.
Daer dat gras [1. gruus] soude sijn
Daer waren vele edelre stene³⁹

In het Hildebrandslied, waarover Weijnen spreekt, komen we de constructie niet tegen. Naar alle waarschijnlijkheid heeft Weijnen de gebruikelijke afkorting Hild. voor Willem van Hildegaersberch in Stoetts Syntaxis³ (§ 360 Opm. II) verkeerd begrepen. De door Stoett aangehaalde verzen (‘Die gheen die priesters souden sijn (= de priesters) die lazen daer die letteren fijn’) zijn in elk geval ontleend aan Vander drierehande staet der werlt van Van Hildegaersberch (v. 113-114). Op deze plaats kan de omschrijving niet als een irrealis worden uitgelegd. Het gaat om personen die inderdaad priester zijn en daar niet voor spelen. De context sluit ook de mogelijkheid uit, dat het om priesters zou gaan die hun plichten verwaarlozen, zich niet als priesters gedragen. De geestelijkheid wordt in de tekst geplaatst naast de ridderschap en de boerenstand; men spreekt van die ridders (v. 152) en den huusman (212). Die gheen die priesters souden sijn lijkt ook om die reden inderdaad met die priesters gelijkgesteld te kunnen worden. Naar het schijnt, hebben we hier te doen met een onmiskenbare bewijsplaats voor de constructie, die Stoett en Weijnen voor het Nederlands aannemen, en die Behaghel en Mitzka ook aan het Duits toeschrijven.⁴⁰ Maar het is voor het Mnl. de enig bekende plaats. Dit gevoegd bij het feit, dat de verwarring van realis en irrealis (die priesters tegenover die priesters souden sijn) moeilijk te accepteren is, vormt voldoende reden om de geciteerde plaats wat nauwkeuriger te bezien.

Om met de conclusie te beginnen: naar ik meen, is de relatieve zin niet oorspronkelijk, maar ter correctie van een onregelmatigheid aan priesters toegevoegd. Corrupt of niet, zal men nu tegenwerpen, het staat er toch maar, of de auteur het nu heeft geschreven of een kopiist. Dat maakt toch wel wat verschil. De schrijver,

39 Zie editie-Oskamp, p. 51 en 121-122. De conjectuur gruus (> gras) is van E. Bonebakker.

40 In: Mittelhochdeutsche Grammatik. Von H. Paul. Fortgeführt von E. Gierach und L.E. Schmitt. Die Satzlehre von O. Behaghel. 19. Aufl. Ed. W. Mitzka. Tübingen 1963. Sammlung kurzer Grammatiken germanischer Dialekte, A. Hptr. 2, p. 282: ‘Anm. Beachtenswert sind auch Umschreibungen wie: daz die vasen (Fransen) solden sin, daz was ein netze guldîn HEr 7714; das diu buckel solde sîn, daz was ein bluome guldîn Wig 6560. Hier würden statt der Relativsätze die einfachen Hauptwörter vasen, buckel genügen.’

[p. 111]

die generaliserend gesproken meer talent en taalvaardigheid bezit dan de afschrijver, geeft niet alleen vorm aan wat hij wil zeggen, maar kan ook terwille van een correcte vormgeving de mededeling aanpassen. Een corrigerend kopiist moet maar zien, dat hij zonder de inhoud in essentie te wijzigen, door kleine veranderingen de onregelmatigheden van zijn legger wegwerkt. Het is begrijpelijk, dat hij af en toe de grammatica wat geweld aan doet. Naar ik hieronder aannemelijk hoop te maken, heeft de afschrijver die priesters tot een geheel vers moeten uitbreiden. Hij zou er ongetwijfeld het liefst Die gheen die priesters waren van hebben gemaakt, een weliswaar omslachtige, maar grammaticale omschrijving. Door het rijm gedwongen heeft hij i.p.v. de indicatief een conjunctief gebruikt, wat echter een ongrammaticale zin tot gevolg had.⁴¹ De door Stoett en Weijnen geconstateerde constructie kan uit de grammatica worden geschrapt, daar de beschrijving alleen steunt op deze minder geslaagde correctie van een kopiist in arren moede. Dat het om een correctie gaat, zal ik nu trachten waarschijnlijk te maken.

