De Nieuwe Taalgids. Jaargang 68

[p. 499]

Boekbeoordeling

G.J. de Haan, G.A.T. Koefoed, A.L. des Tombe, Basiskursus algemene taalwetenschap. Assen, Van Gorcum & Comp. B.V. 1974. VIII + 220 blz. Prijs: paperback f 15.95. ISBN 90 232 1210 X.

1. Als iemand die studie wil maken van het verschijnsel taal zijn linguïstische vorming kan aanvangen met een inleiding die zo fundamenteel van aard is als de Basiskursus, heeft hij 't goed getroffen. Het wordt hem weliswaar niet gemakkelijk gemaakt, maar hij krijgt er een voortreffelijke indruk van hoe het bij de beoefening van de algemene taalwetenschap toegaat. In het Voorwoord zetten de auteurs kort en goed uiteen welke koers zij hebben uitgezet en op grond van welke overwegingen het bestek is opgemaakt; ik citeer hier graag de beginselverklaring die door de eerste alinea's wordt gevormd.

‘Een inleiding in een vakgebied geeft in het algemeen informatie over twee zaken: wat is de in dit vakgebied verworven kennis, en hoe komt men tot deze kennis. In deze uitgave ligt de nadruk meer dan gewoonlijk op het tweede punt. We willen in de eerste plaats duidelijk maken welke redeneringen er in de taalkunde worden gebruikt om de teorie op te bouwen. Dit metodologische karakter proberen we ook tot uiting te brengen in het gebruik van het woord basiskursus in de titel.
Dit doel heeft konsekwenties voor de stofkeuze. Het voornaamste kriterium om een onderwerp te behandelen is in deze kursus de mate waarin de taalkundige argumentatiewijze eraan kan worden gedemonstreerd. Dit leidt tot beperkingen in de breedte. Zo wordt er alleen maar transformationeel-generatieve taalkunde behandeld, en is bovendien de hele semantiek buiten beschouwing gebleven. Het leidt ook tot een enkele koncessie aan de aktualiteit.’ (p. VII)

De wijze waarop deze uitgangspunten in de praktijk zijn gebracht, overtuigt mij van de juistheid ervan. Dat is niet in de laatste plaats te danken aan de uitstekende didaktische organisatie van de stof en de duidelijke en plezierige presentatie. Kortom, er wordt goed gedoseerd gedoceerd.

2. De auteurs hebben niet geaarzeld het grote belang dat ze toekennen aan de wetenschaps- en taaltheoretische uitgangspunten, te onderstrepen door in Syntaxis, het eerste deel van hun boek, twee hoofdstukken over deze fundamentele onderwerpen als vertrekpunt voor hun uiteenzettingen te kiezen. Ze slagen erin in 20 pagina's de essentiële punten helder uiteen te zetten. Voortreffelijk acht ik daarbij de toelichting op de bijzondere positie van de linguïstiek in de empirische wetenschappen, ten gevolge van de omstandigheid dat de algemene theorie alleen gefundeerd kan worden op specifieke theorieën, de grammatika's van afzonderlijke talen, en niet rechtstreeks op feiten. De aard van de taalkundige feiten wordt in Intuïtieve oordelen (2) doorgelicht.

Een gemakkelijk ‘aanloopje’ is dit zeker niet, maar zonder deze aanpak is het vervolg van het boek niet denkbaar; dat vervolg rechtvaardigt de opzet volkomen.

[p. 500]

Stap voor stap, maar in een pittig tempo, en met ‘generalisering door abstraktie’ als leitmotiv wordt in de volgende hoofdstukken de praktijk van het transformationele taalonderzoek gedemonstreerd. Van het begin af aan wordt daarbij ook ons methodologisch inzicht op peil gehouden en waar nodig zelfs aangevuld en verscherpt, zoals in 10.3, waar wordt besproken hoe onderzoekers te werk plegen te gaan als zij tegenvoorbeelden ontmoeten. Hieruit blijkt dat de inleidende hoofdstukken algemeen zijn gehouden; maar ook in een wat andere betekenis blijkt daar geen woord teveel gezegd te zijn. Immers, hoe eenvoudig en voorwetenschappelijk ons bijvoorbeeld in hoofdstuk 3 verschijnselen als agreement, reflexivisatie en de plaats van persoonsvorm en vraagwoord nog worden voorgelegd, vanaf de eerste bladzij wordt toch ook geopereerd met zulke inmiddels bekende begrippen als echte of pseudo-generalisatie, hypothese en abstraktie. Bovendien worden de gegevens gepresenteerd langs de lijn waarneming-veronderstelling-toetsing-herziening, ook al valt daarbij niet altijd het begrip empirische cyclus.

