De Nieuwe Taalgids. Jaargang 68

[p. 46]

Een vroege ‘voorloper’ van Awater?

Als men op een regenachtige vacantiedag ertoe komt te gaan zitten lezen in het Verzameld Werk van M. Nijhoff, kan het zijn, dat men even verwijlt bij het sonnet De Troubadour (V.W. deel I, 35), vooral als men zich te voren weer eens heeft bezig gehouden met het beroemde gedicht Awater.

Dit laatste gedicht is bekend genoeg, maar het is misschien nuttig, in verband met hetgeen volgt, De Troubadour hierbij volledig af te drukken.

Die 's nachts romancen floot onder de linden
En 's middags scherzo's op de markt der dorpen,
Hij heeft zijn fluit in een fontein geworpen,
En wilde een moeielijker wijsheid vinden.

Hij heeft des nachts op een rivier gevaren,
Hij zag het zonlicht dat de straten kleurde -
En wist dat hij niet leefde, maar gebeurde,
Dat daden machteloos als seizoenen waren.

Hij was een reiziger, den dag lang droomend,
Zijn doel was naar een horizon gericht,
Hij voelde 't leven uit zijn hart weg-stroomend -

En zijn gelaat was bleek, en blonk van licht,
Als van den man die, uit de bergen komend,
God zag van aangezicht tot aangezicht.

De sfeer van De Troubadour is nog wel heel anders als die in Awater. De tweede strofe spreekt van machteloze daden, van het niet-aktieve leven en van geleefd worden, een levenshouding die men kent uit de periode van de ‘decadentie’ van de jonge Nijhoff. - Toch is er reeds een afwending van deze houding in het gedicht zelf. Het sonnet maakt deel uit van de afdeling Scherzo uit de bundel De Wandelaar en het woord scherzo zelf, met zijn connotatie van ‘licht’, ‘lichtzinnig’ en ‘dartel’ wordt door Nijhoff inderdaad in de tweede versregel gebruikt. Hiermee contrasteert evenwel vers 3 en 4, waarin staat, dat de troubadour afstand probeert te nemen van zijn lichtzinnig kunstenaarsbestaan, want hij ‘wilde een moeielijker wijsheid vinden’. - En zo kan het gebeuren dat allerlei elementen uit dit gedicht voor de lezer naar de figuur van Awater gaan wijzen. Immers Awater is een artiest (v.185) en ook de troubadour is per definitie een artiest, in dit geval een fluitspeler die zijn kunst ten beste gaf voor de menigte ‘op de markt der dorpen’.

Awater dichtte en zong voor de gasten van het grote, druk bezochte restaurant waarvan sprake is in de verzen 170 en 191. Zijn lied houdt een ommekeer in zijn levenshouding in, zoals we die beschreven vinden door enkele Nijhoffexegeten. Ook over de troubadour wordt die verandering van levensdoel - de bovengenoemde ‘wending’ - vermeld in het eerste kwatrijn. Awater is ‘een accountant of zoiets’ (v.177), maar hij neemt afstand van zijn beroep, wat blijkt uit de gedachte van de ik-figuur: ‘Ja, ja, 't schijnt waar te zijn, hij wil op reis’. (v.90) Met de troubadour is er eveneens zo iets gaande: hij heeft zijn fluit in een

[p. 47]

fontein geworpen en wordt reiziger (v.9), varend over een rivier en lopend door de straten, zoals Awaters tocht er een is door de straten van de stad. Overigens zijn de twee artiesten geen gewone reizigers: beiden ‘dromen’ bijvoorbeeld. De troubadour: ‘den dag lang droomend’. Awater: ‘Het is alsof hij hoort waarvan hij droomt’. (v.73)

Beiden zien op de een of andere wijze hun doel en wat Awater betreft zeggen de exegeten, dat dit het Beloofde Land (een beloofd land) is. In het sonnet heet het over de troubadour: ‘Zijn doel was naar een horizon gericht’, terwijl we over Awater lezen: ‘Hij ziet, schijnt het, een horizon...’ (v.71)

Een ander motief dat Awater en de troubadour verbindt is het motief van het fluiten, al is het romantische fluitspel (op een instrument) door de troubadour, nl. 's nachts onder de linden en 's middags op de markt der dorpen wel anders van sfeer dan het losjes met de lippen fluitend voortwandelen van Awater, die echter toch nog zó'n indruk maakt op de ik-figuur, dat deze zijn hoofd ontbloot. (Vgl. Awater, v.79-80) Awater is dus ook min of meer een troubadour, immers: hij fluit ‘en zingt zijn lied’ (v.193)

Op gevaar af zich aan hineininterpretieren te bezondigen, zou men nog op een andere overeenkomst kunnen wijzen, nl. de levensverstarring die beiden meemaken. De troubadour voelt volgens het eerste terzet het leven wegstromen uit zijn hart. Awater is op een gegeven moment ‘roerloos’ (v. 43) en later bij de kapper schijnt hij even een toestand van bevrorenheid mee te maken, terwijl hij bij het verlaten van het restaurant omschreven wordt als een pop met een mechaniek erin, bijna levenloos dus.

Weer meer vaste grond krijgen we onder de voet bij het lezen van de laatste strofe van De Troubadour. Diverse malen hebben Nijhoffkenners gewezen op de termen die geassocieerd worden aan de Mozes-figuur, zoals de woorden in Awater: slangen koper (v.70), de distel (woestijnplant), de stok (de staf van Mozes) (v.78, 79), van boven komend (Mozes daalt af van de berg) (v.70), de Nijl (v.94) en de woestijn (v.98). Ook de troubadour is zo'n Mozesfiguur, wat overduidelijk blijkt uit de slotregels van het sonnet: een man met lichtend gelaat komend uit de bergen. Tevens kan men op grond van het eerste terzet ook de troubadour op weg achten naar het Beloofde Land. - De laatste zag God van ‘aangezicht tot aangezicht’ (v.14), Mozes-Awater komt oog in oog te staan met een heilsfiguur, heilsoldate die de liefde predikt.

Al bij al zijn er dus nogal wat raakpunten tussen De Troubadour en Awater. Geven ze aanleiding genoeg om in zake het sonnet te spreken van een soort kleine ‘voorloper’ van de Awaterfiguur?

's-Hertogenbosch, St.-Jozefstraat 22

f.k.m. mars

augustus 1974