Vander drierehande staet der werlt handelt over de drie maatschappelijke standen: de geestelijkheid, de ridderschap en de boerenstand. Om eenieder voor te houden, hoc hij volgens zijn stand moet leven, deed ‘die wijsheit’, zo wordt verhaald, in het oude Rome drie beelden maken, voorstellend een priester, een ridder en een landbouwer. Bij ieder beeld werd beschreven, hoe elk ‘sijn leven soude leyden’ (v. 68). Naar alle steden worden boden gezonden om afvaardigingen van de drie standen ‘te hove’ uit te nodigen, waar ze kennis zouden kunnen nemen van de richtlijnen voor een juiste levenswijze; Elke stand stuurt daarop zijn knapste koppen naar de hoofdstad:

Ende als si Romen dus hebben versocht,
Worden si inden tempel ghebrocht,
Daer dese drie beelden ghehouwen stoeden:
Doe ghincmen elc tsijn bevroeden. [d.i. ‘beleren’]
Die gheen die priesters souden sijn
Die lazen daer die letteren fijn,
Die si daer saghen ghescreven staen,
Die beduden sonder waen,
Dat si souden alle gader
Bidden anden hemelschen vader
Voer den staet der werlt al.
Oec waen ic datmen hem beval,
Dat sy gheestelijc souden leven,
Op dat si exempel mochten gheven

De regels 109-114 bevatten een aantal eigenaardigheden die op uitbreiding wijzen. Dat vers 113 omslachtig is, behoeft geen betoog. In vers 111 is ghehouwen over-

41 De vervanging van de conjunctief door een indicatief terwille van het rijm komt vaker voor (vl. Stoett: Syntaxis³ § 343 en 344 Opm.), maar een verandering in deze richting past in de ontwikkeling die tot het verdwijnen van de conjunctief uit het Nederlands leidt.

[p. 112]

bodig. Het is bovendien merkwaardig, dat de afgevaardigden inden tempel (110) worden gebracht, over welk gebouw noch tevoren, noch later wordt gesproken. De standen zijn te hove genodigd (v. 85 en 96). We hoeven daarbij niet aan een paleis te denken, waarschijnlijk is de hoofdstad, Rome, bedoeld. De precieze plaats waar de beelden zijn opgesteld, wordt nergens vermeld; we weten slechts dat ze binnen Roem (88) staan. Daar het niet om beelden van goden gaat, is de tempel in elk geval niet de meest voor de hand liggende plaats. Wanneer we nu de overbodige tekstgedeelten schrappen, wordt duidelijk wat de oude lezing geweest zal zijn:

Ende als si Romen dus hebben versocht
Worden si vor den drie beelden ghebrocht
Doe ghincmen bevroeden elc tsijn
Den priesters na den letteren fijn⁴²

De vergelijking van 112* en 112 maakt duidelijk, dat de volgorde gewijzigd is. Waarschijnlijk is de gehele corruptie aan deze ‘omkering binnen het vers’⁴³ us te wijten. Doordat bevroeden in rijmpositie terechtkwam, ontstonden er twee weesverzen die door uitbreidingen zijn weggewerkt. Van vers 110* zijn, zeer vindingrijk, twee verzen (110-111) gemaakt. Voorts is den priesters uit 114* tot een heel vers uitgebreid:

Ende als si Romen dus hebben versocht
Worden si <inden temple> ghebrocht
<Daer> dese drie beelden <ghehouwen stoeden>
Doe gincmen elc tsijn bevroeden
<Die gheen> /die/priesters <souden sijn>
<Die lazen daer> die letteren fijn

