De Nieuwe Taalgids. Jaargang 68

[p. 401]

Zonder en zonder dat: twee ontkennende vw's

0. Inleiding

Zonder en zonder dat zijn allebei ondersch. vw, en wel logisch verbindend, want ze leiden o.a. een bw bijzin in en nooit een ond.-, lv- of vv-zin met achter-pv. Maar het zijn bovendien ontkennende woorden, en in zover verschíllen ze van de andere logisch verbindende ondersch. vw's, en komen ze overeen met ontkennende woorden uit andere woordsoorten, bv. niemand (onbep. vn, ontkennend), geen (lw, ontkennend) enz.

We kunnen hier natuurlijk niet de hele kwestie overhoop halen van de woord-soort-indeling, maar wel moeten we stilstaan bij het feit dat één en hetzelfde woord in een konkrete zin zonder dubbelzinnigheid, bij twee woordsoorten kan horen. Anders gezegd: er zijn woordsoorten in soorten! Zonder (vw) en zonder dat liggen dus op een kruispunt van twee soorten woordsoorten.

Onbelangrijk is het feit dat ze een groep klanken gemeen hebben (het element [zɔndər]) + een betekenis-element; die dingen hebben op zich geen bewijskracht voor hun verwantschap. Dat heeft wel nevenschikbaarheid van zinnen met zonder (vw) en met zonder dat. Nu blijkt dat daarmee ook zn-patronen met zonder (vzaz) nevenschikbaar zijn:

(hij) (kwam) zonder dat ie een jas aan had en zonder das (enz.)

Is zonder (vzaz) dan ook een ontkennend woord?

Bij ontkennende woorden is het eens te meer van fundamenteel belang om konsekwent formele middelen te eisen voor de begrenzing: semantisch aangelegde taalkundigen willen vooral hier maar ál te graag een semantische basis kiezen. Voor hun is bv. niet duidelijk vrijwel gelijk aan onduidelijk, voor hun staan nauwelijks, pas ‘en niet eerder’ en maar ‘en niet meer’ grotendeels of helemaal buiten de groep van de ontkennende woorden.

De vormkriteria laten daarentegen zien dat onduidelijk enz. erbuiten staan en nauwelijks, pas en maar erbinnen. Maar zonder (vzaz) hoort er niet bij, altans op het eerste gezicht.

Dat betekent dat ik dat vzaz - ook al vanwege allerlei andere komplikaties - in het algemeen in deze studie bijna niet ter sprake breng.

1. De formele basis van ontkennende woorden

In de Beknopte¹ staan zeven vormkenmerken opgesomd waarmee we de ontkennende woorden kunnen omgrenzen. Daaruit kies ik nu drie van de ‘meest geslaagde’:

a. verbindbaarheid met hoeven:

(je) (hoeft) nergens te werken	(ze) (hoefde) er nauwelijks te werken
(je) (hoeft) ergens te werken (uitg.)	(het) (hoeft) niet duidelijk te zijn
	(het) (hoeft) onduidelijk te zijn (uitg.)
zonder dat ze er hoefde te werken...
zonder er te hoeven werken...
(hij) (hoefde) er zonder valhelm te werken (uitg.)

1 P.C. Paardekooper, Beknopte ABN-syntaksis⁴ 10.1.

[p. 402]

Hier bewijzen de voorbeelden dus de bewering uit de inleiding: nergens, nauwelijks, niet, zonder dat en zonder (vw) zijn ontkennend woord, zonder (vzaz), onduidelijk enz. zijn het niet. (Dialekten en oudere teksten zijn geen ABN: voorbeelden uit die twee groepen hebben dus geen bewijskracht voor dat ABN. Toch wil ik hier even op het geval en (ne) wijzen. Het hoort niet bij de groep niet, nooit enz., maar het registreert niet, nooit enz. vlak voor de pv waarmee het onscheidbaar verbonden is.² Het is dus - net als hoeven enz. - een vormkriterium voor de begrenzing van de ontkennende woorden. Welnu: het Mnl. W. (2. 633v.) geeft bij zinnen met en, behalve niet, noyt, niemen enz. ook cume en maer ‘slechts’ en niet onduidelijk, onmogelijk enz., en het WNT (3.4110) eveneens behalve niet, noyt enz. wel maar ‘slechts’ en nauw ‘nauwelijks’ en niet onduidelijk, onmogelijk enz.)

b. het mogelijk maken van het syntagma met paradigmaloos of + voor-pv:

hij kan nergens komen of ie maakt ruzie

hij kan ergens komen of ie maakt ruzie (uitg.)

nauwelijks was ie thuis of het begon te regenen

ik kan niet onduidelijk zijn of Jan wordt boos

ik kan onduidelijk zijn of Jan wordt boos (uitg.)

