De Nieuwe Taalgids. Jaargang 67

[p. 177]

Ogier van Denemarken

Diplomatische uitgave van de Middelnederlandse fragmenten en van de overeenkomstige passages in de Duitse vertaling

Van de Middelnederlandse Karelroman Ogier van Denemarken zijn slechts 350 versregels bewaard gebleven op vier stroken perkament, in het vervolg aangeduid met de letters A, B, C en D. In 1838 heeft Jan Frans Willems de acht tekstfragmenten van de stroken C en D voor het eerst uitgegeven¹. Hij voorzag zijn editie van woordverklaring, tekstkritische aantekeningen en een kort nawoord; daarmee was het bestaan van een Middelnederlandse versie van het verhaal aangetoond. Verder onderzoek werd verricht door J.C. Matthes. Uitgaand van de publicatie van Willems gaf hij in 1875 de tekst van C en D opnieuw uit en behandelde hij onder meer de plaats van deze fragmenten in het geheel van de roman en hun verhouding tot de Franse versies van het verhaal². Het gebrek aan overeenkomst tussen de Nederlandse en Franse teksten wordt door Matthes op voor zijn tijd stereotiepe wijze verklaard als hij concludeert:

dat de Ned. Ogier de vertaling is van een tot heden nog onbekenden en niet teruggevonden Franschen Ogier. Want zelfs de onderstelling, dat een der ons bekende Ogiers, b.v. die van Raimbert, ten grondslag gelegd en door den Ned. bewerker op eigen hand uitgebreid zou zijn, laat zich niet volhouden. [...] Overigens is het wel mogelijk dat de Ned. vertaler een en ander aan zijn origineel toegevoegd heeft, en dat sommige smakeloosheden alleen aan hem geweten moeten worden. Nu deze Fransche tekst verloren is gegaan, laat zich daaromtrent niet veel zeggen³.

Matthes' moeilijk te bewijzen opvatting omtrent het verloren Franse voorbeeld moet tegenwoordig als te weinig genuanceerd worden afgewezen. De blijvende waarde van zijn bijdrage is echter dat hij het belang heeft ingezien van de z.g. Heidelbergse Ogier, die een getrouwe vertaling in het Duits van de Middelnederlandse roman bleek te zijn⁴. Het is dus - onder enig voorbehoud - mogelijk de Duitse tekst, die volledig bewaard is gebleven in een codex van de Universiteits-bibliotheek te Heidelberg, in de plaats te stellen van de grotendeels verloren Middelnederlandse Karelroman.⁵

Sedert het artikel van Matthes, nu bijna een eeuw geleden, is de Middelnederlandse Ogier eigenlijk weer vergeten, een lot dat hij deelt met de meeste andere

1 ‘Fragmenten van den ridderroman Ogier van Denemarken’. Ed. J.F. Willems. In: Belgisch museum 2 (1838). p. 334-340.

2 j.c.. matthes: ‘De Nederlandsche Ogier’. In: De taal- en letterbode 6 (1875). p. 241-267.

3 Ibidem, p. 257-258.

4 De sterke overeenkomst blijkt duidelijk wanneer men de overeenkomstige passages, die in het artikel van Matthes naast elkaar zijn afgedrukt, met elkaar vergelijkt. Op grond van een vergelijking van de rijmwoorden is een overtuigend bewijs geleverd voor de veronderstelling dat het Duits uit het Nederlands vertaald is: h. braun: Sprache und Vers in der Heidelberger Handschrift des Ogier. Heidelberg, 1925. (diss. in machineschrift, Heidelberg).

5 Deze mogelijkheid is vooral van belang voor het literair-historisch onderzoek; een volledige reconstructie van de verloren Middelnederlandse tekst lijkt niet te realiseren.

