De Nieuwe Taalgids. Jaargang 68

[p. 390]

Lotgevallen van het lidwoord II (het + superlatief)

Het woordje het dat adverbiale superlatieven pleegt te vergezellen (eerlijk duurt het langst) is een struikelblok op het pad van de grammaticus. Het valt buiten de grenzen die aan de syntactische bindingsmogelijkheden van lidwoord en pronomen gesteld zijn en onttrekt zich aan fatsoenlijke klassering. Voor zover de taalbeschrijving er niet het zwijgen toe doet, kiest ze meestal voor het lidwoord,¹ stellig het minste van beide grammatische kwaden. Een grammaticus als Den Hertog verwierp die benoeming.² Dat hier bespreking in lidwoordverband plaatsvindt, is op diachronische gronden best te verdedigen, maar dat betekent bepaald niet dat we bij de beschrijving van het moderne Nederlands nu ook het lidwoordlaatje zouden willen uittrekken.

Men ontmoet het problematische het niet alleen bij de adverbiale superlatief, maar ook bij de adjectivische: deze vind ik (mooi, mooier) het mooist(e), die papierlawine is (erg, erger) het ergst(e).

Bij de adverbiale superlatief is het niet overal en te allen tijde verplicht. Daarbij doel niet op superlatieven waarbij het vergelijkend element op de achtergrond geraakt of verdwenen is (je kunt best wat later komen, hij is overdag meest op de weg, enz.), maar op verbindingen van een adverbiale superlatief met een al of niet gesubstantiveerd adjectief of deelwoord, als in: de grootst mogelijke zorg, de best denkbare vorm, de best geplaatste Nederlander, de laagst betaalden, de hoogst gesalarieerden, de minst draagkrachtigen, de grootst mogelijke meerderheid, de meest progressieve, de moeilijkst toegankelijke terreinen enz. Dergelijke woordgroepen vergroeiden en vergroeien soms tot samenkoppelingen (meestbiedende, meestbegunstigde enz.), waarvan sommige al in het middelnederlands voorkomen (lestleden, eerstgeboren, eerstcommende e.a.). Het bezwaar tegen het samenstoten van twee lidwoorden, of liever: van een lidwoord met een pseudolidwoord, zou begrijpelijk kunnen maken, dat het niet in deze groepen is doorgedrongen. Verder is het niet altijd verplicht bij superlatieven die met aller- zijn samengesteld³ we moeten allereerst aandacht schenken aan de noodgevallen, allerliefst bleef ik thuis, aan mijn vriend heb ik allermeest die gunstige afloop te danken (de laatste twee voorbeelden komen uit Van Dale). Ook eerst en liefst komen wel eens zonder het voor: hij is eerst aan de beurt, hij zit liefst maar achter z'n boeken.⁴

Ook diachronisch gezien is het bewuste het een vreemde vogel, waarvan de herkomst volstrekt niet duidelijk is. De meermalen geopperde veronderstelling

1 Vgl. bijvoorbeeld het WNT. (het, kolom 689), E. Rijpma/F.G. Schuringa/J. van Bakel, Nederlandse spraakkunst, 22ste druk, par. 122, opmerking.

2 C.H. den Hertog, Nederlandsche spraakkunst, handleiding ten dienste van aanstaande (taal)onderwijzers, derde druk, de leer der woordsoorten (2de druk, A'dam 1903), blz. 81. In een vierde stuk van zijn handleiding (over ‘de leer der vormen’ / vgl. blz. 86) stelde de schrijver zich voor op de zaak terug te komen. Dat vierde stuk is bij mijn weten nooit verschenen.

3 Ook hier geldt, dat het ontbreken van het niets opmerkelijks heeft wanneer de superlatief het vergelijkingselement verloren heeft: ze reageerde alleraardigst e.d.

4 Vgl. WNT. onder eerst (1. als zuivere superlatief): ‘Thans altijd het eerst’. Voor mij is weglating van het soms mogelijk.