Opnieuw horen nauwelijks en pas³

(Zonder (vw) en zonder dat zijn per definitie natuurlijk niet binnen dit kriterium te vangen vanwege hun hele speciale grammatikale waarde: het feit dat ze ondersch. vw zijn, terwijl dit sterk beperkte syntagma geen ruimte laat voor een helft met zo'n vw. Maar zonder (vzaz) laat opnieuw verstek gaan:

ik kan zonder boekentas tuis komen of Jan wordt kwaad (uitg.))

c. verbindbaarheid met onbeklemtoonbaar meer:

(hij) (komt) tegenwoordig nergens meer,	nooit meer, riet meer, nauwelijks meer,
	maar eens in de week meer^4
(hij) (komt) tegenwoordig ergens meer, ooit meer enz.	(uitg.)

Hier vinden we dus vrijwel dezelfde begrenzing als bij de kriteria a en b; het vzaz zonder doet immers ook nu weer niet mee:

(hij) (loopt) tegenwoordig zonder jas meer (uitg.)

2 L. Koelmans, Over de verbreiding van het ontkennende en NT 60.12-18 (1962).

3 Of het ook met maar gaat, is nogal twijfelachtig: het staat in elk geval nogal apart doordat het ook past in een type met en:

je hoef maar te kikken en	ze staan al bij je bed
	of ze staan al bij je bed (?) wél bij de groep en onduidelijk enz. niet.

4 Pas doet niet mee:

(ik) (heb) pas twee boeken meer (uitg.)

Omgekeerd geeft onmogelijk nu wél een verbinding:

(ik) (kan) onmogelijk meer op tijd komen

Het staat evenwel apart onder de woorden met on-; ik kan altans geen andere voorbeelden vinden: onduidelijk meer, onbegrijpelijk meer, ontoegankelijk meer enz. enz. blijven uitg.

[p. 403]

2. Ontkennende woorden lopen dwars door andere woordsoorten heen

Veel woordsoorten zijn gewone paradigma's; zo bv. het zn dat immers past na grote enz.:

die/dat grote...

(Ik ga vanzelfsprekend uit van het abstrakte zn-patroon.)

Bij het bwbn krijgen we zo de paradigma's van de trappen van vergelijking:

heel erg	...	(stell. trap)
iets	...	(vergr. trap en te + stell. trap)
het	... van allemaal	(overtr. trap)

De vzaz's (‘geen samenstellend deel van ond. enz.’) vinden we in drie paradigma's:

tot vlak over die hoge bomen heen

Omgekeerd omvatten de bez. vn's minder als één paradigma: ze staan in het rijtje van die/dat, maar samen met de aanw. vn's, de lw's enz.:

die/dat mooie jasje

deze/dit

de/het

m'n

je

z'n enz.

De vra. woorden (‘die hoogstens binnen de eerste plaats van hoofd- en bijzin kunnen staan’) staan óf binnen het paradigma die/dat (nl. welke), óf binnen een versmelting⁵ waarbij dat paradigma betrokken is (nl. wie, wanneer enz.).

Zo ook vinden we de gewone logisch verbindende vw's (waaronder zonder dat) binnen een paradigma dat betrokken is bij een versmelting die de vw's van de beknopte bijzinnen oplevert (waaronder zonder), nl. het eerste stuk van de begingroep van de zin:

begingroep
eerste stuk	2e stuk
doordat ie	't 'm	niet wil geven
door	't 'm	niet te geven

Nu dan de ontkennende woorden. Ik som ze op, en geef tussen haakjes de tweede woordsoort waar ze bij horen:

zonder en zonder dat	(ond. vw);
nergens en nooit	(onbep. ‘vn’);
niemand en niks	(onbep. vn);
geen	(lw);
niet en noch	(nevensch. vw^6);
nauwelijks, maar ‘slechts’ en pas ‘en niet eerder’	(soort kopbep.; traditioneel bw).

5 Vgl. de Beknopte 3.5.19.4.6v.

6 Ook niet als zinsdeel is m.i. nevensch. vw (bv. in hij komt niet), tenminste als we ook die naam willen gebruiken voor gevallen waarin zo'n vw een verband legt tussen een zin en een situatie, - en daar lijkt geen ontkomen aan.