[p. 178]

literaire helden uit de omgeving van Karel de Grote⁶. Alleen nog van naam bekend sluimeren zij voort in moeilijk bereikbare, merendeels negentiende-eeuwse tekstedities, nauwelijks gestoord door transpositie in een bloemlezing, vermelding in een literatuurgeschiedenis of door een fotografische herdruk⁷. Er zijn desondanks goede redenen om hier te proberen de problemen van de Middelnederlandse Ogier opnieuw aan de orde te stellen. Daar is allereerst de betrekkelijk grote belangstelling in het buitenland voor deze figuur gedurende de laatste twintig jaar. De voornaamste Franse teksten zijn op het ogenblik in moderne uitgaven beschikbaar en de Deense romanist K. Togeby heeft een omvangrijke ‘histoire poétique’ van Ogier le Danois samengesteld, waarin men de held in zijn vele verschijningsvormen kan volgen door de Europese literatuur van de elfde tot de twintigste eeuw⁸. Een andere reden is dat er nog altijd twee Ogier-fragmenten, de stroken A en B, voor het onderzoek ontoegankelijk zijn omdat er geen editie van bestaat. Bij die stand van zaken lijkt een diplomatische tekstuitgave van alle thans bekende Middelnederlandse Ogier-fragmenten het meest noodzakelijk als eerste stap voor een vernieuwd onderzoek. In die uitgave, welke hier wordt voorgelegd⁹, zijn naar het voorbeeld van Matthes naast de Middelnederlandse fragmenten de overeenkomstige passages uit het Heidelbergs handschrift (hs.H) afgedrukt.

6 Op het belang van een nieuw Ogier-onderzoek is gewezen door a.m.e. draak: De Middelnederlandse vertalingen van de proza-Lancelot. Amsterdam, 1954. Med. Kon. Ned. Ac. van Wet. Lett. N.R. 17, Nr. 7. p. 30, noot 1.

7 Palet van Middelnederlandse epiek. Ed. M. Draak. Zwolle, 1963. In deze bloemlezing o.a. passages uit de Karelromans Renout van Montalbaen, Huge van Bordeeus en Aiol. Middelnederlandsche epische fragmenten. Ed. G. Kalff. Groningen, 1886. Fotografische herdruk: Arnhem, 1967. Standaarduitgave voor de meeste fragmentarisch overgeleverde Middelnederlandse Karelromans; bevat echter niet de Ogier.

8 La Chevalerie d'Ogier de Danemarche. Ed. M. Eusebi. Milaan, [1962]. Testi e documenti di letteratura moderna 6. Adenet le Roi: Les Enfances Ogier. Ed. A. Henry. Brugge, 1956. Les oeuvres d'Adenet le Roi 3. Rijksuniversiteit te Gent. Werken uitgeg. door de Fac. van de Letteren en Wijsbeg. Afl. 121. k. togeby: Ogier le Danois dans les littératures européenes. Kopenhagen, 1969.

9 Deze publicatie is een bewerking van een gedeelte van mijn doctoraal scriptie, die ik in 1968 aan het Instituut De Vooys voor Nederlandse taal- en letterkunde aan de Rijks-universiteit te Utrecht onder leiding van Prof. Dr. W.P. Gerritsen heb geschreven. Behalve Prof. Gerritsen dank ik Prof. Dr. G.I. Lieftinck, Prof. Dr. J.A. Huisman, Dr. L. Okken en Dr. L. Kolemans voor hun vriendelijke raadgevingen. De waarde van deze uitgave is er in menig opzicht door vergroot.

Codicologische gegevens

De tekstfragmenten van de Middelnederlandse Karelroman Ogier van Denemarken zijn overgeleverd op vier stroken A, B, C en D. De stroken A en B hebben naar alle waarschijnlijkheid tot een andere codex behoord dan C en D. Dit blijkt onder meer uit een vergelijking van het schrift en van het aantal regels per kolom. In verband daarmee is het wenselijk de twee fragmentenparen afzonderlijk te beschrijven. Daarna volgen in het kort enkele gegevens over het Heidelbergse handschrift H. Bij de beschrijvingen is de grote lijn gevolgd van het schema dat

[p. 179]

M. Draak ten grondslag heeft gelegd aan haar beschrijving van de ‘Lancelot-compilatie’¹⁰.

10 's-Gravenhage, K.B., hs. 129 A 10; a.m.e. draak: De Middelnederlandse vertalingen van de proza-Lancelot. Amsterdam, 1954. Med. Kon. Ned. Ac. van Wet. Lett. N.R. 17, Nr. 7. p. 32-50.

De fragmenten A en B

Inleiding De fragmenten A en B berusten bij de Koninklijke Bibliotheek te Brussel onder de signatuur IV 209-12. De tekst die op de stroken is overgeleverd omvat 160 grotendeels gave versregels en enkele minieme resten.

Materiaal Perkament. Afmetingen van strook A: 233-234×90-84 mm; van strook B: 229×88-85 mm. Een gat in strook B heeft tekstverlies opgeleverd in de regels 126-130. De stroken A en B zijn de resten van twee bladen.