[p. 391]

dat het een lidwoordelijke reïnterpretatie zou zijn van een oud voorzetsel,⁵ gereduceerd tot t en foutief hersteld tot het, is weinig aantrekkelijk, aangezien het begeleidend element in het middelnederlands nu juist lijkt te ontbreken.⁶ Een andere verklaring is te vinden in het WNT. (t.a.p.): de adverbiale superlatief zou de adverbiaal gebruikte accusativus onzijdig enkelvoud van het gesubstantiveerde adjectief zijn, in later tijd voorzien van het lidwoord het. Het gebruik van het bij de predikatieve superlatief lijkt het WNT., evenals Van Helten t.a.p., af te leiden van de adverbiale superlatief. Dat laatste zou alleen mogelijk zijn, wanneer de adverbiale superlatief met het het oudst is. Dat is tot dusver niet aangetoond, maar bovendien maakt de verklaring van het WNT. niet duidelijk, hoe zo'n adverbiaal gebruikte casusvorm mettertijd aan zijn het gekomen is.

De uit de taalkundige literatuur verkregen indruk, dat een begeleidend element in het middelnederlands nog ontbreekt, lijkt redelijk betrouwbaar. Die indruk is althans bestand tegen de ervaring met honderden bladzijden middelnederlands en hij wordt ook maar weinig aangetast door de vaststelling, dat het middeleeuwse diets teerst en talreerst kende,⁷ met een t- die het woordenboek interpreteert als (da)t, een t dus die zich mettertijd best geleend kan hebben voor ‘foutief’ herstel tot een volle vorm het. Verdere overtuigende combinaties met (da)t heb ik niet aangetroffen bij de beperkte reeks superlatieven die, evenals eerst, in het Mnl.W. een afzonderlijke bespreking krijgen (alrenaest, best, hoochst, minst, meest e.a.). De uitermate zeldzame begeleiding van de superlatief in het middelnederlands biedt, zover ik zie, geen bevredigend uitgangspunt ter verklaring van de latere combinatie met het. Wel kunnen teerst en talreerst de in het vervolg veronderstelde ontwikkeling bevorderd hebben.

In de zestiende eeuw verandert er naar mijn indruk nog maar erg weinig aan het geschetste beeld. Het lidwoord het is aan het opkomen, maar bij de hier besproken superlatieven is daar uitermate weinig van te merken. Een proef met een omvangrijke Hollandse prozatekst uit de jaren zeventig⁸ leverde een kleine veer-

5 Vgl. W.L. van Helten, Vondel's taal, enz., deel 1 (Groningen 1883), blz. 151-153, deel 2 (Groningen 1902), blz. 113-115. Ook Den Hertog t.a.p.F.A. Stoett (Middelnederlandsche Spraakkunst, syntaxis, Den Haag 1923, par. 97,e vgl.) geeft geen verklaring.

6 Vgl. WNT. t.a.p. en verder C.G.N. de Vooys, Nederlandse spraakkunst (vierde druk, herzien door M. Schönfeld, Groningen enz., 1957), par. 70; A.A. Weijnen, Schets van de geschiedenis van de Nederlandse syntaxis (Assen 1971), blz. 122 vlg. Stoett (noot 5 vgl.) lijkt te rekenen met een begeleider in het middelnederlands (vgl. de aanhef van par. 97: ‘kan ontbreken’), maar in par. 97,e rept hij daar verder niet van. De opmerking bij par. 97,e verschuift de begeleiding met het in elk geval naar later tijd.

7 Onder eerst geeft het Mnl.W.: dat eerste (‘de eerste maal, het eerst’) en teerst (o.a. ‘het eerst’), terwijl bij het adverbium alreerst ook talreerst (verduidelijkt met: = dat alreerst) opgegeven wordt, zij het alleen in de verbinding talreerst dat. Een zeldzaam voorbeeld van teerst in de Reinaert, vs. 3433: ic wane, dat hise teerst ontbant (Van den vos Reinaerde, uitgeg. door D.C. Tinbergen, 20ste druk, verzorgd door L.M. van Dis, Groningen 1972).