Hoewel het ontstaan van vers 113 hiermee is toegelicht, is de reconstructie niet voltooid. De correctie heeft ook invloed gehad op de verzen 115-121, die evenwel lastiger zijn te reconstrueren. Oec waen ic in v. 120 wekt de schijn, dat de verteller van de tweede opdracht niet zeker is. Natuurlijk is dat tweede bevel wel degelijk gegeven: het is een wezenlijk voorschrift voor geestelijken, dat zij geestelijk leven. Vers 120 zal dan ook wel als een omslachtig synoniem van vers 126 moeten worden beschouwd, dat luidt: ‘Oeck beval men hem al bloot’. De herhaling van 120 in 126 of omgekeerd, geeft overigens op zichzelf al reden tot argwaan. Vers 115 is in zijn geheel overbodig en sonder waen (116) en alle gader (117) zijn stoplap-

42 De precieze vorm van de gereconstrueerde verzen is niet met zekerheid te bepalen. Vers 110* kan ook hebben geluid: Worden si vor desen drie beelden of vor desen beelden ghebrocht. De lezing na den letteren fijn waarop Bedudemen moet volgen, wordt gesteund door vergelijkbare wendingen in v. 207-208 (‘Als dus den heren was berecht Nader scrift die waerheit slecht’) en 212-213 (‘Soe wert den huusman sinen pat Naden letter oec bediet’). In beide gevallen ook wordt de datief gebruikt (den heren, den huusman), evenals in v. 149 (‘Alst dus den priesters was beduut’).

43 Zie Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 7.4.

[p. 113]

pen. De enige woorden die in de verzen 115-117 niet kunnen worden gemist, zijn die beduden. De betekenis en het gebruik van dit werkwoord echter zijn ten opzichte van vergelijkbare plaatsen in de tekst (v. 149, 153, 212-213) uitzonderlijk. Beduden in 116 is synoniem met ‘betekenen’, elders met ‘voorschrijven’. En telkens wanneer het om een voorschrift gaat, wordt een onpersoonlijke constructie gebruikt (zie v. 112, 120, 126, 149, 152, 153, 178, 212-213, 215, 216, 232, 241, 242). Even tevoren ‘ghinc men bevroeden’ (112) en even later ‘beval men hem’ (120 en 126). Dat doet vermoeden, dat het subject van beduden in 116 ook men is geweest. Tenslotte zij gewezen op een inconsistentie in de tekst. In de verzen 149-151 wordt samengevat, hoe ‘den priesters was beduut Int ghemeen al overluut, Wat horen leven toebehoert’. Dat de priesters in net openbaar de les zou zijn gelezen, is in de passage 113-148 echter niet tot uitdrukking gebracht.⁴⁴ Waarschijnlijk is deze bijzonderheid aanvankelijk in vers 119 vermeld: voer der werlt (al) betekent ‘coram populo’, ‘ten aanhoren van iedereen’.

De opgesomde eigenaardigheden worden ondervangen en verklaard, wanneer we uitgaan van de volgende gereconstrueerde lezing:

Den priesters na den letteren fijn
Bedudemen voer der werlt algader
Te bidden anden hemelschen vader
Ende gheestelijc te leven
Op dat si exempel mochten gheven⁴⁵

Uit de gereconstrueerde lezing moet de overgeleverde tekst verklaard kunnen worden:

<Die gheen> /die/ priesters <souden sijn>
<Die lazen daer> die letteren fijn
<Die si daer saghen ghescreven staen>
/Die beduden/ <sonder waen>
/Dat si souden/ <alle gader>
Bidden anden hemelschen vader
Voer <den state> der werlt/al/⁴⁶
<Oec waen ic datmen hem bevel>
/Dat sy/ gheestelijc /souden/ leven
Op dat si exempel mochten gheven

De uitbreidingen en wijzigingen lijken op het eerste gezicht willekeurig, overdadig en chaotisch. Toch zijn ze alle als het directe gevolg van de omkering in vers 112*

44 Ook al bloot (‘onomwonden’) in v. 126 (‘Oeck beval men hem al bloot’) is niet met int ghemeen gelijk te stellen.

45 Het verbum imperandi wordt ook in v. 127-128 en in 217-218 gevolgd door de infinitief, al dan niet voorafgegaan door te.

