De Nieuwe Taalgids. Jaargang 68

[p. 176]

Hooftiana I

Bijzondere participiumconstructies bij Hooft:

Dat participiumconstructies uitbundig door Hooft worden gehanteerd, is bekend. Zowel de conjuncte, die optreden als predicatieve toevoeging (al of niet vrij), als de absolute, steeds fungerend als bijw. bep., komen in menigte voor.

Aanleiding tot dit artikeltje zijn constructies die lijken op gewone abs. of conj. participiumconstructies, maar het niet zijn. Daarbij zijn de volgende gevallen te onderscheiden:

1a. de ‘ab urbe condita’-constructie.

Vb. (brief aan Heinsius, Bloemlezing Van Tricht p. 18, r. 3 vlg. van boven)

‘Haest, dat de goede wil voor 't werck genomen, mij den toegang van UEs vriendschap opene;...’ Dit betekent naar ik meen: Wellicht dat het nemen van de goede wil voor de daad mij de toegang tot uw vriendschap zal openen. We hebben hier niet een abs. part. constr. de goede wil voor 't werck genomen = als de goede wil voor het werk wordt genomen. Dit zou impliceren dat de bijzin waarin deze constr. is opgenomen, geen subjekt heeft. Men zou dit moeten inlassen, aldus: Wellicht dat, als de goede wil voor de daad wordt genomen, dit (= dat nemen van de goede wil voor de daad) mij de toegang enz.

Straks zal ik onder 2 een zin van Hooft vertonen die tot deze opvatting dwingt, maar hier is deze dwang niet aanwezig. We hebben hier te maken met een latijnse constructie van het type: ab urbe condita = sedert het stichten (de stichting) van de stad. Wat een abs. constr. lijkt, is een andere structuur. Deze is niet: de goede wil: subjekt van de bijzin; voor 't werck genomen: pred. toev. bij de goede wil. Want het subjekt van de bijzin is niet de (met een pred. toev. uitgebreide) goede wil!

We moeten hier evenals in het latijn (wàt ook de oorsprong van de latijnse constructie moge zijn) een omkering aannemen van kern en ‘bepaling’: de goede wil voor 't werck genomen = het nemen van de goede wil voor 't werck, een infinitiefconstructie, die ik aldus analyseer (vgl. mijn art. Het vinnich stralen van de son, L.T. 268 (1970 353-357, thans ook Zwaanzinnigheden p. 28): nemen: kern (verbaal); voor 't werck: resultatieve werkw. bep. (geen zinsdeel); van de goede wil: objekt (geen zinsdeel) van nemen voor 't werck; (‘geen zinsdeel’ conform de nuttige onderscheiding van G.F. Bos); het: voorbep. bij de rest.

Een sprekend voorbeeld van deze latijnse constructie levert de volgende zin (Ned. Hist., uitg. Siegenbeek e.a., Amsterdam, 1820-1824, dl VI, p. 227, dat is de uitgave 1703, p. 954)

‘De doodt van wylen den Prinse hooghloflyker gedachtenis, zoo veel goede steeden en sterkten seedert verlooren, en 't argheren der zaaken in 't gemein, hadden haare Majesteit, boven maate, bedroeft,...’ Men vindt hier als subjekten achtereenvolgens: een substantiefsgroep: De doodt... gedachtenis; de latijnse constr. waar het hier over gaat: zoo... verlooren, en een normale infinitiefgroep: 't argheren... gemein. De nevenschikking van de tweede en derde groep is veel-

[p. 177]

zeggend. De vertaling ervan is: het verliezen (het verlies) van zo veel goede steden en sterkten en het slechter worden van de politieke toestand in het algemeen. De groepen verschillen nu slechts door trans. verliezen met objekt-geen zinsdeel van zoo veel... sterkten, en intrans. argheren met subjekt-geen zinsdeel: van... gemein.

Een ander voorbeeld: (Siegenbeek, dl IV, p. 174, d.i. uitg. 1703, p. 571) ‘Dat tuyghden Maastricht verkracht, Antwerpen tot een bloedbadt en poet aller grouwelen gemaakt’; Vert.: Daarvan getuigden de overweldiging van Maastricht, het maken van Antwerpen tot een bloedbad en poel van alle gruwelen.

1b. De constructie kan ook, evenals in het latijn, voorkomen met het partic. vóór het substantief. Prof. D. Kuijper Fzn. verschaft mij de volgende voorbeelden:

Receptus Hannibal Prusiam regem suspectum Romanis faciebat: de omstandigheid, dat Hannibal door hem was opgenomen, maakte koning Prusias bij de Romeinen verdacht. (Livius 39, 51.)

Occisus dictator Caesar aliis pessimum, aliis pulcherrimum facinus videbatur: de vermoording van Caesar den dictator docht sommigen een bijzonder slechte, anderen een prachtige helden-daad. (Tacitus, Annales 1, 8)

Quorum benevolentiam mihi conciliaverat quondam defensa res publica: hun genegenheid had mij bezorgd het feit, dat eens door mij het gemenebest was verdedigd. (Cicero, Epistulae 4, 13, 2)

Een duidelijk voorbeeld bij Hooft is (Siegenbeek dl II, p. 61, d.i. uitg. 1703, p. 153) ‘De bezoedelde kerken, gebrooken' altaaren, verminkte heiligen, afgeworpe kruisen en Christusbeelden, zelfs 't oover dierbaar lichaam onzes Heeren met voeten getreeden, roepen wraak.’ Vertaling: Het bezoedelen van kerken, het vernielen van altaren, het verminken van heiligenbeelden, het neerwerpen van kruisen en Christusbeelden, het met de voeten treden van het zeer dierbare lichaam van onze Heer (de hostie) zelfs, roepen om straf.