8 Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius, prior van Stein), Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579, uitgegeven door I.H. van Eeghen, 2 delen (Groningen 1959, 1960), 772 blz.

[p. 392]

tig adverbiale superlatieven op, waaronder niet éen met een duidelijk aantoonbaar⁹ (da)t of het. Dezelfde tekst bevatte een kleine dertig superlatieven die dienst doen als predikaatsnomen, waarvan welgeteld éen een begeleidend het had: Op die IIIen verhoorden wij, dat binnen der Goude veel volcks, wuyt Brabant ende Amsterdam geweken doer benauwtheyt van de beroerte, haer behielden als daer haer dochte dat het voer dese tijt het rustichste waer (764). Lectuur van andere zestiende-eeuwse teksten versterkt de indruk van grote zeldzaamheid.

Voor de zeventiende eeuw levert de taalkundige literatuur een aantal gegevens, zodat men niet uitsluitend aangewezen is op eigen tekstonderzoek. Pas in deze eeuw komt het vóor de superlatief duidelijker voor de dag. Bij Bredero¹⁰ is het er zo nu en dan al bij de predikatieve superlatief en uit de mededeling dat adverbia in de superlatief bij hem vaak zonder het gebruikt worden, mag men toch wel afleiden - al ontbreken voorbeelden - dat het daar ook al wel eens voorkomt. Ook bij Vondel¹¹ staat nu en dan het bij het adverbium in superlativo, maar gewoonlijke is het er niet. Het predikaatsadjectief in de superlatief komt bij hem eveneens met het voor, al verwerpt Van Helten hier de adjectiefbenoeming. Bij eigen onderzoek in de teksten kom ik tot soortgelijke resultaten. In de Sinnepoppen¹² van Roemer Visscher vond ik nog geen enkel voorbeeld. In Huygens' Hofwyck¹³ (1653) zijn de groepen met het op de vingers van een hand te tellen: sus doen, soo laten doen, is 't veilighst in mijn oordeel (47), as ick'er 't minst om docht (de boer spreekt, 69), en 't is de braef(s)te man die 't konstelixt bederft (94), en vermoedelijk toch ook: dien 't minst van allen past, dit schaedt of dat geneest (55). In kluchten en niet-literaire teksten is de oogst al even schraal. Geen enkele superlatief met het bijvoorbeeld in de kluchten van Bredero.¹⁴ Dat het omstreeks 1625 althans bij sommige predikaatssuperlatieven nog niet of nauwelijks in aanmerking kwam, valt ook af te leiden uit een mededeling van de zeventiende-eeuwse grammaticus Christiaen van Heule¹⁵: men zegt altijt Ik acht dat Best, Groot, Veracht.

Zonder de hulpmiddelen van de techniek is het onderzoek van een historischsyntactisch probleem als dit buitengewoon tijdrovend. De onderzochte superlatieven komen op zichzelf al niet vaak voor en gevallen met het zijn dan nog weer veel schaarser. Er zijn ook frequentieverschillen per tekst. De finesses van het opkomen van het bij de superlatief zijn vermoedelijk pas te achterhalen, wanneer

9 Dubieus is bijvoorbeeld: Ende stonde dat aldermeest te beclaegen, dat men opelick... (634). Hier kan dat verwijzen naar de subjectszin.

10 Vgl. J.O.S. van der Veen, Het Taaleigen van Bredero, eene bijdrage tot de Syntaxis van het Nederlandsch der Zeventiende Eeuw (A'dam 1905), blz. 20 en 84.

11 Vgl. Van Helten, a.w. (t.a.p.).

12 Sinnepoppen van Roemer Visscher, enz., door L. Brummel (Den Haag 1949).

13 Constantijn Huygens' Hofwyck. Bezorgd en ingeleid door P.J.H. Vermeeren (Wassenaar 1967). De getallen verwijzen naar de bladzijden. Op het eerste voorbeeld kom ik nog terug.

