De Nieuwe Taalgids. Jaargang 68

[p. 138]

Bijvoeglijke bijzinnen

1 Het is gebruikelijk, bijvoeglijke bijzinnen in te delen in ‘beperkende’ en ‘uitbreidende’. De keuze van de term ‘beperkend’ ter benoeming van de bijzin in bijvoorbeeld:

(1)	De jongens die te laat gekomen waren, kregen strafwerk

verklaart men gewoonlijk door erop te wijzen, dat er voor de situatie waarin de taaluiting bruikbaar is, moet worden gesteld, dat niet alle jongens, maar slechts een beperkt aantal ervan te laat gekomen was. Dat is opzichzelf niet onjuist, maar het is de vraag of de bijzin hiermee een adequate karakterisering gekregen heeft. Een volledige minimale reeks van vooronderstellingen betreffende de situatie waarin deze taaluiting gebruikt kan worden, is de volgende:

1	er waren jongens;
2	die jongens moesten op een bepaalde tijd ergens zijn;
3	sommige jongens waren daar op de bepaalde tijd gekomen;
4	andere jongens waren daar te laat gekomen;
5	de laatste jongens kregen strafwerk.

De termen 3 en 4 van deze reeks laten zien, dat er in feite sprake is van een verdeling van levende wezens van de soort die genoemd wordt met het woord ‘jongens’, over twee subcategorieën, namelijk één subcategorie van jongens die op tijd gekomen waren, en één subcategorie van jongens die te laat gekomen waren. In de taaluiting: De jongens die te laat gekomen waren, kregen strafwerk wordt door de bijv. bijzin één subcaterorie van jongens genoemd door middel van de specificatie die in de bijzin vervat is. Op grond van dit feit is de term ‘subcategoriserende’ bijv. bijzin adequater dan de term ‘beperkende’.

De subcategorie die in dit geval aan de orde is, is niet van natuurlijke (fysische of biologische) aard. Ze komt slechts voor in omstandigheden als de geschetste. Men moet haar, in tegenstelling met een natuurlijke subcategorie, een ‘circonstantiële’ subcategorie noemen.

De reeks woorden in de taaluiting die als uitgangspunt van dit betoog heeft gediend, kan via een wijziging in de musische laag van de zin, tevens dienen ter afleiding van het karakter van de zogenaamde uitbreidende bijvoegelijke bijzin. De verandering in de musische laag pleegt men in geschrifte door het gebruik van twee komma's aan te duiden:

(2)	De jongens, die te laat gekomen waren, kregen strafwerk.

Nu is er niet sprake van een circonstantiële subcategorie van wezens die middel van het woord ‘jongens’ genoemd worden, maar van alle jongens in de gegeven omstandigheden. De taaluiting is bruikbaar in een situatie waarvoor voorondersteld wordt:

1	er waren jongens en meisjes op een school;
2	de meisjes waren niet te laat gekomen;
3	de jongens waren te laat gekomen;
4	de jongens kregen daarom strafwerk.

[p. 139]

De bijzin is in dit geval niet subcategoriserend, want er is in ‘de jongens’ sprake van een volledige categorie; hij is uitsluitend ‘specificerend’ doordat hij een volledige categorie naar haar circonstantiële aard als die van te-laat-komers specificeert. Het categoriale karakter van de zaak die genoemd wordt door het antecedent van de bijzin, wordt in het onderhavige geval op de wijze van de Nederlandse taal uitgedrukt door de combinatie van het lidwoord de met het zelfstandige naamwoord jongens. Daarom is het antecedent van het relativum hier de jongens. Het antecedent van de circonstantieel subcategoriserende bijvoegelijke bijzin in (1) is jongens.

Omdat dit verschil in antecedent van invloed is op de afleiding van de bijvoegelijke bijzin, gaan we er wat verder op in. De woordenreeks:

‘De jongens die te laat gekomen waren kregen strafwerk’

kan, zoals besproken is, op twee manieren geïnterpreteerd worden, namelijk met een circonstantieel-subcategoriserende bijvoeglijke bijzin en met een niet-circonstantieel-subcategoriserende bijvoeglijke bijzin. De woordenreeks:

(3)	Jongens die te laat gekomen waren kregen strafwerk

laat maar één interpretatie toe, nl. die met een subcategoriserende¹ bijvoegelijke bijzin. Dat is zo ondanks het feit dat een lidwoordloos jongens gebruikt kan worden om een hele, natuurlijke klasse van levende wezens aan te geven, zoals bijvoorbeeld in een zin als:

(4)	Jongens zijn hardhandiger dan meisjes.^2

Het feit dat (3) alleen de subcategoriserende interpretatie van de bijv. bijzin toelaat, bevestigt het feit dat de subcategoriserende bijzin in (1) jongens en niet de jongens tot antecedent heeft.