De hoofdstukken 3 tot en met 9 staan met elkaar in verband door de behandeling van een aantal verschijnselen in de enkelvoudige zin, die steeds strakker beregeld worden. Dat loopt van een schuchtere formulering in woorden tot het opstellen van een lineair geordende groep geformaliseerde transformaties in een mini-grammatika. Voor het zover is, is tevens het ook uit andere inleidingen bekende corpus van begrippen en inzichten aangeboden. In Konstituentenstruktuur (4), Abstrakte voorstellingen en transformatieregels (5) en Dieptestruktuur en herschrijfregels (6) wordt met name ook de ‘verborgen systematiek achter de verschijnselen’ (p. 7) aangewezen. In aansluiting op hoofdstuk 1 en 2 vormt Het verband tussen syntaktische regels en de feiten (7) een theoretische bezinning op wat tot hier toe is aangeboden. Het betoog over Lineaire ordening van transformaties (8) vind ik een uitstekend voorbeeld van linguïstisch redeneren. Zo wordt de noodzaak van lineaire ordening aangetoond door te demonstreren dat een grammatika voor het Nederlands niet suksesvol kan zijn met simultane regeltoepassing of arbitraire regelvolgorde. Tevens is hier gerede aanleiding om van dergelijke taalspecifieke veronderstellingen te extrapoleren naar algemene hypothesen: iedere grammatika waarvan de regels lineair geordend moeten worden vormt een onafhankelijk argument voor een universele hypothese van lineaire ordening (p. 80). De mini-grammatika (9) voegt - na een bespreking van de technische bijzonderheden van transformaties - aan enkele centrale herschrijfregels een achttal geformaliseerde en geordende transformaties toe; daarmee is tegelijk voldaan aan de methodologische eisen van verifieerbaarheid en precisie.

Pas op dit punt is het goed mogelijk de Samengestelde zinnen (10) aan de orde te stellen, vooral in verband met de vraag hoe ‘linguïstische gegevens gaan werken als argumenten voor hypothesen, en op welke wijze onderzoeksdoelen elkaar oproepen’ (p. 97). Zo figureren transformaties als Equi NP-deletie en Extrapositie met name ook om duidelijk te maken dat voor de laatste in tegenstelling tot de eerste in feite onafhankelijke argumenten ontbreken. Hierop volgen, als afronding van de bespreking van de syntaktische komponent, de hoofdstukken Kondities op het toepassingsbereik van transformaties (11), gebaseerd op Ross' Constraints, en Het cyklisch principe (12), opnieuw een boeiende demonstratie van taalkundig

[p. 501]

argumenteren. Deze beide hoofdstukken illustreren een belangrijk voordeel van de beperking in de stofkeuze: fundamenteler vraagstukken konden in de beschouwing worden betrokken. Het voorlaatste hoofdstuk bespreekt De relatie syntaxis-semantiek (13), met als konklusie dat de controverse over de positie van de semantiek niet op empirische gronden kan worden beslist; dit onderwerp is dus (voorlopig) ongeschikt om er wetenschappelijke uitspraken over te doen. Korte informatie over de uitgebreide standaardtheorie is hier opgenomen. Een beknopt overzicht van de problematiek in de Psycholinguïstiek (14) besluit deel I.

3. Dat een afzonderlijk Deel II aan de Fonologie is gewijd, laat zien dat dit onderwerp in deze inleiding als een gelijkwaardige grammatikakomponent wordt behandeld.

