De Nieuwe Taalgids. Jaargang 69

[p. 306]

Appositie bij ‘Appositionele NP's in het Nederlands’

In Ntg 69 (1976) p. 139-153 verdedigt M. Klein, in navolging van W. Motsch, de opvatting dat apposities afgeleid moeten worden van tussenzinnen door ‘clause reduction’. Zo gaat (2) op (1) terug:

(1)	Willem - hij is een alcoholist - was zijn adres vergeten
(2)	Willem, een alcoholist, was zijn adres vergeten

Wanneer deze optionele regel van clause reduction niet wordt toegepast, kunnen ‘relative marking’ en ‘relativization’ optreden, hetgeen resulteert in

(3)	Willem, die een alcoholist is, was zijn adres vergeten

Anderen hebben voorgesteld (2) uit (3) af te leiden. Daartegen pleit onder meer het feit, dat niet met alle bijstellingen relatieve bijzinnen corresponderen. Maar ook in Klein's hypothese moet worden verantwoord, waarom in sommige gevallen de transformatie van (1) in (3) onmogelijk is. Vgl.

(4a)	Ben je mij - ik ben je eigen moeder - vergeten?
(4b)	Ben je mij, je eigen moeder, vergeten?
(4c)	*Ben je mij, die je eigen moeder ben/is, vergeten?

Daarom formuleert Klein de volgende conditie (p. 152): ‘Het pronomen dat < + rel> wordt toegekend [in (4a): ik], mag niet de functie van predicaatsnomen hebben’. Maar ik is geen predicaatsnomen, zomin als zij in (5a) subject zou zijn (en het gedeleerde pronomen dientengevolge predicaatsnomen):

(5a)	Saskia, zij daar, weet het beter dan Henk

‘De onderliggende structuur van [(5a)] moet dus iets zijn als [(5b]’, meent Klein:

(5b)	Saskia S[NP[zij daar] Cop[is] Predn[dat]] weet het beter

Zonder de discussie over Dat zijn kooplieden (vgl. Taalkunde in artikelen. Ed. J. Hoogteijling. Groningen 1969²) weer op te rakelen, de woordvolgorde (tezamen met de intonatie) verzet zich ertegen, hij en zij in dat is hij en dat zijn zij als subject te beschouwen. De appositie zij daar in (5a) kan worden herleid tot dat is zij daar, en dat vervangt Saskia: Saskia is zij daar:

(5c)	Saskia S[NP[Saskia] Cop[is] Predn[zij daar]] weet het beter

Het is niet juist, dat de casus rectus zij geen predicaatsnomen zou kunnen zijn. Maar wanneer men daaraan zou willen vasthouden: ik in (4a) moet dan als onverbogen vorm wel subject zijn, zodat Klein's ‘wat losjes geformuleerde conditie’ (p. 152) niet kan kloppen.

De beperking moet m.i. worden gezocht in de aard van het predicaatsnomen, dat twee wel te onderscheiden functies kan vervullen.

(A) Het kan een eigenschap of gesteldheid van het subject noemen. Het subject is dan ‘groter’ dan het predicaatsnomen, dat dan ook in een ondergeschikte, relatieve bijzin aan het subject kan worden toegevoegd. Vgl.

[p. 307]

(6a)	Deze man - hij is onderwijzer - heeft plezier in zijn werk
(6b)	Deze man, die onderwijzer is, heeft plezier in zijn werk

(B) Het predicaatsnomen kan een omschrijving geven van het subject; het is dan met het subject identiek. Subject en predicaatsnomen worden met elkaar gelijkgesteld, ze zijn even ‘groot’. Het predicaatsnomen is niet aan het subject ondergeschikt en kan daarom niet tot een ondergeschikte, relatieve bijzin worden omgevormd:

(7a)	De minister van ontwikkelingszaken, dat is Pronk, doet Den Uyl na
(7b)	*De minister van ontwikkelingszaken, die Pronk is, doet Den Uyl na

Om dezelfde reden is ook (8) ongrammaticaal:

(8)	*Een vogel, die een tureluur was, vloog over het weiland

Wanneer een vogel een tureluur is, is hij dat en niet meer dan dat. De bedoelde vogel en een tureluur zijn identiek. Om dezelfde reden kan tureluur niet zonder lidwoord, dat is als kwalificerend predicaatsnomen voorkomen:

(9)	*Deze vogel is tureluur; die andere is merel

Dit in tegenstelling tot

(10)	Deze man is violist; zijn buurman slagwerker

Violist en slagwerker zijn kwalificaties; ze geven slechts één van de vele eigenschappen van een mens aan. Tureluur en merel zijn hoedanigheden noch gesteldheden van vogels, het zijn complete vogels.

We kunnen derhalve naast twee soorten predicaatsnomen ook tweeërlei apposities onderscheiden: ‘echte bijstellingen’ en ‘predicatieve toevoegingen’. Echte bijstellingen zijn identiek met het nomen waaraan ze zijn toegevoegd, als in (4b), (5a) en in de minister van ontwikkelingszaken, Pronk en een vogel, een tureluur. Deze categorie is gemakkelijk te herkennen, doordat de eerste NC zonder complicaties door de bijstelling vervangen kan worden. Met deze apposities correspondeert geen relatieve bijzin.

De pendant van het kwalificerende predicaatsnomen is de predicatieve toevoeging. Ook wanneer dit type appositionele bepaling een nomen is, als in (2) en in Bernard Haitink, dirigent van het Concertgebouworkest, kan het niet in de plaats worden gesteld van het nomen waaraan het is toegevoegd. Wel kan het door een relatieve bijzin worden vervangen.

Amsterdam,

Amsteldijk 32

a.m. duinhoven