Er is nog een argument dat bevestigt dat de subcategoriserende bijv. bz. alleen het ervoor staande zelfstandige naamwoord tot antecedent heeft: transformatie van de bijv. bz. tot een adjectivische voorbepaling van het substantief dat antecedent is, is alleen mogelijk voor de subcategoriserende bijv. bz.:

(1)	De jongens die te laat gekomen waren, kregen straf = > De te laat gekomen jongens kregen straf.

De voorbepaling te laat gekomen laat geen andere dan de subcategoriserende interpretatie toe.

Op grond van een verschillend antecedent moeten we dus het bestaan van twee verschillende soorten van bijvoegelijke bijzinnen als twee verschillende syntactische categorieën bewezen achten. De ene soort heeft een subcategoriserende

1 Ter vereenvoudiging van de terminologie gebruik ik verder subcategoriserend in de betekenis ‘circonstantieel subcategoriserend’.

2 Kraak en Klooster, Syntaxis, blz. 230, wijzen er ook op, dat zinnen zoals (3) maar één interpretatie toe laten en voeren als verklaring aan, dat het subject in zulk soort zinnen ‘categoriaal’ is. We kunnen in het geval van zo'n niet-circonstantiële indeling als hier aan de orde is, deze term beter vervangen door klasse-aanduidend of klasserend.

[p. 140]

functie, de andere niet. De ene soort specificeert de aard van een circonstantiële subcategorie, de andere specificeert de aard van een circonstantiële hele categorie.³

2 We gaan nu na, of er restricties bestaan ten aanzien van het gebruik van deze twee soorten van bijv. bijzinnen. Daarbij moeten we ons hoeden voor te vlugge conclusies. Het lijkt bijvoorbeeld of er bij het antecedent jongens uit (3) alleen een subcategoriserende bijv. bz. mogelijk is. Immers een lezing:

(3a)	Jongens, die te laat gekomen waren, kregen strafwerk

is niet mogelijk, omdat het niet overeenkomstig de waarheid kan zijn, dat de hele natuurlijke klasse van de jongens te laat gekomen is en daarom strafwerk heeft gekregen. Wanneer men echter de bijv. bz. een andere inhoud geeft, dan is de niet-subcategoriserende lezing wel mogelijk:

(5)	Jongens, die in het algemeen minder ijverig zijn dan meisjes, zijn dikwijls met een voldoende al lang tevreden.

Er bestaat echter wel een categorie van zelfstandige naamwoorden waarbij geen subcategoriserende bijv. bz. mogelijk is. Dat is de categorie van de eigennamen en als zodanig gebruikte verwantschapsnamen en soortnamen, die één bepaalde persoon of zaak noemen, en die dus niet in subcategorieën te verdelen is. Bijvoorbeeld:

(6)	Jan, die te laat gekomen was, kreeg strafwerk.
(7)	Vader, die in de tuin werkte, had de gong niet gehoord.
(8)	Buurman, die aan het boren was, maakte een heidens kabaal.

In deze zinnen is sprake van in de gegeven omstandigheden unieke personen. Dat moet wel worden bedacht, want het feit dat er over slechts één persoon of zaak gesproken wordt, belet het gebruik van een subcategoriserende bijv. bz. niet. Bijvoorbeeld:

3 M.C. van den Toorn, Nederlandse grammatica (1973), blz. 130 e.v., zoekt het verschil tussen ‘beperkende’ en ‘uitbreidende’ bijv. bz. te verklaren in het kader van de verzamelingenleer. Uitbreidende bijv. bijzinnen als in:
‘De automobilisten (A), die de sterrit meegemaakt hadden (B), gekregen een aandenken’
‘De walvis (A), die een zoogdier is (B), leeft in de Atlantische Oceaan’
zijn slechts mogelijk, wanneer de NC's in A en B beide gesloten verzamelingen zijn en wanneer NC^A besloten is in NC^B, met andere woorden: wanneer er sprake is van een zgn. klasse-inclusie. In een geval als: ‘Edison (A), die de gloeilamp uitvond (B), leefde in Amerika’ ‘kunnen we niet zo gemakkelijk van een klasse spreken, maar het is duidelijk dat de NC's van A en B hier identiek zijn’. Klasse-inclusie blijkt dus niet zonder enige gewrongenheid als hèt kenmerk van de uitbreidende bijv. bz. te kunnen worden beschouwd. M.i. kan men ook van de automobilisten en de walvissen uit de eerste twee voorbeelden beter zeggen, dat ze identiek zijn met de automobilisten en walvissen die achter het relativum die schuil gaan. Men vermijdt dan ook de discrepantie in het begrip klasse: de walvissen vormen een biologische (natuurlijke) klasse, de automobilisten niet.

[p. 141]

(9)	Een jongen die te laat gekomen was, kreeg geen strafwerk.
(10)	Eén jongen die te laat gekomen was, kreeg geen strafwerk.

In (9) is sprake van een minimale circonstantiële subcategorie van de jongens of de leerlingen van een klas of school. Zin (10) houdt mogelijk een geval van discriminatie in: er zijn wel meer jongens te laat gekomen, maar slechts één krijgt er strafwerk.

Ook het feit dat er geen enkele persoon of zaak is die een theoretisch mogelijke subcategorie kan vormen, verhindert het optreden van een subcategoriserende bijv. bz. niet, getuige

(11)	Er was niemand die het boek mooi vond.^4

Ik zie geen andere restricties voor het gebruik van een subcategoriserende bijv. bz. dan de onmogelijkheid ermee te refereren aan een unieke persoon of zaak.

3 De aan Kraak en Klooster ontleende zin (11) laat geen lezing toe met een niet-subcategoriserende bijv. bz. Als voorbeeld van zinnen waarbij dat ook niet kan, geven ze nog:

(12)	Hij leest elk boek dat hij in handen kan krijgen.
(13)	Iedereen die dat leest, vindt het mooi.
(14)	Hij zag iets dat niet klopte.

Is dit toevallig, of hangt het samen met de aard van de niet-subcategoriserende bijv. bz.?

Om een antwoord op deze vraag te zoeken beschouwen we nogmaals de zinnen waarin alleen zulke bijv. bijzinnen mogelijk zijn.

(6)	Jan, die te laat gekomen was, kreeg strafwerk.
(7)	Vader, die in de tuin werkte, had de gong niet gehoord.
(8)	Buurman, die aan het boren was, maakte een heidens kabaal.

Men kan dezelfde inhoud uitdrukken als men de bijzinnen in kwestie vervangt door:

die was te laat gekomen	die werkte in de tuin	die was aan het boren
hij was te laat gekomen	hij werkte in de tuin	hij was aan het boren
Jan was te laat gekomen	vader werkte in de tuin	buurman was aan het boren

Zinnen als:

(15)	Vader - die werkte in de tuin - had de gong niet gehoord.
(16)	Vader - hij werkte in de tuin - had de gong niet gehoord.
(17)	Vader - vader werkte in de tuin - had de gong niet gehoord.

zijn semantisch identiek met

(18)	Vader - die in de tuin werkte - had de gong niet gehoord.

4 Kraak en Klooster, Syntaxis, blz. 230.

[p. 142]

Deze vier zinnen zijn echter niet alleen semantisch identiek, maar ook musisch. Om dat visueel aan te geven heb ik de gebruikelijke komma's om de bijzin door streepjes vervangen. In alle vier de gevallen hebben we, naar uit de musische lagen blijkt, te maken met intercalaties (tussenvoegingen) die door een lager, eigen toonverloop los gemaakt zijn uit het musische patroon van de zin ‘Vader had de gong niet gehoord’.

Aan welke voorwaarden is het optreden van zulke intercalaties gebonden? Uit de voorbeelden blijkt in de eerste plaats het nogal triviale feit, dat ze tussen de delen van een andere zin instaan. In de tweede plaats moet de intercalatie buiten de zin kunnen worden geplaatst op zodanige wijze, dat hij, als volgende zin in de zo ontstane tekst, contextverband houdt met de voorgaande zin:

Vader had de gong niet gehoord. (Die) (hij) (vader) werkte in de tuin.

Met de bijv. bz. in (18) is dat zonder een teruggedraaide transformatie niet mogelijk.