[p. 404]

M.a.w.: tegenover die paradigma's, die ‘vertikale rijtjes’ dus, waarbinnen we de ‘gewone’ woordsoorten vinden, zijn de ontkennende woorden een ‘horizontale groep’ die de vertikale kruist.

3. Kombinaties van twee ontkennende woorden: nooit niet, niemand niet enz.

Nóóit niet, níémand niet enz. met één sterke klemtoon zijn zoals bekend geen ABN maar dialekt; in wat gekunstelde taal zijn met twee klemtonen wel mogelijk:

(ik) (heb) er níémand níét gezien (‘iedereen wel’)

(hij) (dronk) nérgens níét (‘overal wel’)

Minder gekunsteld is bv.:

(níemand) (was) er níet ontroerd

In het algemeen zijn kombinaties van twee ontkennende woorden in het ABN dus ongebruikelijk. Hoe staat het op dat punt met zonder (vw) en zonder dat?

In eerste instantie lijkt de regel te zijn: zonder (vw), zonder dat en niet kunnen geen deel zijn van hetzelfde ww-patroon:

(hij) (stak) over	{ zonder niet op te letten	} (uitg.)
	{ zonder dat ie niet oplette	} (uitg.)

Ik beperk me nu verder tot de beknopte bijzin:

(hij) (stak) over	zonder nooit op te letten	} (uitg.)
	zonder noch naar links noch naar rechts te kijken	} (uitg.)
	zonder nergens op te letten	} (uitg.)
	zonder naar niemand te kijken	} (uitg.)
	zonder niks te zien	} (uitg.)
	zonder nauwelijks te kijken	} (uitg.)
	zonder pas halverwege de straat naar links te k.	} (uitg.)

Maar ‘slechts’ kent hele beperkte kombinaties:

... zonder ook maar één keer verzuimd te hebben

... zonder zelfs maar dié boeken te willen lezen

Weglating van de kopbepalingen ook en zelfs levert m.i. onmogelijke zinnen op; het voorkomen van maar lijkt hier dus gebonden aan zulke kopbepalingen.

Het type met on- levert weer goeie zinnen op:

... zonder onduidelijk te schrijven

... zonder ongelukkig te worden

... zonder onbedreigd te zijn, enz.

Ook het vzaz zonder doet dat:

... zonder ooit zonder kopij te zitten
... zonder in die kou zonder jas te lopen	... zonder ooit zónder te zitten

Zonder (zonder dat) en niet, nooit enz. kun je wél kombineren als ze deel zijn van verschillende ww-patronen, als we ze dus niet ‘op hetzelfde vlak’ ontleden:

[p. 405]

Of:

Alleen geen staat een beetje apart, want dat ‘maakt ook moeilijkheden’ als het een vlak ónder zonder ontleed wordt:

Wel is mogelijk:

Hier is geen dus drie vlakken onder zonder ontleed. - Ik geef nu een voorbeeld waarin geen en zonder in twee verschillende zinsdelen staan; dat geeft geen problemen:

(Na het derde voorbeeld van deze paragraaf heb ik een voorbehoud gemaakt in de formulering ‘In eerste instantie lijk de regel te zijn’. Dat komt omdat gróépen met ontkennende woorden (niemand meer, helemaal nergens enz.) een scherpere formulering nodig maken. Dat lijkt me werk voor een detailonderzoek; hier laat ik die zaak verder zitten.)

4. Zonder (dat) + paradigmaloos meer⁷

Het paradigmaloze meer dat we in 1c besproken hebben, kent ook verbindingen met de twee hier beschreven vw's:

7 Zonder meer blijft als vaste uitdrukking natuurlijk buiten beschouwing; meer is hier bovendien beklemtoonbaar.

[p. 406]

(je) (kunt) doorlopen	zonder íémand meer lastig te hoeven vallen
	zonder dat je íémand meer lastig valt
	zonder érgens meer te hoeven wachten
	zonder óóit meer te hoeven wachten
(jij) (kunt) eksamen doen	zonder één boek meer te hoeven lezen

Al die zinnen lopen prettig; zit hem dat o.a. in de zwaar beklemtoonde pendant van niemand, nergens, nooit en geen die ik gebruikt heb? Ze gaan stroever zonder zo'n pendant:

toen (kon) (ik) doorwerken zonder meer bang te hoeven zijn voor een slecht cijfer

(je) (kunt) nu doorlopen zonder meer te hoeven wachten

Toen en nu zijn in die zinnen tijdselementen, net als meer. Lopen ze ook nog zonder die woorden? Ongetwijfeld nóg stroever; nog i.p.v. meer is nu plezieriger. En vrijwel uitg. is meer, als we bovendien hoeven wegnemen dat de bijzin vanzelfsprekend ‘ontkennend kleurt’:

(ik) (ga) naar bed zonder meer dat boek te lezen	} (uitg.)
(je) (kunt) doorlopen zonder meer te wachten	} (uitg.)
(ik) (kon) doorwerken zonder meer bang te zijn	} (uitg.)

