De Nieuwe Taalgids. Jaargang 67

[p. 332]

Boekbeoordeling

C. Tindemans, Mens, Gemeenschap en Maatschappij in de toneelletterkunde van Zuid-Nederland 1815-1914. Gent, Kon. Acad. v. Ned. Taal- en Letterkunde, 1973.

De Vlaamse toneeldeskundige dr. Carlos Tindemans heeft een ongemeen uitgebreide en gedetailleerde studie gepubliceerd waarin hij ‘een systematische analyse van de thematiek van het realistisch-burgerlijke drama’ onderneemt. Het ruim 400 pagina's tellende boek, bekroond door de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde als antwoord op de prijsvraag voor cultuurgeschiedenis 1970, draagt als titel, Mens, Gemeenschap en Maatschappij in de toneelletterkunde van Zuid-Nederland 1815-1914 en werd als resultaat van de bekroning vorig jaar in Gent uitgegeven.

Het is Tindemans, getuige zijn titel, er om te doen een beeld te geven van de burgerlijke ideologie zoals die uit de toneelproduktie van de betreffende eeuw valt af te leiden. Hij heeft daartoe een kleine achthonderd (!) toneelteksten geanalyseerd en eruit afgeleid welke visie de schrijvers hadden op de positie en de opvattingen van de burgerlijke bevolkingsgroep (‘Mens’), welke deugden zij binnen hun klasse (‘Gemeenschap’) hoog hielden en hoe zij de invloeden van de andere bevolkingsgroepen in de samenleving (‘Maatschappij’) ondergingen en verwerkten.

Er is hier kortom een fabuleuze hoeveelheid werk verzet die zijn neerslag heeft gevonden in een uiterst overzichtelijke bespreking van het onderzochte materiaal, dat voornamelijk op grond van drie criteria werd ingedeeld; de burgerlijke ethiek: de eigen deugden en de eigen arbeidzaamheid die worden gepropageerd (hoofdstuk II); de burgerlijke leefwijze in gezin en beroep (hoofdstuk III) en de stellingname tegenover de - veelal vijandige - invloeden vanuit andere maatschappelijke groeperingen (hoofdstuk IV). In een eerste hoofdstuk worden de problemen besproken die zich voordoen bij de afbakening van het begrip ‘burgerlijk drama’.

Er ontstaat door de overzichtelijke presentatie van dit in wezen onsamenhangende en ongelijksoortige materiaal een complex en intrigerend beeld van een cultuurperiode waarmee de auteur eer inlegt, temeer omdat de uitkomsten van zijn studie van algemener geldigheid lijken.

Na een revolutie als die van 1789 moet in menig land het opkomende zelfbewustzijn van de burgerstand een ontwikkeling in een drietal fasen hebben gekend, zoals Tindemans die hier uit de toneelliteratuur destilleert: een eerste strijdlustig stadium waarin de nieuwe mentaliteit met vuur wordt uitgedragen, gevolgd door een tweede zelfvoldaan stadium waarin de denkbeelden algemeen aanvaard zijn en alleen nog maar geconsolideerd hoeven worden en tenslotte een periode waarin een begin van twijfel en innerlijke tweestrijd de komst van nieuwe denkbeelden aankondigt.

Deze waardering voor het boek als cultuurhistorische studie neemt overigens mijn twijfels niet weg aangaande de waarde van de hier gevolgde methode.

Tindemans gaat er immers van uit dat de door hem gezochte ideologie van de

[p. 333]

burgerzin zonder meer is terug te vinden in de toneelliteratuur. Twee bedenkingen komen daarbij dadelijk op. Men moet zich - ten eerste - toch wel op een erg smal mimetisch standpunt plaatsen om te menen dat de denkbeelden van een tijdperk rechtstreeks uit (een bepaald soort van) letterkundige produktie zijn af te leiden. En ten tweede kan men zich afvragen of niet een betrouwbaarder beeld van de bedoelde denkbeelden gepuurd had kunnen worden uit archieven, wetboeken, essays en brieven.