In de gegeven voorbeelden (6)-(8) hebben de twee zinnen in contextverband een onderwerp dat naar dezelfde persoon in de buitentalige werkelijkheid verwijst. Deze identieke referentie is geen onmisbare voorwaarde voor een intercalatie. Men kan bijvoorbeeld de informatie van:

(18)	Zijn optreden viel ongelukkigerwijze samen met de finale van de Europacup.
(19)	Dat had hij bij het vaststellen van een datum niet in de gaten gehad.

ook presenteren in de vorm:

(20)	‘Zijn optreden - dat had hij bij het vaststellen van een datum niet in de gaten gehad - viel ongelukkigerwijze samen met de finale van de Europacup’.

In deze zin verwijzen optreden en dat niet naar dezelfde zaak in de buitentalige werkelijkheid. Dit feit is de oorzaak dat de intercalatie hier niet tot een bijv. bz. kan worden getransformeerd.

Ik meen met het bovenstaande aannemelijk gemaakt te hebben, dat men een nietsubcategoriserende bijv. bz. het best kan afleiden uit een geïntercaleerde zin die een lid bevat dat naar dezelfde persoon of zaak in de buitentalige werkelijkheid verwijst als het ernaast staande woord dat later als antecedent gaat fungeren. Het is niet nodig, dat dit lid dezelfde grammaticaal-syntactische functie heeft. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de volgende zin:

(21)	Vader - die had ik niet op mijn verjaardag verwacht - bleek voldoende hersteld te zijn om toch te komen.
(20)	Vader, die ik niet op mijn verjaardag verwacht had, enz.

Men kan mij tegenwerpen: maar zo is een zin als

(23)	Vraag het even aan vader, die in de tuin werkt

niet te verklaren. Die bevat immers geen geïntercaleerde zin; de bijv. bz. staat

[p. 143]

aan het eind! Inderdaaad; maar dat mag geen wezenlijk bezwaar heten, aangezien een geïntercaleerde zin zelf afgeleid moet worden uit een niet-geïntercaleerde, contextverbandhoudende volgzin. In (23) is er door de geringe omvang en de structuur van het zinsgedeelte tot aan de komma geen gelegenheid tot intercalatie. Toch geeft deze zin aanleiding de derivatie van de niet-subcategoriserende bijv. bz. nog wat scherper te formuleren: de niet-subcategoriserende bijv. bz. moet worden afgeleid van een zin die a) contextverband houdt met de zin waarin hij wordt ondergebracht of waar hij aangehangen wordt, en b) een lid bevat dat naar dezelfde persoon of zaak in de buitentalige werkelijkheid verwijst als het woord dat als antecedent gaat fungeren.

Er valt verder nog op te merken, dat het ter wille van informatieverstrekking of-verwerking helemaal niet nodig is, een geïntercaleerde zin als in

(15)	Vader - die werkte in de tuin- had de gong niet gehoord.

of een volgzin in

(23)	Vraag het even aan vader. Die werkt in de tuin.

te vervangen door de bijv. bijzinnen die in de tuin werkte of die in de tuin werkt. De transformatie van dit soort contextverbandhoudende zinnen tot bijv. bijzinnen mag dus optioneel heten. Dat ze vaak wel tot stand komt, is een gevolg van de identieke referentie van het onmiddellijk op elkaar volgende substantief en voornaamwoord. Het substantief attraheert de geïntercaleerde zin of de volgzin en dat geeft aanleiding tot de transformatie ervan tot een afhankelijke zin.⁵

4 Kraak en Klooster menen dat er aanleiding is, de bijv. bijzinnen die ik hier subcategoriserend genoemd heb, te onderscheiden in ‘beperkende’ en ‘bepalende’. Ze schrijven,⁶ dat ten opzichte van de zin

(24)	De jongens die te laat kwamen, moesten schoolblijven

twee parafrases mogelijk zijn, nl.

(a)	sommige jongens kwamen te laat; zij (die jongens) moesten schoolblijven.
(b)	er kwamen jongens te laat; zij (die jongens) moesten schoolblijven.