Plaats van de fragmenten in de codex Van katernsignaturen, reclamen of foliëring is niets op de fragmenten bewaard. De twee stroken bevatten ieder op de recto- en versozijde een volledige kolom tekst van veertig regels. Bovendien zijn op één der stroken nog de minieme resten van een derde en een vierde kolom zichtbaar. Als we aannemen dat de folia van het handschrift waarvan de stroken de resten zijn, met vier kolommen tekst beschreven zijn geweest, dan hebben beide stroken elk de lengtehelft van een blad gevormd. En wel de rechterhelft: de tekst van iedere strook vormt een geheel. Met behulp van de Duitse vertaling kunnen de onderlinge verhouding en de plaats in de codex van de twee stroken nader worden bepaald. In het Heidelbergse handschrift liggen 84 verzen tussen beide corresponderende passages. Hieruit volgt dat tussen de twee Middel-nederlandse fragmenten slechts twee kolommen ontbreken. Dat moeten dan geweest zijn Av,b en Br,a, die op de twee afgesneden stroken hebben gestaan. De folia waarvan de overgeleverde stroken de resten zijn, kwamen in de codex na elkaar. Op soortgelijke wijze kan de positie van de stroken in het geheel van de codex worden berekend. In het Heidelbergse handschrift gaan aan de passage die met tekstfragment A correspondeert 517 regels vooraf. Voor een gedeelte van ongeveer die lengte had de kopiist van de Middelnederlandse tekst drie folia en één kolom (480 + 40) nodig. Hieruit volgt dat de stroken waarschijnlijk de resten zijn van het vierde en het vijfde blad van de codex of van dat deel van de codex dat de Ogier-tekst heeft bevat. Hoewel onbewijsbaar op grond van de beschikbare gegevens is het mogelijk dat de stroken de buitenkanten vormen van het binnenste diploma van het eerste quarternio van een codex.

Mise-en-page In de buitenmarges van de stroken bevinden zich lijngaatjes (prickings); van aflijning of liniëring is echter niets meer te zien. De tekst was op de oorspronkelijke bladzijde verdeeld over twee kolommen van elk veertig regels. Een afzonderlijke ‘hoofdletterkolom’ scheidt de eerste letters van de regels van de rest van de tekst door enkele millimeters wit. De afmetingen van de kolommen - de hoofdletterkolom inbegrepen - zijn ca. 212 × 42-70 mm. Uit de minieme resten van f.Ar,a kan worden afgeleid dat de twee kolommen van een bladzijde vrij dicht op elkaar hebben gestaan.

[p. 180]

Schrift Het schrift is een goed leesbare textualis. Aan het begin van de regels en in sint Omaers (r. 78) komen hoofdletters voor. Tweemaal, aan het begin van de regels 110 en 152 wordt een twee-regels-hoge hoofdletter in rode inkt aangetroffen. Bovendien zijn achter r.59 op de afgesneden rand van de strook nog twee rode puntjes over, die duiden op een derde hoofdletter van dit formaat in f.Av,b. Voor de twee-regels-hoge hoofdletter in r.110 is een representant zichtbaar, hetgeen erop wijst dat de rode hoofdletters zoals gebruikelijk in een later stadium door een rubricator zijn ingetekend. Deze heeft zich beperkt tot de twee-regels-hoge hoofdletters; verder is alles zwart en van de hand van de kopiist. In het schrift komen de gewone afkortingen voor.

Datering, localisering Het bepalen van de tijd en plaats van ontstaan van kleine handschriftfragmenten als deze is een uitermate hachelijke zaak. Men is doorgaans aangewezen op dialectkenmerken van de tekst en op stijkenmerken van het schrift, beide criteria met een heel betrekkelijke waarde. Rekening houdend met deze betrekkelijkheid kan evenwel voorzichtig worden vermeld dat de fragmenten door J. Deschamps, vermoedelijk op grond van het schrift, gedateerd zijn in de vertiende eeuw. De taal van de fragmenten vertoont Vlaamse trekken¹¹, b.v. rudder(s) (r.11, 61 e.a.); alue (r.42); adde (r.59).

Geschiedenis De stroken A en B zijn ontdekt in een boekband door de uitgever-drukker G. Janssens te Antwerpen en door deze geschoken aan Willem de Vreese (1869-1938). In 1962 zijn de fragmenten uit het bezit van De Vreese verworven door de Koninklijke Bibliotheek te Brussel.