46 Misschien, maar dat lijkt me minder waarschijnlijk, moeten we lezen:

/Dat si souden/ alle gader

wanneer nl. algader in 116* is opgevat als een bepaling bij priesters (v. 114*), het logische subject van bidden in 118*. V. 119 moet dan als volgt gewijzigd zijn:

Voer <den state> der werlt <al>

[p. 114]

te beschouwen. Het door de inversie ontstane weesvers 114* is in eerste instantie tot een rijmpaar uitgebreid: van den priesters is een volledig vers gemaakt (113) en de daardoor ontstane leemte in 114 is opgevuld met Die lazen daer, welke mededeling in de situatie inderdaad aannemelijk is. Maar dientengevolge moest vers 116*, dat niet meer op het voorgaande vers (114) aansloot, worden aangepast: beduden werd op letteren betrokken: die beduden (‘die betekenden’). Daarmee echter veranderde ook de betekenis van het werkwoord: het gaat niet langer om gespróken, doch om geschréven aanwijzingen. De bepaling van omstandigheid voer der werelt (algader) die bij het handelingswerkwoord beduden (=‘vertellen’, ‘voorschrijven’) ‘in het bijzijn van iedereen’ betekende, kon zó niet langer worden opgevat; vgl. de parafrase: * de woorden betekenden in het bijzijn van iedereen. De bepaling werd nu verbonden met het volgende vers (die mogelijkheid was er overigens al eerder): den priesters zouden moeten bidden voor de (hele) wereld. De wijziging van (a) den priesters bedude men in (b) die letteren fijn die beduden had niet alleen gevolgen voor de betekenis, maar ook voor de syntactische bouw van de zin. Op beduden + datief (a) kan een infinitief als complement volgen. Na (b) echter moet in de bijzin het subject worden vermeld. Het infinitief-complement moest dus worden gewijzigd in een dat-zin. De invoeging van dat si (souden) in vers 116* zou het vers te lang maken. De kopiist is daarom als volgt te werk gegaan.

Hij vult Die beduden aan met een stoplap (sonder waen) en formeert het nietszeggende vers 115 om het rijmpaar te completeren. In 117 begint hij de bijzin met het vereiste Dat si souden. Daarop zou de bepaling voer der werlt algader kunnen volgen, al wordt het vers wat lang. Misschien heeft de kopiist die mogelijkheid over het hoofd gezien, of om de een of andere reden verworpen. In elk geval vult hij Dat si souden aan met alle gader, laat dan het hoofdwerkwoord volgen (118) en maakt van de bepaling voer der werlt algader door uitbreiding een afzonderlijk vers. Om het gepaarde rijm te herstellen voegt hij het weinig geslaagde vers 120 toe, naar de betekenis een herhaling van 126, en verandert tenslotte de constructie in 121.

Overzien we de hele correctie, dan moeten we vaststellen, dat een kleine fout grote gevolgen heeft gehad. Door de omkering in 112* ontstonden er twee weesverzen, die door uitbreidingen zijn weggewerkt, in beide gevallen door een 1 > 2 (110* > 110-111 en 114* > 113-114). De toevoeging in vers 114 heeft evenwel gevolgen gehad voor de mededeling en de syntaxis in het direct aansluitende vers 116*, en vereiste verdere aanpassing. De kopiist heeft er geen been in gezien, de passage met in totaal zes verzen te verlengen. Van de formulering heeft hij kennelijk geen gewetenszaak gemaakt. Maar hoe kon hij ook vermoeden, dat er in de twintigste eeuw grammatici zouden zijn, die zich op zijn vlot bijgerijmde verzen zouden beroepen?

[p. 115]

5. Moriaen v. 1213-1222

Het derde chapiter van de Roman van Moriaen, waarin wordt verteld ‘Hoe walewein ene ioncfrowe verloeste’⁴⁷, begint met een omhaal van woorden die te denken geeft:

Nv seget ons vort di auenture
Dat walewein quam nv ter vre
Op ene riuire diep ende wijt
En lettel nader primtijt
Si was groet ende oec diep
Ende dat water sere te dale liep
Crachtelike ende die stroem
Daer mercte walewein ende nam goem
Banderside ane dander lant
Dat hem was harde ombecant
Hoe een riddere quam gereden