De schrijver stelt zich immers niet op het standpunt dat de thematiek die hij onderzoekt een literaire is waarvan de relatie met de realiter heersende denkbeelden op zijn minst problematisch is; nee, zijn doel is wel degelijk kennis van de historische werkelijkheid: ‘Het burgerlijk drama heeft als hoofdbedoeling de schildering van het burgerlijk-familiale leven’ (p. 111). Zijn uitgangspunt voert hem dan ook tot de meest wonderlijke conclusies. De meeste stukken spelen in de centrale woonkamer: ergo, dit vertrek is het ‘belangrijkste, want meest representatieve gedeelte van het burgerlijk milieu’ (p. 112). Alsof er geen strikt dramaturgische redenen zijn om een stuk in het centrale woonvertrek te laten spelen!

Men zou net zo goed kunnen beweren: de stukken spelen meestal niet in de slaapkamer, dus slapen was voor de 19e eeuwse burger niet zo belangrijk. Even verder constateert Tindemans de afwezigheid van veel kleine kinderen en stelt dan ‘maar dat kan om technisch-theatrale moeilijkheden zijn gebeurd’. Kan? Welke andere reden zou er voor kunnen zijn? Toch niet, dat kleine kinderen in het werkelijke burgerlijke milieu minder voorkwamen of minder belangrijk waren dan grote kinderen?

Het principiële bezwaar tegen deze studie blijft dus dat de schrijver zijn materiaal als sociologische documentatie hanteert en niet als gegevens waarmee in de eerste plaats tonéél gemaakt moest worden.

Daar komt nog bij dat juist in het drama de problemen in dit opzicht aanzienlijk zijn. Als sterk geobjektiveerde vorm van letterkunde is het bij een toneeltekst nog veel moeilijker de auteursintentie te achterhalen dan bij narratief proza of lyriek. En toch schrijft Tindemans over de bedoelingen en de gevoelens van de auteurs of hij een en ander persoonlijk bij hen heeft nagevraagd: ‘De auteurs voelen zich wel van nature uit gedisponeerd om de behoeftigen (...) bij te springen, maar deze emotionele (...) inzet komt uit niets diepers voort dan uit het medelijden’ (p. 153).

Een volgend probleem van de toegepaste methode is dat de schrijver alle geanalyseerde spelmomenten en tekstpassages uit hun kontekst isoleert. Tindemans ziet dat probleem zelf natuurlijk ook wel, maar acht zijn werkwijze verantwoord omdat het materiaal dan zijn ‘episodische willekeur’ (p. III der Inleiding) kwijtraakt, m.a.w. als je een scène losmaakt uit de samenhang waarin ze functioneert, krijg je pas goed zicht op wat ze betekent! Een mijns inziens wetenschappelijk onhoudbaar standpunt.

Veel van de bovenstaande problematiek wordt door de auteur samengevat in een bijzin aan het slot van zijn theoretische inleiding: ‘Als we het toneel kunnen opvatten als een historisch getuigenis met documentkarakter, dàn vinden we er de stof in terug (...)’ etc. Maar natuurlijk kan toneel als letterkundig produkt

[p. 334]

niet zonder meer als document worden opgevat en daar ligt de crux. Wat Tindemans hier met opzet verwaarloost is de meer en meer aangehangen overtuiging dat (toneel)kunst niet in de eerste plaats afspiegeling is van de werkelijkheid, maar veeleer ideologisch getinte kritiek op de maatschappelijke realiteit.

Deze fundamentele bezwaren nemen overigens mijn bewondering niet weg voor het werk als gedegen cultuurhistorisch monument. Afgezien van een zekere mooischrijverij met veel fraaie, maar overbodige adjectieven à la ‘interne kern’ (p. III) en de vele Vlaamse tournures waar men zich bij neer moet leggen, is het boek een uiterst leesbare en overvloedig gedocumenteerde studie geworden van een bij uitstek boeiend onderzoeksterrein.

h. van den bergh