Literatuur j. d[eschamps]: ‘Aanwinsten’. In: Bulletin [van de] Koninklijke Bibliotheek van België 6 (1962). p. 96-97. Vijftien jaar aanwinsten sedert de eerste steenlegging tot de plechtige inwijding van de Bibliotheek. [Catalogus van een tentoonstelling in de K.B. te Brussel van 18 februari tot 30 maart 1969.] Brussel, 1969. nr. 39; p. 49-50.

11 Vgl. a. van loey: Middelnederlandse spraakkunst. 5e herz. uitg. Groningen, 1968. 2 dln. Dl. II, § 121.

De fragmenten C en D

Inleiding De stroken C en D berusten bij de Koninklijke Bibliotheek te Brussel onder de signatuur 19581. Zij worden bewaard in een afzonderlijke kartonnen band. De tekst die op de fragmenten is overgeleverd bevat 131 gave en 59 min of meer geschonden versregels.

Materiaal De fragmenten bestaan uit twee stroken perkament die de resten zijn van twee bladen. De vouwen en naaigaatjes in beide bladen wijzen erop dat zij in later tijd gebruikt zijn bij het inbinden van een boek. Daartoe zijn zij aan vier kanten afgesneden, hetgeen aan alle zijden maar vooral aan onder- en bovenkant tekstverlies tot gevolg heeft gehad. Thans is fragment C met behulp van vijf kleine reepjes perkament onderaan fragment D geplakt, waarschijnlijk door iemand die - ten onrechte - meende dat beide stroken tot hetzelfde blad hebben behoord. De afmetingen van de afzonderlijke stroken zijn:

[p. 181]

	strook C	strook D
bovenkant	130 mm	133 mm
onderkant	131	130
zijkant, links	98	103
zijkant, rechts	101	99
midden, langs hoofdletters	102	103

De rechterbovenhoek¹² van strook C is verloren gegaan, misschien tijdens het vervaardigen van het handschrift, in elk geval nadat de kopiist het blad, waarvan fragment C het restant is, had voltooid. De scheur loopt immers dwars door de oorspronkelijke tekst¹³ heen. Het verloren stuk is verangen door een nieuw stuk perkament dat er met vlasgaren aan de rectozijde is opgenaaid. Ook dit opgenaaide stuk is door de schaar van de binder aan de bovenkant en aan de rechterzijde besnoeid. De rest van het stuk meet langs de bovenrand 36 mm, langs de rechterzijkant 54 mm en langs de opgenaaide rand 66 mm.

De tekst die met het afgescheurde stuk verloren is gegaan werd op het opgenaaide stuk weer aangevuld in een enigszins ander schrift¹⁴ en met iets lichtere inkt. De aanvullingen blijken niet geheel in overeenstemming met de oorspronkelijke lezing, wat men kan nagaan door de oorspronkelijke tekst die op de rectozijde langs de rand van de scheur stond en die nu onder het opgenaaide stuk is weggevallen, te vergelijken met de aangevulde tekst. In het hier volgende afschrift van de geschonden passage aan de rectozijde dient men dan ook te onderscheiden: de oorspronkelijke, niet weggevallen tekst (vóór het eerste streepje); de oorspronkelijke, onder het opgenaaide stuk weggevallen tekst (tussen het eerste en tweede streepje); de aangevulde tekst (áchter het tweede streepje)¹⁵.

[Dat ghi vor mi - neem - neemt bataelge]
Sarraseen ic sal sond-er faelg[e] - [e]r faelge
Selue comen iege-n den s - [n] den soudaen
Sadony seide son-der w[a] - der waen
Ghi maect groot b-ando[e] - t erc bandoen
Die soudaeen gaue om v - niet[t] - niet I bottoeitn
Ende om sulke viue als - gh - ghi sijt
Waerdi vor hem in een crijt
Mi wondert dat kaerl sinen g-ersoen - ghersoen
Dus laet verspreken sinen baroe-n - en
Lietict niet dor den denois - ogier - ogier

12 De Vreese spreekt in zijn beschijving in de BNM van ‘linkerbovenhoek’. Dat komt misschien omdat de stroken tijdens zijn onderzoek met de verzozijde boven hebben gelegen. Daarmee zou ook verklaard zijn waarom in zijn opgave van de afmetingen ‘rechts’ overeenstemt met ‘links’ bij mij en omgekeerd.