De syntactische structuur van regel 1219 is ondoorzichtig.⁴⁸ Ende kan in de context niet als ‘eindigde’ worden opgevat, maar moet een voegwoord zijn. Wanneer we v. 1219 met 1220 verbinden (die stroem daer mercte walewein) is de mededeling meer dan overbodig. De diepe, brede rivier die hij moest oversteken, kon Walewein met geen mogelijkheid over het hoofd zien. De meest voor de hand liggende interpretatie lijkt die van Te Winkel, die in zijn editie⁴⁹ na vers 1219 een punt zet. Dat water [...] ende die stroem moet dan als een tautologie, desnoods als een hendiadys worden opgevat, al komt me de verbinding niet erg gebruikelijk voor. Onbevredigend vooral is het feit, dat ende die stroem niet direct op dat water volgt, doch aan de zin is toegevoegd en er wat verloren achteraan bungelt. De hele passage maakt trouwens een allerminst kwieke indruk. De verzen zijn omslachtig en bevatten verscheidene herhalingen. We zullen de eigenaardigheden zo bondig mogelijk opsommen.

(1) Vers 1216 (‘kort na de primen’) kan worden gemist. Het tijdstip is niet onmogelijk, al moet Walewein dan wel vroeg van huis zijn gegaan, maar de bepaling is overbodig; temeer, omdat vers 1214 al een bepaling van tijd bevat. Dat de twee temporele bepalingen door een vers van andere strekking (1215) van elkaar zijn gescheiden, vergroot het wantrouwen. (2) Zelf brengt het overbodige vers 1216 ook een scheiding te weeg, nl. tussen 1215 en 1217, dat ene riuire in 1215 specificeert. Dat alles wijst erop, dat vers 1216 is ingevoegd. (3) In 1217 is oec een vulling terwille van het versritme. Regel 1217 als geheel is een herhaling van de bepaling diep ende wijt in 1215. (4) In 1218 is dat water een herhaling van

47 De citaten zijn ontleend aan de editie van H. Paardekoper-Van Buuren en M. Gysseling. Zutphen [1970]. KLP 183.

48 Op deze plaats ben ik in 1972 attent gemaakt door de heer H. van der Straeten, indertijd cand. litt.

49 Roman van Moriaen. Ed. J. te Winkel. Groningen 1879. Bibl. Mnl. Ltk.

[p. 116]

riuire (1215), waarnaar si in 1217 refereert. (5) Crachtelike in 1219 drukt hetzelfde uit als sere in 1218. Wil men sere zien als adverbium bij crachtelike, dan is de woordorde merkwaardig: sere te dale liep crachtelike. (6) Die stroem in 1219 vormt in het gunstigste geval een tautologie of hendiadys met dat water. De woordorde blijft een struikelblok. (7) Vers 1220 bevat een tautologie evenals (8) vers 1221. (9) Ane dander lant moet bedoeld zijn als ‘aan de andere kant’, maar de relatieve bijzin v. 1222 bepaalt lant in de betekenis van ‘landstreek’. (10) Vers 1222 is bovendien een losse opmerking, die geen invloed heeft op de rest van de tekst.

Dat hier het een en ander aan de overgeleverde redactie hapert, is onmiskenbaar. En wanneer men zich dat heeft gerealiseerd, wordt men nieuwsgierig naar wat er oorspronkelijk kan hebben gestaan. Wanneer we om het reconstructiewerk te beginnen de herhalingen en overbodige tekstgedeelten schrappen, houden we van de passage 1215-1222 bijzonder weinig over:

Op ene riuire diep ende wijt
Ende dat water sere te dale liep
Daer mercte walewein (resp. daer nam walewein goem)
Banderside

Vers 1218 is niet solide te achten, vanwege het overbodige dat water. Bovendien moet het aantal verzen even zijn geweest. Voor vier regels is er te weinig materiaal, zodat we voorlopig moeten aannemen, dat we met de brokstukken van één rijmpaar te doen hebben. Wanneer we de scherven schoonmaken en aan elkaar lijmen, levert dat twee perfect rijmende verzen op:

Op ene riuire diep ende wide
Daer hi mercte banderside

Steun voor het rijmpaar wide (i.p.v. wijt): side vinden we in r. 1275-1276 (‘Doe walewein quam banderside Dire riuiren diep ende wide’) en in v. 1564 (wide: stride) en 2228 (met widen: van besiden). Omdat niet wide maar wijt is overgeleverd, moeten we overwegen, of ‘vormverandering’⁵⁰ de oorzaak van de corruptie geweest kan zijn. Een ongewilde wijziging van het rijmwoord heeft weesverzen tot gevolg en dat kan, zoals ook hierboven is gebleken, tot ingrijpende correcties leiden. In dit geval zou de verandering van wide in wijt de toevoeging van vers 1216 verklaren. De correctie van het andere weesvers (1220*) is evenwel minder doorzichtig. Weliswaar vereist de voor de hand liggende toevoeging (Daer mercte walewein) ende nam goem een nieuwe rijmregel (1219), die de voorafgaande verzen 1217-1218 niet kan missen, maar die aanvullingen zijn allerminst vanzelfsprekend. De kopiist zou bovendien bij zijn correctie van achteren naar voren moeten hebben gerijmd. En dat terugwerken vereist veel zorg en ... een kladversie.⁵¹ De

50 Zie mijn Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 6.3.2.

51 Totdat is aangetoond, dat kopiisten voor hun correctiewerk een kladversie maakten op kostbaar papier of perkament, moeten we er, naar ik meen, van uitgaan, dat ze al kopiërend improviseerden en ook ingewikkelder correcties uitsluitend in gedachten construeerden. Dat verklaart het opvallende feit, dat kopiisten lang niet altijd de eenvoudigste en gaafste oplossingen kiezen. Begrijpelijk is dan vooral hun voorkeur voor de correctie door toevoeging van tekstgedeelten (zie Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 11.3.), ook op plaatsen waar een kleine verandering in de overgeleverde tekst voldoende zou zijn geweest. We zagen daarvan een voorbeeld in Esmoreit 877-883, zie hierboven p. 108.

[p. 117]

correctie zou wel buitengemeen gecompliceerd zijn geweest. We mochten eerder verwachten, dat de kopiist de rijmende regel op Daer mercte walewein ende nam goem achter dit vers had bijgerijmd, wat heel eenvoudig was: Banderside <van den stroem>. Daarom moeten we wel aannemen, dat de ontwikkeling van de gereconstrueerde naar de overgeleverde redactie anders is verlopen.

Het is niet aannemelijk, dat we met een amplificatio te doen zouden hebben, een bewuste uitbreiding die moet dienen om de mededeling volgens de regels van de artes poeticae fraaier, indringender of begrijpelijker te maken.⁵² De aanvullingen geven geen nieuwe details en de slecht gebouwde verzen wijzen niet op een creatieve bewerker. We zullen naar een corruptie, een kopiistenfout moeten zoeken, die een correctie door middel van tekstuitbreiding noodzakelijk maakte. Wanneer we wat verder lezen in de Roman van Moriaen, stuiten we al gauw op een passage die sterk op de bovengeciteerde verzen lijkt. Walewein is met zijn paard Gringalet het water ingesprongen en het prachtige dier slaagt er ternauwernood in zijn meester veilig naar de overkant te brengen:

Want die riuire si was diep
Ende die stroem daer sere liep

De overeenkomst met 1215*_1218 springt in het oog:

Op ene riuire diep ende wide
Ende dat water sere te dale diep

Maar terwijl de mededeling in 1274 zeer ter zake is, daar de sterke stroom de oversteek haast onmogelijk maakt, is deze bijzonderheid in 1218 nog niet relevant. Dit gevoegd bij het feit, dat 1215* sterk op 1273 lijkt, doet vermoeden, dat hier een fout is gemaakt, die in Karel ende Elegast zeer veel voorkomt,⁵³ maar die we bijvoorbeeld ook in Esmoreit aantreffen:⁵⁴ de ‘invoering van een tekstgedeelte van elders’. Het optreden van dit type associatiefout is als volgt te verklaren. Een vers of rijmwoord dat ook elders in de tekst voorkomt, brengt de kopiist het op de andere plaats volgende tekstgedeelte in gedachten, en hij schrijft dat neer alsof hij het zojuist in zijn legger heeft gelezen. Ook woorden en verzen die verderop in de tekst thuis horen, blijken op deze wijze te verdwalen. Deze anticipatie is alleen

52 Over de invloed van de retorica op Mnl. werken handelen verscheidene publikaties van W.P. Gerritsen. Een goede introductie vormt zijn syllabus met literatuuropgaven Rhetorica en litteratuur in de Middeleeuwen. [Utrecht] 1973.