14 G.A. Bredero's kluchten. Uitgegeven door C. Kruyskamp (Zutphen z.j., reeks Klass. Lett. Pantheon).

15 Christiaen van Heule, De Nederduytsche Grammatica ofte Spraec-konst. Uitgegeven, ingeleid en toegelicht door W.J.H. Caron (Trivium I, deel 1, Groningen enz. 1953), blz. 69. Van Heule's boek verscheen in 1625.

[p. 393]

langs mechanische weg voldoende syntactische gegevens uit een reeks teksten ter beschikking komen. Die finesses heeft men nodig, hetzij om een bevredigende verklaring te kunnen geven, hetzij om een voorlopige theorie aan de taalfeiten te kunnen toetsen. Alvorens een verklaring te wagen, zetten we de reeks peilingen nog even voort. In de achttiende eeuw is de voortgaande verruiming in het gebruik van het goed merkbaar in de Hollandsche Spectator van Justus van Effen.¹⁶ Men vindt er bijvoorbeeld het langste 1,34, het geschiktst 1,35, 't best 1,36, 't naast 1,82, 't minste 1,113, maar ook nog best en spoedigst 2,101, best 1,41, 1,91, 2,82, lest 2,102 en minst 3,61, alle adverbiaal. In een niet-literaire tekst¹⁷: het allermeest 13, 't aller aangenaamst 92, het eerste 104, 't eerste 104, alle adverbiaal, maar ook eerst 10,120, best 87,92 en meest 199. Ook in de negentiende eeuw zullen er nog wel superlatieven zonder het zijn, in ‘den poëtischen stijl’,¹⁸ maar vermoedelijk ook wel daarbuiten, die voor het hedendaagse staalbesef niet langer acceptabel zijn. Een speurtocht naar die laatste restjes heb ik niet ondernomen, te meer niet omdat het resultaat vermoedelijk weinig bijdragen zal tot een beter begrip van de verdere ontwikkeling. Liever wagen we ter afsluiting een poging tot verklaring. Het verzamelde materiaal biedt daarvoor een welkom aanknopingspunt.

Wanneer het + superlatief dienst doet als predikaatsnomen, is meermalen niet uit te maken of men te doen heeft met het + adjectivische superlatief, dan wel met het + gesubstantiveerde superlatief. In een zin als dit handschrift is het oudste kan men bijvoorbeeld twee kanten uit. Ook in een context kan die dubbelzinnigheid blijven bestaan. Mist de superlatief de slot-e, dan komt uiteraard de substantivische opvatting niet in aanmerking. Volgt een bijvoeglijke bijzin (dit handschrift is het oudste dat we bezitten), dan komt de adjectivische opvatting niet aan de orde. Verdere bijzonderheden kunnen hier achterwege gelaten worden; het gaat uitsluitend om het vaststellen van grammaticale dubbelzinnigheid in een deel van de zinnen met een superlativisch predikaatsnomen. In het Nederlands van vroeger eeuwen komt men die dubbelzinnigheid ook al tegen, niet zo zelden zelfs, en bij het sorteren van de gegevens wordt men er met de neus op gedrukt. Een voorbeeld vindt de lezer in de eerder gegeven zin van Huygens: sus doen, soo laten doen, is 't veilighst in mijn oordeel. Dat 't veilighst, zonder -e dus, substantivische opvatting uitsluit, geldt voor de zeventiende eeuw nog niet: vormen met en zonder -e worden door elkaar gebruikt. Predikaatsnomina bestaande uit (da)t + gesubstantiveerde superlatief zijn in het middelnederlands al in gebruik: want het es wel thoechste ende dalre overnemelijcste daer men af spreken oft redenen

16 Bloemlezing uit den Hollandschen Spectator van Justus van Effen, uitgegeven door J. van Vloten (I, Schiedam z.j., II, Zutphen z.j., III idem, IV, Schiedam 1872). De getallen verwijzen naar deel en bladzij.