13 Ik bedoel hier en in het vervolg waar over deze herstelde plaats wordt gesproken met ‘oorspronkelijke tekst’ de tekst van de kopiist in tegenstelling tot de aangevulde tekst op de herstelde plaats.

14 De Vreese in de BNM: ‘beschreven door een hand, die niet ontwijfelbaar, maar waarschijnlijk wel dezelfde is als die van de fragmenten, in elk geval gelijktijdig.’

15 Overigens zijn bij de twee afschriften van deze geschonden plaats dezelfde regels in acht genomen als bij de diplomatische tekstuitgave van de Middelnederlandse fragmenten hierachter.

[p. 182]

Ook aan de versozijde brengt deze geschonden plaats tekstverlies met zich mee maar hier is het niet mogelijk de aanvullingen te controleren doordat de aangevulde tekst steeds direct aansluit op de oorspronkelijke tekst. In het hieronder volgende afschrift staat de aangevulde tekst vóór het streepje, de oorspronkelijke erachter:

Die sijn [s]on-e [heuet bestaen]
Hi sliep vast-e sonder waen
Des morghe-ns metter dageraet
Clommen sar-rasenen ten mure waert
Ende worden - de[r] kerstine geware
Cleine - [d]ochtem wesen die scare
Si lie[t] - [e]nt seggen ter stont
Des - [sarraseens] zone danimont
Hi - [s]coot ten wapinen mettien

Plaats van de fragmenten in de codex Van katernsignaturen, reclamen, foliëring of lijngaatjes (pickings) is op de overgeleverde stroken geen spoor te vinden, wat niet behoeft te verwonderen omdat de marges van het blad, waar deze aanduidingen meestal worden aangetroffen, zijn weggesneden. De twee bladen waar de stroken de resten van vormen, zijn aan elke zijde met twee kolommen tekst beschreven geweest. Hoewel de boven- en onderkant van deze kolommen weggesneden zijn, kunnen met behulp van de Duitse vertaling enige gegevens over de oorspronkelijke staat worden verkregen. Vergelijking met de overeenkomstige passages in het Heidelbergse handschrift levert de volgende getallen op:

	aantal regels	overeenk. pass. hs.H	tussenliggende pass. hs.H
Cr,a	23	21
Cr,b	24	21	33
Cv,a	24	23	30
Cv,b	23	22	25
Dr,a	24	20	25
Dr,b	24	24	29
Dv,a	24	19	28
Dv,b	24	22	31

Het aantal regels tussen de tekstfragmenten Cv,b en Dr,a is niet veel groter of kleiner dan dat tussen de andere tekstfragmentjes van C en D. Hieruit volgt dat de tekst van Dr,a direkt volgde op die van Cv,b en dat de beide folia, waarop deze kolommen waren geschreven, in de codex onmiddellijk na elkaar kwamen, misschien zelfs één diploma hebben gevormd.

De volledige tekst van de bladen C en D komt overeen met een passage in het Heidelbergse handschrift die ongeveer 402 regels telt. Dit aantal kan men

[p. 183]

berekenen door de som van de aantallen regels van de overeenkomstige en tussenliggende passages te vermeerderen met het gemiddelde aantal regels van één tussenliggende passage (voor dat deel van de Duitse tekst dat overeenkomt met het weggesneden bovendeel van Cr,a en het weggesneden onderdeel van Dv,b). Deze 402 Duitse regels staan dan tegenover acht kolommen met Middelnederlandse tekst. Op grond hiervan kan worden verondersteld dat een kolom in de Middelnederlandse codex 50 à 52 regels heeft geteld. Het aantal van 52 is het meest waarschijnlijk als men bedenkt dat de overeenkomstige passages in de fragmenten steeds iets meer regels bevatten dan in het Heidelbergse handschrift.

Mise-en-page Afschrijving en liniëring zijn niet (meer?) zichtbaar. De tekst is over de bladzijde verdeeld in twee kolommen waarvan de breedte varieert van 59 (r.198) tot 28 (r.161, 344) mm. Tussen de kolommen bevindt zich een strook wit van tenminste 8 mm (tussen r.177 en r.200). De marges zijn tengevolge van de besnoeiing vrijwel geheel weggevallen. Ook over de hoogte van de oorspronkelijke kolommen valt door de besnoeiing weinig met zekerheid te zeggen. Neemt men echter aan - zoals in de alinea hiervoor is verondersteld - dat de volledige kolommen 52 regels hebben bevat, dan zal de hoogte ervan ca. 215 mm zijn geweest. Tussen de eerste en de tweede letter van iedere regel heeft de kopiist steeds ongeveer 2 mm wit gelaten, waardoor een smalle hoofdletterkolom, los van de overige tekst, is ontstaan.