53 Vgl. Bijdragen reconstructie KE, deel 1, § 6.3.6.

54 Zie ‘Pleidooi voor reconstructie van Esmoreit’, v. 215-216 en 640-646.

[p. 118]

mogelijk, wanneer de kopiist de tekst goeddeels van buiten kende. We moesten daarom voor de Karel ende Elegast aannemen, dat er een relatie tussen vertellers en afschrijvers bestond. En die zal er ook bij andere voordrachtsteksten als Moriaen geweest zijn. Wanneer we nu in de passage 1215-1222 met de gevolgen van dit type ‘onthoudfout’ te maken zouden hebben, moet de overgeleverde lezing uit de volgende drie verzen verklaard kunnen worden:

Op ene riuire diep ende wide
<Ende die stroem daer sere liep>
Daer hi mercte banderside

Het ingevoegde vers scheidt een rijmpaar, zodat een volgende kopiist drie weesverzen moest wegwerken. Het eerste (1215*) heeft hij na een vormverandering van het rijmwoord aangevuld met een onschadelijke tijdsbepaling, vers 1216. Daarop sluit vers 1274 minder goed aan, om welke reden vers 1217 tot herstel van het gepaarde rijm werd tussengevoegd:

Op ene riuire diep ende /wijt/
<En lettel nader primtijt>
<Si was groet ende oec diep>
Ende die stroem daer sere liep

Het derde weesvers (1220^*) heeft voor de grootste moeilijkheden gezorgd. De kopiist heeft geen rijmwoord op banderside gevonden en daarom het vers gesplitst. De twee helften zijn door middel van tautologieën uitgebreid:

Daer mercte /walewein/ <ende nam goem>⁵⁵
Banderside <ane dander lant>

Maar nu zijn er weer twee weesverzen weg te werken. Vers 1221 is met het weinigzeggende vers 1222 aangevuld (‘Dat hem was harde ombecant’; vgl. v. 2756 en 3488). Op goem (1220) rijmt die stroem, dat aan het voorgaande vers 1274 werd ontleend. De lege plaats in 1274 werd opgevuld met het ongeveer synonieme dat water, dat door de toevoeging van te dale tot een stromende rivier werd gemaakt. Vers 1219 is opgevuld met het passend geachte bijwoord crachtelike. Vatten we de hele correctie samen. De eerste twee weesverzen zijn door een 1>2 tot rijmparen uitgebreid. Van de derde losse regel zijn twee verzen gevormd, die elk met een rijmend vers werden aangevuld:

Nv seget ons vort di auenture
Dat walewein quam nv ter vre
Op ene riuire diep ende /wijt/

55 Hi uit v. 1220* is vanwege de afstand tot 1214, meteen of later, in walewein veranderd.

[p. 119]

1216

<En lettel nader primtijt>

1217

<Si was groet ende oec diep>

1218

Ende /dat water/ sere <te dale> liep

1219

<Crachtelike ende die stroem>

1220

Daer mercte /walewein/ <ende nam goem>

1221

Banderside <ane dander lant>

1222

<Dat hem was harde ombecant>

1223

Hoe een riddere quam gereden

De voorgestelde reconstructie ondervangt niet alleen de bezwaren die tegen de overgeleverde redactie zijn ingebracht, het is ook zeer wel te begrijpen, hoe uit de gereconstrueerde verzen de lezing is ontstaan, zoals de Lancelot-compilatie die geeft. De reconstructie is daardoor zeer waarschijnlijk te achten en dat is in het algemeen de hoogste lof die in de tekstkritiek te verdienen valt. In dit geval echter kan bovendien nog een bevestiging van buitenaf worden verkregen.

