De Nieuwe Taalgids. Jaargang 68

[p. 146]

Boekbeoordelingen

Dr. W. van den Berg: De ontwikkeling van de term ‘romantisch’ en zijn varianten in Nederland tot 1840. Assen, 1973. VIII+496 pp. Prijs: gebonden f 90,00.

De titel van deze Utrechtse dissertatie zou een taalkundig-semantische inhoud kunnen doen verwachten; in feite heeft de studie vooral een literair-historische aanpak.

Van de varianten romans, romansch, romanachtig, romaniek, romanesk en romantisch krijgt het laatstgenoemde woord omstreeks 1810 een gespecialiseerd gebruik als literaire vakterm. Het zijn de introductie van dit gebruik als vakterm uit het buitenland (het woord is bij uitstek internationaal) en de toepassing ervan tot het jaar 1840 die de auteur speciaal interesseren.

Dit wil niet zeggen dat het gebruik als niet-vakterm verwaarloosd wordt. De auteur spreekt over een ‘pre-literairhistorische fase’ - zoals hij zelf opmerkt een minder gelukkige omschrijving omdat ze de indruk wekt dat het gebruik als nietvakterm aan een periode gebonden zou zijn, terwijl het tot op de dag van heden nog springlevend is. Voordat hij de Nederlandse geschiedenis van het woord - die tot nu toe onvoldoende beschreven was - nagaat, schetst hij de ontwikkelingen in Engeland, Frankrijk en Duitsland, eerst als gewoon woord, daarna als vakterm, in twee nuttige hoofdstukken.

Om het Nederlandse pre-literairhistorische gebruik na te gaan raadpleegde de schrijver eerst 163 Nederlandse woordenboeken, uit de periode 1536 tot 1847, met teleurstellend resultaat. Pas in de eerste druk van Willem Sewels ‘A new dictionary English and Dutch’ (1691), waarvan hier weer het belang blijkt, verschijnen de woorden roman en romanschrijver, en pas in de herdruk van 1708: romanachtig. Romansch en romanesk komen voor het eerst voor bij M. Kraamer in 1786; romantisch pas in 1810 bij G.N. Landré en P. Agron.

Hoe onbetrouwbaar de woordenboeken zijn als aanwijzers van het verschijnen van nieuwe woorden bewijst de auteur op meesterlijke wijze in zijn hoofdstuk IV: ‘De term romantisch of een van de nevenvormen in de pre-literairhistorische fase in Nederland tot 1800’ waarin hij de vroegste vindplaats van het WNT (‘romansch’ bij Jacob Cats, 1659) weet te doen volgen door elf andere uit de 17e en een veelvoud daarvan uit de 18e eeuw, vindplaatsen, met noeste vlijt bijeengegaard, aanvankelijk uit Nederlandse vertalingen van buitenlandse werken waarin plaatsen bekend waren, verder uit oorspronkelijk werk als dat van Wolf en Deken en van Elisabeth Maria Post. Punt van uitgang voor de diverse toepassingen van het woord is de betekenis ‘als in de roman’, die zich ontwikkelt tot verdicht, onwaarschijnlijk, overdreven, buitensporig, onnatuurlijk, overspannen, betoverend enz., wat een schrijver ook maar voor typische eigenschap aan ‘de’ roman meende te moeten toekennen. Denken de gebruikers aanvankelijk nog aan de volksboeken en 17e-eeuwse avonturen- of schelmenromans, wanneer de 18e-eeuwse Engelse romans en die van Walter Scott aan het woord ‘roman’ meer ‘standing’ geven, kunnen ook de termen romantisch en romanesk een positieve waarde krijgen.