Schrift De tekst is geschreven in een littera textualis, die weinig moeilijkheden voor de lezer oplevert. Hoofdletters zijn uitsluitend aan het begin van de regels gebruikt. Een twee-regels-hoge, in rood uitgevoerde hoofdletter komt vier maal voor, nl. aan het begin van de regels 167 (D), 206 (O), 279 (K) en 309 (K). Evenals op de stroken A en B is de rubricatie beperkt gebleven tot deze twee-regels-hoge hoofdletters. De kopiist heeft gebruik gemaakt van het normale systeem van afkortingen. Opmerkenswaard zijn tenslotte de punten achter veel regels die echter geen betekenisfunctie hebben in het schrift.

Datering, localisering Bij de determinatie van C en D doen zich dezelfde moeilijkheden voor als bij A en B. Willem de Vreese dateert de fragmenten in de ‘Bouwstoffen’ van het Middelnederlandsch woordenboek in het begin van de veertiende eeuw; de taal noemt hij Westmiddelnederlands.

Geschiedenis Willems vermeldt in zijn uitgave van 1838 dat de stroken hem werden ‘geschonken door den heer Voisin’. Deze Auguste Voisin was in die jaren hoofdbibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek te Gent. Het is helaas niet te achterhalen op welke wijze deze bibliofiel en stadgenoot van Willems de fragmenten heeft verworven¹⁶. In 1846 zijn de stroken uit het bezit van Jan Frans Willems aangekocht door de Koninklijke (toen nog ‘Bourgondische’) Bibliotheek te Brussel. Zij komen voor als nr. 27 op een lijst die de handschriften en fragmenten bevat welke omstreeks december 1846 door de familie Willems onderhands aan de Bourgondische Bibliotheek zijn verkocht.

16 Vriendelijk dank ik Prof. Dr. A. Deprez te Gent, die ten behoeve van deze beschrijving in de correspondentie van J.F. Willems heeft gezocht naar gegevens over de herkomst van de Ogier-fragmenten.

[p. 184]

Literatuur ‘Fragmenten van den ridderroman Ogier van Denemarken’. Ed. J. F. Willems. In: Belgisch museum 2 (1838). p. 334-340. j. c. matthes: ‘De Nederlandsche Ogier’. In: De taal-en letterbode 6 (1875). p. 241-267. w. de vreese: [Codicologische beschrijving in manuscript, gedateerd 31 augustus 1927, thans bewaard in de BNM op de U.B. te Leiden]. Mnl.W. 10 (Bouwstoffen), nrs. 56.21; 954; 1261.11 a. deprez: Brieven van, aan en over Jan Frans Willems 1793-1846. Brugge, 1965 - ... ... banden. Rijksuniversiteit te Gent. Werken uitgegeven door de Faculteit van de Letteren en Wijsbegeerte. Afl. 138, 139, 141, 142, 145, 146 ... Band 6 (Aantekeningen II), p. 293-295.

Het Heidelbergse handschrift (H)

Het handschrift H berust bij de Universiteitsbibliotheek te Heidelberg onder de signatuur Pal. germ. 363. Het bevat een onuitgegeven Duitse vertaling van een Middelnederlandse redactie van Ogier van Denemarken. Het materiaal is papier. De zeer goed bewaard gebleven codex bevat 395 bladen maar als gevolg van fouten in de foliëring draagt het laatste blad het nummer 405. Het formaat van de bladen is ca. 25 X 18 cm. Elke bladzijde bevat één kolom tekst waarvan het aantal versregels varieert van 28 tot 32. Het schrift is zeer regelmatig en goed leesbaar. Er is erg weinig gebruik gemaakt van afkortingen; alleen de nasaalstreep komt met enige regelmaat voor. Aan het eind van het werk noemt de kopiist zichzelf: Ludwicus Flúgel. Uit de slotmededeling blijkt ook dat hij zijn werk in 1479 heeft voltooid.