In de edities van Jonckbloet, Te Winkel en Paardekooper-Van Buuren en Gysseling⁵⁶ wordt op parallellen gewezen tussen ‘De Walewein-episode in den Moriaen’ en de Moriaen-passage in de Roman van Walewein. Zij wijzen allen op de letterlijke overeenkomst tussen M 1215-1217 en W 3676-3677, en Jonckbloet ook op de parallel M 1221 en W 3678. Ik citeer de passage uit Walewein naar de editie-Van Es:⁵⁷

Mettien quam hi up ene riviere
Die herde diep was ende wide
Ende hi [sach] over andander zide
Enen rudder comen ghereden

De overeenkomst met de gereconstrueerde lezing van Moriaen is treffend:

Nv seget ons vort di auenture
Dat walewein quam nv ter vre
Op ene riuire diep ende wide
Daer hi mercte banderside
Hoe een riddere quam gereden

Walewein en Moriaen vertellen hetzelfde verhaal. De sterke gelijkenis van de beide redacties kan daarom niet op toeval berusten. Wat ook de onderlinge verhouding der twee bronnen moge zijn, het feit dat de lezing van Walewein met de herstelde passage in Moriaen overeenstemt, houdt een bevestiging in voor de juistheid

56 Roman van Walewein. Door Pennine en Pieter Vostaert. Ed. W.J.A. Jonckbloet. Leiden 1846-1848. 2 dln. dl. 2, p. 261-266; Moriaen, editie-Te Winkel, p. 35-44; editie Paardekooper-Van Buuren en Gysseling, p. 6-7. Vgl ook A.M.E. Draak: Onderzoekingen over de Roman van Walewein. Haarlem 1936. Diss. R.U. Utrecht, p. 190.

57 De jeeste van Walewein en het schaakbord. Van Pennine en Pieter Vostaert. Ed. G.A. van Es. Zwolle 1957. 2 dln. Zwolse drukken en herdrukken 26 a-b.

[p. 120]

van de reconstructie. Wanneer de conclusie van A.M.E. Draak,⁵⁸ die de episode van ‘het geschonden gastrecht’ in Moriaen, Walewein en in de Perceval-voortzetting van Gerbert de Montreuil met elkaar heeft vergeleken, juist is,⁵⁹ dat Moriaen op Walewein terug zou gaan, staat de reconstructie nog steviger.⁶⁰

Men zou kunnen menen, dat de titel van deze bijdrage door een handvol reconstructies niet wordt gerechtvaardigd. Deze enkele plaatsen zijn evenwel niet alleen willekeurige voorbeelden van tekstcorruptie, ze vormen bovendien slechts een selectie uit een ruime sortering kant en klare reconstructies, die hier niet alle kunnen worden uitgestald. Als een krap gehuisveste winkelier moet ik de lezers om vertrouwen vragen: ‘Onze collectie is groter dan wij kunnen tonen’, ‘wat U in de etalage niet ziet, dat hebben we binnen’.

Amsterdam, Amsteldijk 32

a.m. duinhoven

58 Onderzoekingen over de Roman van Walewein, p. 183-196.

59 En er is geen reden om daaraan te twijfelen. Van Es (in zijn editie van de Walewein, p. 395) verwijst met instemming naar ‘de spitse analyse van mej. Draak’: ‘De afhankelijkheid van de Moriaen t.o.v. de Walewein staat daarmee wel vast’.

60 De omgekeerde redenering kan niet gelden. De reconstructie bewijst de prioriteit van Walewein niet. Op grond van de hier besproken plaats zouden we kunnen aannemen, dat op de oudere Moriaen zowel Walewein als de overgeleverde lezing van Moriaen teruggaat. Om de filiatie vast te kunnen stellen, moeten we over meer gegevens beschikken. Moriaen en Walewein zijn, ondanks de letterlijke overeenkomsten hier en daar, niet als redacties van eenzelfde tekst te beschouwen. Ze bevatten twee verschillende bewerkingen van hetzelfde verhaal. De verschillen zijn dus niet alleen aan kopiistenfouten en -correcties toe te schrijven.