Allereerst wordt de klankleer in de grammatika gesitueerd (hoofdstuk 15), waarbij een eerste en een tweede lexicale insertie worden onderscheiden en in het voetspoor van Chomsky en Halle's Sound Pattern ook een ‘readjustment component’ wordt geïntroduceerd. De beregeling van alternanties en de descriptieve winst die door middel van morfeemstruktuurregels kan worden geboekt, komen aan de orde. De verschillende Nivo's van representatie (16) passeren de revue; de paragraaf waarin de fonematische representatie als ongewenst wordt afgewezen waardeer ik opnieuw als een verhelderend voorbeeld van linguïstisch betogen. De analyse van klankelementen in features (17) heeft als voornaamste doel het universele karakter ervan en de waarde ervan voor de algemene theorie onder de aandacht te brengen. Daarin past ook een korte bespreking van de segmentstruktuurregels. Een reeks meer feitelijk-technische informaties treffen we aan in hoofdstuk 18 en in hoofdstuk 19 wordt het gebruik van zgn. fantasie-elementen in onderliggende representaties aangevochten. Hiermee wordt tevens de komst van het laatste hoofdstuk, Mentalisme, voorbereid, waarin niet alleen wordt aangeknoopt bij methodologische inzichten uit hoofdstuk 1, maar ook de mogelijke bijdrage die de diachronische taalkunde als theorie van taalverandering aan de synchronische hypothese zou kunnen leveren, wordt aangegeven. De laatste bladzijden worden in beslag genomen door een beknopte bibliografie en - gelukkig - een index van termen.

4. Het uitstallen van een hoeveelheid detailkritiek zou mijns inziens ten onrechte afbreuk doen aan mijn waardering voor dit boek als geheel. Op een aantal oneffenheden zijn de auteurs ongetwijfeld al geattendeerd en met het door mij vergaarde kleingoed zal ik mij wel rechtstreeks tot hen wenden. Toch wil ik hier graag drie opmerkingen kwijt.

Er wordt nogal wat aandacht besteed aan het generaliserend effect van het voorstel het Nederlands te beschrijven als SOV-taal. De motivering ervan vindt plaats in hoofdstuk 7. Het is mij niet duidelijk geworden waarom de bijzinsvolgorde al aan het slot van hoofdstuk 5 moet worden ingevoerd. Voor wat in hoofdstuk 6 wordt aangedragen is deze ingreep in wezen niet relevant en in hoofdstuk 5 heb ik niets kunnen ontdekken dat tot deze stap noopt. De strakke didaktische opbouw wordt hierdoor m.i. onnodig geschaad.

[p. 502]

Bij de bespreking van de herschrijfregels in hoofdstuk 6 wordt meen ik ten onrechte met betrekking tot de VP-regel niet het alternatief aan de orde gesteld waarbij het indirekt objekt aan het direkt objekt voorafgaat. Afgezien van mijn intuïtieve voorkeur voor deze volgorde: heeft deze oplossing niet alle voordelen van de voorgestelde regel, en niet het gesignaleerde nadeel?

In de derde plaats, de afdeling syntaxis zou naar mijn mening aan waarde winnen, als na hoofdstuk 12 een nieuwe mini-grammatika, die de gevolgen van het cyclisch principe voor de geformaliseerde grammatika laat zien, zou worden opgenomen. Is iets dergelijks door ruimtegebrek niet ondernomen of ligt aan het ontbreken ervan een andere overweging ten grondslag?

Nog een algemene opmerking: als deze kursus aan bruikbaarheid voor zelfstudie kan winnen door in enigerlei vorm de antwoorden op de vragen achter elk hoofdstuk ter beschikking te stellen, zou dat stellig moeten gebeuren.

Terecht zwaaien de auteurs in hun voorwoord hun collega's van het Instituut A.W. de Groot te Utrecht lof toe voor de wijze waarop deze door eerdere eerstejaarkursussen de weg voor hen geëffend hebben. Het is hier de plaats hèn te komplimenteren met de meer definitieve gedaante die de gemeenschappelijke ideeën in dit boek uiteindelijk hebben aangenomen.

Utrecht, Instituut De Vooys

f. ch. van gestel