Al kennen zonder en zonder dat dus in beginsel een verbinding met het paradigmaloze meer, er moeten ‘helpende’ woorden aan te pas komen vóór er vlotte zinnen ontstaan. In het geval van íémand enz. krijgen we m.i. zelfs een heel apart geheel (zonder íémand meer) waarbinnen de vorm-betekenis-verhoudingen enkel na een aparte detailstudie wat nauwkeuriger aan te geven zijn: ik ben geneigd om te zeggen dat meer wel es net zo goed ook ‘bij iemand kan horen’ als bij zonder.

5. Nevenschikkingen

Er is nevenschikking mogelijk tussen patronen met zonder dat, zonder (vw) en zonder (vzaz) als deel:

(hij) (vergaderde) altijd	zonder iets voor te bereiden en zonder tekst	(vw + vzaz)
	zonder dat ie iets voorbereidde en zonder tekst	(vw + vzaz)
hij) (gaf) les	zonder op ons te letten en zonder dat ie iets voorbereidde	(vw + vw)^8

Twee zn-patronen in nevenschikking kunnen resp. zonder en een ander vzaz als samenstellend deel hebben:

(hij) (gaf) altijd les zonder papiertjes en in een soort trance

Maar zonder alléén kan enkel met met een nevenschikking vormen:

(eet) (ie) met of zonder vork

|

(ik) (lees) afwisselend met en zonder bril

Daarentegen kunnen zonder (vw) en zonder dat in hun eentje geen nevenschikking vormen met resp. met (vw) en met dat:

(doe) (ik) het slimst mét of zonder een stukje te gaan wandelen	} (uitg.)
(vloog) (de deur) dicht mét of zonder dat ie dat zei	} (uitg.)

8 Noch is hier (als ontkennend woord) weer uitg. als vervanger van en.

[p. 407]

Wel kan een bijzin met zonder (dat) een nevenschikking vormen met bijzinnen met andere vw's:

(hij) (ging) weg terwijl ie erg teleurgesteld was en zonder dat ie wat zei

(hij) (ging) weg om een luchtje te scheppen en zonder wat te zeggen^9

Uit die kleine hoeveelheid materiaal valt voorlopig weinig te konkluderen, afgezien van de vergelijking tussen zonder (vzaz) en de twee vw's: het vzaz blijkt opnieuw vrij ver af te staan van de twee onderling gelijk reagerende vw's die geen pendant met (dat) hebben; beter gezegd: waarbij met (vw) en met dat (vw) blijkbaar geen pendanten zijn.

9 Bij een andere plaatsing van de bijzin met zonder kan en wegblijven:

(hij) (ging) zonder wat te zeggen weg om een luchtje te scheppen

6. Andere buitenbouw-mogelijkheden

Tot dusver hebben we enkel gewerkt met bijzinnen met zonder (dat) die wwpatroondeel waren. Maar een hele enkele keer kunnen ze ook bwbn-patroondeel zijn:

[gek zonder lastig te worden] (was) (ie) inderdaad^10	{ (moeilijk)
[gek zonder dat ie lastig werd] (zou) (je) hem kunnen noemen	{ (moeilijk)

Veel frekwenter zijn daarentegen bijzinnen met zonder (dat) als zn-patroondeel. Ik begin met zonder dat dat de vlotste verbindingen oplevert:

een telefoongesprek zonder dat je telkens gestoord werd (kon) (je)

er niet {voeren}

(een stemming zonder dat Kees z'n zin kreeg) (kwam) daar weinig [voor]

een lange reis zonder dat je over hoeft te stappen (vind) (ik) [ideaal]

(een ziekenhuisverblijf zonder dat je bezoek krijgt) (is) [een verschrikking]

Maar lang niet elk antecedent is hier mogelijk:

een koe zonder dat ie melk geeft	} (uitg.)
een wachthuisje zonder dat je droog staat	} (uitg.)
een tv-toestel zonder dat je Nederland 2 kunt krijgen	} (uitg.)
een haard zonder dat je de vlammen ziet	} (uitg.)