17 De hoofsche welleventheid, en loffelyke welgemanlertheid, enz. enz. (geen auteursnaam, A'dam 1733 / Facsimile-uitgave Leiden 1965). De getallen verwijzen naar de bladzijden.

18 Vgl. G.S. Overdiep, Stilistische Grammatica van het moderne Nederlandsch (tweede druk, verzorgd door G.A. van Es, Zwolle 1949), blz. 287. In deze passage gaat het uitsluitend om de predikatieve superlatief.

[p. 394]

mach; ende dat ist leste, dat ghi ymmer niet en versumt te oefenen...¹⁹ Ook in het Mnl.W. kan men daar voorbeelden van vinden (vgl. meest, kolom 1311 vlg.): dat is tmeeste, datmen sal gronden; die anderwerf sijn gheboren ute Gode..., dat is dat scoonste ende dat meeste. Het is niet waarschijnlijk, dat het laatste voorbeeld al een adjectivische superlatief heeft, aangezien dwingende gevallen (bijvoorbeeld *hi es dat oudste) in het middelnederlands nog lijken te ontbreken. Overziet men nu in de eerder genoemde zestiende-eeuwse prozatekst van Wouter Jacobsz het dertigtal superlatieven dat dienst doet als predikaatsnomen, dan zijn er zeven bij met het (5) of t- vóor de superlatief,²⁰ bijvoorbeeld: ende was tswaerste, dat die capiteyn die sijn knechten van sulck overdaet behoerde te straffen den lantluyden selver hiertoe bedwanck... (391), ende werde voer tgunt dat het merckelickste was vertelt van een maeget, die... (298). Zes van die zeven zinnen zijn dubbelzinnig in de boven aangeduide zin. Uit de eerder aangehaalde zevende zin met het rustichste, kennelijk een adjectivische superlatief, blijkt dat de adjectivische opvatting bij de zes andere in elk geval al tot de mogelijkheden behoort. Het is denkbaar dat we hier het begin waarnemen van een syntactische ontwikkeling die tot de hedendaagse toestand heeft geleid. In het verleden bestond voor de superlatief als predikaatsnomen in een aantal zinnen een dubbele uitdrukkingsmogelijkheid: dit es grootst / dit es (da)t/het grootst(e), respectievelijk met een adjectivische en met een gesubstantiveerde superlatief. Het subject was dan gewoonlijk onzijdig. De dubbele uitdrukkingsmogelijkheid kon onzekerheid scheppen: moet het er nu bij of niet? De weifelingen kunnen ertoe geleid hebben dat het ook doordrong tot andere groepen, waar substantivische opvatting niet mogelijk was: hij is (he)t oudste, hij praat (he)t meeste.

Nog éen keer komen we terug op de zin met het rustichste. Ook het subject van deze zin is onzijdig, maar het is een ‘loos’ subject en dat sluit de substantivische opvatting van het predikaatsnomen uit. Het verschil van de zevende zin met de zes andere is duidelijk, maar minder groot dan het lijkt. Syntactische veranderingen kunnen klein beginnen.

Misschien is in het bovenstaande, vooral in de laatste alinea, te veel afgeleid uit te weinig. In de diachronische syntaxis is veel vaak nog weinig. Naar ik hoop zal het eens mogelijk zijn, met veel meer gegevens de hier voorgestelde verklaring van het vreemde het afdoende te toetsen en vast te stellen of de titel van dit opstel de inhoud enigszins redelijk dekt.

Utrecht, Instituut De Vooys

l. koelmans

19 Middelnederlands geestelijk proza. Verzameld door C.C. de Bruin (Zutphen 1940), blz. 82 en 235.

20 Ze zijn te vinden op de blz. 124, 197, 214, 298, 391, 600 en 764. Een achtste geval was dubieus: maer bescaemt haer doer sulcke middelen als u dat alderbest dunckt (178). Hier kan dat subject zijn.