Met grote zorgvuldigheid beschrijft de auteur in de volgende hoofdstukken hoe in het einde van de 18e en het begin van de 19e eeuw zich een anti-klassicisme ontwikkelt dat voor niet-klassieke literatuur, waar en wanneer ook gemaakt, de term romantisch gaat gebruiken. Met A.W. Schlegels begrippenpaar

[p. 147]

klassisch-romantisch doet de literair-historische vakterm zijn - ik mag wel zeggen: fatale - intrede. Het begrip ‘niet-klassiek’ duidt variërende inhouden aan: middeleeuwse ridderlijke literatuur, Shakespeare, het Spaanse drama van Lope de Vega en Calderon, de eigentijdse Duitse literatuur enz. De introductie van de term en de ermee verbonden verwarde ideeën in Nederland wordt stap voor stap nagegaan in tijdschriften, verhandelingen en literatuurgeschiedenissen, bij N.G. van Kampen, van Wijn, Jeronimo de Vries, Van Ghert totdat in de periode 1820-1840 het thema ‘klassiek versus romantisch’ een erkend onderwerp wordt voor een discussie die culmineert in Geels ‘Gesprek op den Drachenfels’ (1835). De auteur heeft veel toe te voegen aan de bestaande geschiedenissen van de Nederlandse letterkunde, zeer veel.

Enkele bedenkingen mogen volgen. Bakhuizen van den Brink zei eenmaal, Callimachus citerend, ‘een groot boek, een groot kwaad’. Het zou onheus, ondankbaar en onbillijk zijn de zeer wijze spreuk op het onderhavige werk toe te passen. De schrijver heeft met voorbeeldige vlijt en veel begrip enorme hoeveelheden lectuur doorgelezen en geëxcerpeerd, en veel waardevols aan de dag gebracht. Hij heeft zich evenwel te weinig beperkingen opgelegd, niet alleen in het opnemen van massa's citatenmateriaal, maar ook in zijn toegeven aan de neiging volledig te zijn en uit te weiden, zelfs op punten die in de discussie niet ter zake doen. Er wordt te veel van het geduld en het geheugen van de lezer gevergd, en het gevaar duikt op dat het boek zijn doel voorbijschiet, d.w.z. niet gelezen maar haastig doorgebladerd wordt. Het is te extensief.

En misschien wat te weinig intensief. Ik bedoel hiermee dat de semantische analyse en interpretatie misschien wat dieper en scherper hadden kunnen zijn. Een aanwijzing dat andere literaire termen ook hun binding aan het concrete literaire werk hebben losgelaten, had verhelderend kunnen werken. Voorbeelden zijn: ‘Maar moet men dan den Roman uit den Roman wegnemen?’ (p. 189 citaat 1817); de tragedie van de werkwoordsvormen; de klucht in het parlement; een echtelijk drama; Bakhuizens Luikse idylle; poëzie schuilt overal, overal mijn vrinden. Adjectieven als tragisch, komisch, dramatisch, poëtisch, kluchtig worden op dezelfde manier overdrachtelijk gebruikt en vergelijkingen met romantisch liggen voor de hand.

De auteur onderscheidt aan het woord ‘romantisch’ drie ‘betekeniscomplexen’: a) literair (romanachtig, met de bovengenoemde toepassingen ervan); b) psychologisch (overdreven, geëxalteerd); c) landschappelijk (bekoorlijk, idyllisch). Wellicht was inplaats van betekeniscomplexen een woord als gebruiksgebieden geschikter geweest, of een omschrijving als voorkeurscombinaties, want het is toch niet zo, dat de onderscheidingen psyche of landschap deel van de betekenis van romantisch gaan uitmaken. Landschap is evenmin een onderscheiding in de betekenis van aangenaam of bedorven. Het is heel goed mogelijk dat de auteur op zulke opmerkingen een afdoend bevredigend antwoord kan geven, maar men zou voor een wat diepere taalkundige analyse met genoegen bladzijden citaat en uitweiding opgeofferd hebben gezien.

En zo prikkelt deze studie, die zoveel geeft, zelf tot verder onderzoek.

Laren (N.H.)

jacob smit

[p. 148]

Dr. H. Entjes: Dialecten in Nederland. Triangelreeks, Haren. Knoop en Niermeijer, 1974. 140 blz.; ing., in geplastificeerd omslag f 12,50.