Men vindt hier de twee typen (3 met voorgeplaatst en 1 met nageplaatst partic.) broederlijk verenigd, wat de juistheid van de gegeven interpretatie steunt.

(In dit Hooftianum moge ik nog wijzen op een enkel voorbeeld van deze latijnse constr. bij C. Huygens jr. en Vondel. C. Huygens jr. schrijft in zijn opdracht van Hofwijck aan zijn tante (A. Sassen, Zeventiende-eeuwse teksten. Groningen, 1968, p. 122):

‘En het soete voornemen alsoo uytgevoert, heeft my te dienstigen licht gedocht voor de Korenmate,...’ Niet het aantrekkelijke plan, aldus uitgevoerd, leek een te dienstig licht om het onder de korenmaat te zetten, maar: de uitvoering van het aantrekkelijke plan op zulk een wijze leek enz. J. Bergsma wijst in zijn uitgave van Vondel's hekeldichten, Zutphen, 1920, p. 153 op: afgebrooken huis = afbreken van het huis; gedoemde trouwe = het veroordelen van de trouw; veel wonderdaên bedreven = het verrichten van veel wonderdaden; afgemartelt bloet = afmarteling van het bloed)

[p. 178]

2. Afwijkende abs. part. constr.

Er komt bij Hooft een abs. part. constr. voor die in zoverre afwijkt van de gewone, dat het subjekt in de zin waarbinnen de abs. constr. fungeert, ontbreekt. Dit subjekt moet in de vorm van een pronomen worden ingevoegd, een pronomen dat naar de inhoud van de abs. constr. verwijst. Ik heb slechts één voorbeeld (Siegenbeek, I, p. 256): ‘alzoo dunkt niet buiten schyn... dat de vuylsten, door deeze ranken, hunnen aardt hebben getoont; zommighen met het spel, hun' ooghen geaast,...; anderen geen kommer daar in gezet, hoopende dat d'eene verwoedtheit, d'andere mat maakende, in partyen een verlangen naa gemaatighde orde moghte baaren.’

Vertaling van het laatste gedeelte: dat anderen daar geen zorg over hebben gehad (het gaat over de beeldenstorm), hopend dat, wanneer de ene razernij de andere krachteloos zou maken, dit in partijen een verlangen zou kunnen verwekken naar redelijke regeling. Het subjekt van moghte baaren is niet: d'eene verwoedtheit, ook niet: d'eene verwoedtheit met pred. toev. d'andere mat maakende, maar: het mat maken door de ene verwoedheid van de andere.

3. Tenslotte troffen mij conjuncte part. constructies in de relatieve bijzin, waarbij het lijkt of deze geen onderwerp heeft. In de Inhoudt van Geeraerdt van Velsen (Sassen, p. 61-62) staan er drie. Ik begin met de laatste:

‘'T welck de vrouwe van Velsen gheboodtschapt, in swaere becommeringhe brengt,...’ Prof. D. Kuijper Fzn. geeft hiervan het volgende latijnse equivalent: Quod matri familias Felsiniae nuntiatum gravem sollicitudinem adfert. Ik vertaal, met behoud van de relatieve aansluiting: Hetwelk, aan de Vrouwe van Velzen gemeld, haar in grote ongerustheid bracht, of demonstratief: Dit, aan . . gemeld, bracht haar enz. (Vrijer: Dit bracht de vrouwe van Velzen toen het haar bericht werd in grote ongerustheid)

Door de relatieve aansluiting wordt de indruk gewekt van een abs. part. constr. van het type 2 hierboven: Toen dit aan de vrouwe van Velzen bericht werd, bracht dit (= het ‘dit’ aan haar berichten) haar in grote ongerustheid. Maar de constructie is conjunct: het subjekt van de rel. bijzin is 't T welck, met de pred. toev.: de vrouwe van Velsen geboodschapt (de vrouwe van Velsen: meew. vw.-niet zinsdeel bij gebootschapt, is samengetrokken na de pred. toev.)

p. 62 waer van hy een afkeer hebbende... scheydt twistich van haer...

De vertaling aalsof het onderw. van de partic. constr. ontbreken zou: aangezien hij daarvan een afkeer heeft, scheidt hij enz., weerspiegelt niet de structuur. Er staat, bij opheffing van de rel. aansluiting: Hij, daarvan een afkeer hebbend, scheidt met ruzie van hen. waer van een afkeer hebbende is pred. toev. bij hy, subjekt van de rel. bijzin.

p. 62 r. 9 van boven: Daer over Geeraerdt van Velsen man, Herman van Woerden vaeder, Gijsbert van Aemstel neef van de onteerde vrouwe, met verscheyden andere der voortreffelijcxten des landts, in heymelijck verbondt getreden zijnde,... hebben den Graeve... inde laeghe der gewaepende ghevoert;...

rel. vert.: waarom Geeraerdt van Velsen enz. de graaf... hebben gevoerd.

[p. 179]

dem. vert.: Daarom hebben Geeraerdt van Velsen enz. de graaf... gevoerd. De zin bij Hooft is evenals de vorige anacolouthisch. Wat als rel. bijzin begint, krijgt later de hoofdzinswoordorde. Maar het zou onjuist zijn te denken dat het onderw. na de part. constr. ontbreekt en de vertaling: Nadat Gerard van Velsen enz. daarom (causaal Daer over) in een heimelijk verbond getreden waren enz., hebben zij enz. weerspiegelt niet de structuur van Hooft's zin.

A'dam-Z., Cliostraat 48 hs.

f.l. zwaan