5 Sandra Annear Thompson betoogt in The deep structure of relative clauses (in: Studies in Linguistic Semantics, ed. Ch. J. Fillmore and T. Langendoem, New York etc. 1971, blz. 79-94) dat een ‘relative clause’ niet moet worden afgeleid van een zin die ingebed is in een nominale constituent, maar uit twee nevengeschikte zinnen (a conjunction) verbonden door en (and). Mijn artikel is niet opgezet als een gedetailleerde weerlegging van deze hypothese, o.a. doordat ik niet het hele veld van de relatieve zinnen, maar slechts de bijvoegelijke bijzinnen behandel. Wel is het zo, dat mijn betoog ertoe leidt, in het geval van de niet-subcategoriserende bijv. bz. de hypothese van de conjunction met and te verwerpen en te vervangen door die van twee zinnen met contextverband zonder voegwoord. In het geval van de subcategoriserende bijv. bz. kom ik op grond van de gepresenteerde syntactische en musische argumenten wel tot inbedding van een - waar dan ook vandaan gehaalde - zin in een nominale constituent.

6 Syntaxis, blz. 229.

[p. 144]

Als (a) geldt kan de bijzin huns inziens het best ‘beperkend’ worden genoemd; als (b) geldt kan hij het best ‘bepalend’ worden genoemd. Zij hebben blijkbaar niet gezien, dat zowel voor de geldigheid van ‘sommige jongens kwamen te laat’, als voor die van ‘er kwamen jongens te laat’ moet worden aangenomen, dat er ergens (op een school bijvoorbeeld) jongens thuishoren, van wie men op een gegeven moment constateert, dat er een aantal te laat gekomen is, d.w.z. dat de jongens ten aanzien van dit feit in twee categorieën te verdelen zijn. Hetzelfde geldt voor het tweede voorbeeld dat ze geven:

(25)	De mannen die daar liepen, gingen naar het museum.

Onder alle mannen die er op het moment van uiting van deze zin ergens liepen, was de subcategorie die ‘daar’ liep op weg naar het museum. Ik geloof dus niet dat het juist is, een ‘bepalende’ bijv. bz. als derde categorie aan te nemen.

5 De subcategoriserende bijvoegelijke bijzin heeft, zoals in 1 bewezen is, alleen het er aan voorafgaande substantief tot antecedent. Hij maakt dus deel uit van een nominale constituent waarvan dat substantief determinatum en de bijzin determinans is. Deze NC kan weer een onderdeel zijn van een grotere NC doordat er bijvoorbeeld een adjectief en/of een determinator aan voorafgaat. Met een voorafgaande determinator kan men de structuur van de hele NC als volgt visueel voorstellen:

In haken geplaatst ter wille van de toepassing van accentuatieregels:

Over de hier gegeven voorstelling van de accentuatie van de grootste NC moet worden opgemerkt dat ik in de bijv. bz. alleen het zinsaccent heb aangegeven zonder dat cyclisch af te leiden. De lagere accentgraden van de bijv. bz. zijn voor de accentuatie van het woord jongens toch niet van belang. Dit krijgt een

[p. 145]

primair accent op jong als woordaccent, welk primaire accent in de groep [jongens die te laat gekomen waren] tot secundair accent verlaagd wordt omdat laat het woordgroepsaccent draagt en zijn primaire accent dus bevestigd moet worden.⁷ Zonder dat te bewijzen poneer ik, dat een lidwoord van bepaaldheid dat aan zo'n samengestelde NC is toegevoegd, zelf geen accent krijgt, maar wel met zich meebrengt, dat alle niet-primaire accenten in de groep met één eenheid verlaagd worden. (Vandaar de 3 op ‘jongens’). Dat in de hier als voorbeeld gegeven NC met een subcategoriserende bijv. bz. slechts een bevredigende voorstelling van de accentuatie van de NC kan worden gegeven als de cyclische toepassing van de accentuatieregels zich uitstrekt over de hele NC, pleit op zichzelf voor de juistheid van de door mij voorgestane structuur van de NC.

De afleiding van de niet-subcategoriserende bijv. bz. kan men als volgt visueel voorstellen:

In haken geplaatst ter wille van de toepassing van de accentuatieregels:



De regels mogen niet over de grenzen van de twee groepen heen werken, daaar men dan een verkeerde accentuatie en intonatie krijgt. De bijzin wordt niet opgenomen in de NC, maar vormt er een ‘losse’ combinatie mee.

Utrecht, Instituut De Vooys

b. van den berg

7 Zie voor de accentuatieregels: B. van den Berg, Foniek van het Nederlands⁷, blz. 81-111.