Dialecten in Nederland is niet bedoeld als een handboek voor dialectologen, maar als een informatiebron voor ‘de min of meer bewuste dialectsprekers-vanhuis-uit, die zoeken naar samenhang en achtergrond met betrekking tot hun moedertaal’. Toch heeft ‘het wel de pretentie ook de dialectoloog van enig nut te zijn.’ De hoofddoelstelling brengt met zich mee, dat er ruime aandacht wordt besteed aan de mate van waardering die gebruik van het dialect in de Nederlandse gewesten geniet, de status van het dialect tegenover de Nederlandse taal, het wezen en de waarde van het dialect en de wenselijkheid, er op de lagere school in te onderwijzen. Schr. schetst verder het ontstaan van dialecten en talen en de veranderingen waaraan beide bloot kunnen staan. Het voorlaatste hoofdstuk geeft een beknopt overzicht van de ontwikkeling en de hoofdrichtingen van de dialectologie in Nederland. Aan het slot van vijf hoofdstukken is een gedicht in dialect opgenomen. Het laatste hoofdstuk bestaat geheel uit dialectfragmenten, overgenomen uit het Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialection van Johan Winkler.

De ‘neutrale’ lezer constateert, dat de auteur een gematigd pleidooi houdt voor een uitgebreider gebruik van het dialect, zonder daarbij de beperkingen voor dit emplooi uit het oog te verliezen. De ‘taalkundige’ lezer heeft hier en daar zijn twijfels. Is het juist te schrijven van ‘de soepele, losjesweg beregelde Groninger omgangstaal’ (blz. 64)? Men zou die regels wel eens geëxpliciteerd en met die van het Nederlands vergeleken willen zien, maar dat valt wel buiten het bestek van dit boek. Een afzonderlijk werk over dit onderwerp zou echter heel welkom zijn. Wordt het ‘wezen’ van de dialecten werkelijk door een zekere primitieve inslag (blz. 74) bepaald? Het moet, dank zij de creativiteit die in alle talen tot uiting van nooit eerder gezegde zaken leidt, toch zo zijn, dat ook in de Groningse omgangstaal alles ‘uitgedrukt worden kan’ wat in het Nederlands ‘kan worden uitgedrukt?’ De uitspraak: ‘Dialecten zijn uitingen van de volksgeest’ (blz. 74) is zeker weinig exact. In feite zijn dialecten - evenals talen - de voortbrengselen van het taalvermogen van de mens. Of het sprekende individu tot het ‘volk’ of tot de ‘bovenlaag’ behoort, maakt in dat opzicht geen verschil. Wel kan dit laatste onderscheid invloed hebben op de zaken waarover het individu spreekt. Komen die van buiten de dialectgemeenschap, zijn ze internationaal, zoals van het begin af bijvoorbeeld de christelijke godsdienst, dan kunnen die best in het dialectgesprek geïntegreerd worden als de wil van de sprekers daartoe aanwezig is. Gebeurt dat, dan is een term als geïntegreerd cultuurgoed ter onderscheiding van de eigen inbreng aan cultuur beter en van positiever waardering dan de ‘romantische’, licht wat denigrerende term ‘gesunkenes Kulturgut’. Gebeurt dat niet, en zou de volksgeest daarvoor verantwoordelijk zijn, dan is die het, die belemmerend werkt voor het voortbestaan van een dialect in een tijd waarin de kleine gemeenschap zich economisch niet alleen kan handhaven en waarin bijvoorbeeld de ‘Saks’, desnoods alleen noodgedwongen, een Nederlander of misschien een wereldburger moet, c.q. wil, zijn. Niet alleen de overlevingskansen van een dialect, maar ook

[p. 149]

een groot aantal van de veranderingen die het ondergaat en heeft ondergaan, moeten van dit oogpunt uit bekeken worden. ‘Een groot aantal’, want er zullen ook interne factoren tot verandering van in het bijzonder de grammatica van dialecten hebben bijgedragen. Het is juist deze combinatie van interne en externe factoren die het dialectonderzoek zo interessant en relevant maakt voor de linguïstiek. Het was echter niet het hoofddoel van de auteur, de betekenis van de dialecten voor de linguïstiek aan te tonen. Evenmin was hij erop uit, het wezen van het dialect met zuiver linguïstische criteria uit de eerste hand te schetsen. Ik hoop dat hij daar alsnog de gelegenheid toe vindt.

b. van den berg