De betekenis van het antecedent-paradigma waarbij dit soort nabepalingen kan staan, lijkt me beperkt tot ‘handeling of toestand’: de klassieke betekenis-omschrijving van het ww dus. Inderdaad geeft het type dat spreken, dat studeren (in de traditie ten onrechte ‘gesubstantiveerde ow’ genoemd) in het algemeen de vlotste verbindingen:

(dat spreken zonder dat ze je in de rede vallen) (lijkt) me [ideaal]

(dat studeren zonder dat de radio aan staat)...

Zonder dat verbindt ongetwijfeld niet in nevenschikking, maar de vorm-betekenis-

10 Een aparte studie verdient het type:

(hij) (was) gek maar zonder lastig te worden

[p. 408]

beperking die we hier duidelijk vinden, laat zien dat het niet zo ver van de ‘gewone’ nevenschikking af staat; de betekenis van zonder dat is immers ‘maar niet’?

In zekere zin geldt iets dergelijks voor zonder (vw) dat het antecedent nog verder beperkt; ter illustratie kies ik opnieuw de vier eerste antecedenten van deze paragraaf:

(een telefoongesprek zonder gestoord te worden) (is) er onmogelijk (vrijwel uitg.)

een stemming zonder je zin te krijgen (wou) (je) niet laten houden (uitg.)

[een lange reis zonder over te hoeven stappen] (is) (het) niet (uitg.)

(een ziekenhuisverblijf zonder bezoek te krijgen) (is) [een verschrikking] (uitg.)

Heel scherp zien we de grens binnen het antecedent bij deze beknopte bijzinnen als we weer het type dat reizen nemen, en wel tegenover het meervoud die reizen:

(die reizen zonder over te hoeven stappen) (waren) [heerlijk]	} (uitg.)
(dat reizen zonder over te hoeven stappen) (was) [heerlijk]	} (uitg.)

M.a.w.: dat reizen, dat spreken, dat studeren (‘handeling of toestand’) handhaaft zich hier het beste van alle zn-types.

Nu heeft dat ook los van zinnen met zonder (dat) als bv. nabep. toch al beperkingen in z'n voorbep.: zo is bv. een of één als zodanig onmogelijk:

(een lopen) (kost) me weinig moeite nu	} (uitg.)
(ik) (hou) erg van een zingen	} (uitg.)

Jouw lopen, zijn zingen enz. zijn op zich wél mogelijk, maar met zonder... te... als nabep. ontstaan er toch weer stroeve zinnen:

(jouw studeren zonder gestoord te worden) (is) [iets om dankbaar voor te zijn]	} (uitg.)
met z'n publiceren zonder voetnoten te geven (ben) (ik) [het] helemaal niet [eens]	} (uitg.)

Ook hier laat ik het maar bij een enkele opmerking.

7. Besluit

We hebben zojuist gezien dat zonder dat en zonder (vw) in vorm en betekenis niet zo heel ver af staan van nevensch. vw's. Ook die eigenschap hebben ze gemeen met andere ontkennende woorden: niet... maar..., z'n pendant geen... maar, en noch... noch... zijn immers reeksvormers. En niemand behalve Jan, nergens behalve bij ons staan dicht bij een nevenschikking, doordat niemand en Jan enz. per se dezelfde grammatikale waarde moeten hebben: niemand behalve in de tuin enz. zijn immers uitg.¹¹ Iets minder dicht bij nevenschikking staan nauwelijks drle (en zeker niet meer), maar drie (en niet meer) en pas drie (en nog niet meer).

Over de verhouding tussen het paar zonder (vw) + zonder dat tegenover zonder (vzaz) valt voorlopig nog weinig definitiefs te zeggen, omdat dat vzaz nog niet uitvoerig beschreven is. Voorlopig blijkt dat buiten de ontkennende woorden te vallen bij de gebruikte kriteria, al staat daar weer tegenover dat de kombinatie

11 Vgl. P.C. Paardekooper, Behalve als zn-patroondeel. NT 59.172v. (1966).

[p. 409]

zonder geen boek niet bestaat: er is dus een botsing tussen het vzaz zonder en dít ontkennende woord.

Het aparte van de ontkennende woorden als woordsoort is dat ze een ‘horizontale’ groep vormen, en een aantal ‘vertikale’ woordsoorten doorkruisen, o.a. de ondersch. vw's waarbij zonder en zonder dat horen.

Eindhoven, jan. 1975.

p.c. paardekooper

Anna van Engelandstraat 27