Literatuur k. bartsch:Die altdeutschen Handschriften der Universitätsbibliothek in Heidelberg. Heidelberg, 1887. Katalog der Handschriften der Universitätsbibliotheek in Heidelberg. Bd.I, nr. 190, p. 108. h. braun:Sprache und Vers in der Heidelberger Handschrift des Ogier. Heidelberg, 1925. (diss. in machineschrift, Heidelberg). e. alanne: ‘Ogier der Däne; ein Epigonenepos ohne “mâze”’. In: Neuphilologische Mitteilungen 58 (1957). p. 128-143.

Verantwoording van de uitgave

In de eigenlijke tekstuitgave hierachter zijn de Middelnederlandse Ogier-fragmenten en de overeenkomstige passages in hS.H in twee kolommen naast elkaar afgedrukt. Er is zoveel mogelijk naar gestreefd niet alleen de corresponderende passages maar ook de corresponderende verzen naast elkaar te plaatsen, waardoor de tekst in deze uitgave een brokkelige indruk maakt die niet met het beeld van de bronnen overeenstemt. Op de stroken en ook in hs.H vormt de tekst per kolom een aaneengesloten geheel. Bij het maken van een diplomatisch afschrift dient de tekst zoals die in de bron staat zo getrouw mogelijk te worden weergegeven¹⁷¹⁷. De voornaamste beslissingen die op grond van dit uitgangspunt zijn genomen, worden hieronder meegedeeld.

17 Zie voor deze opvatting en de hierna gebruikte termen ‘grafeem’, ‘allografeem’ en ‘grafomenon’ w. p. gerritsen: ‘De tekstuitgever en de taalkundige’. In: Handelingen van het XXVIIe Vlaams filologencongres. Brussel, 1969. p. 43-46.

[p. 185]

De Middelnederlandse fragmenten

Translitteratie Ten aanzien van ij en y is het vormkriterium gevolgd ¹⁸¹⁸. Het grafeem ij komt in het handschrift voor als ‘ij-met-twee-punten’, als ‘ij-met-één-punt’ en als ‘ij-zonder-punten’. Het grafeem y komt voor als ‘y-met-één-punt’ en als ‘y-zonder-punt’. Een grafomenon j komt in de overgeleverde teksten niet voor. Ook voor klinkers schrijven beide kopiisten steeds een ‘i’. De spelling van de allografemen u en v is in de uitgave ongewijzigd overgenomen.

Hoofdletters Hoofdletters zijn in de uitgave steeds alleen gebruikt waar ze ook in de bron staan, d.w.z. aan het begin van de regels en een enkele keer bij eigennamen. De twee-regels-hoge hoofdletters zijn weergegeven door inspringing van de regels waarvan die hoofdletters aan het begin staan.

Cijfers De romeinse cijfers die beide kopiisten met kleine letters en tussen punten schrijven, zijn weergegeven met romeinse cijfers in hoofdletters.

Afkortingen De afkortingen uit de bron zijn in de uitgave opgelost. Alle letters die daarbij werden toegevoegd zijn gecursiveerd.

Moeilijk leesbare en beschadigde letters Letters en passages die niet zonder hulp van de context of de tekst van hs.H konden worden gelezen, zijn tussen vierkante haken geplaatst. Als de resten van een woord of regel zo klein zijn, dat ze niet meer konden worden geïnterpreteerd, is die plaats aangegeven door punten tussen vierkante haken.

Correcties Correcties zijn in het afschrift zonder meer overgenomen en in de aantekeningen vermeld.

Verwijssysteem Alle versregels, ook die waarvan slechts minieme en onleesbare resten over zijn werden opgenomen in een doorlopende verstelling in de linkermarge. Bovendien is in de linkermarge een kolomaanduiding vermeld voor elke eerste regel van een kolom.

Handschrift H

Het uitgeven van een Middelhoogduitse tekst is voor een neerlandicus een moeilijke opgave. Dat is gebleken bij het maken van een afschrift van de passages in hS.H die met de Middelnederlandse fragmenten overeenkomen. De pretentie van dit afschrift is dan ook gering; het dient om een indruk te geven van de Duitse vertaling en van de verhouding tot het voorbeeld. De regels, bij het maken van het afschrift gevolgd, worden hieronder meegedeeld; deze regels hebben uitsluitend betrekking op de passages waarvan het afschrift is gemaakt.

Translitteratie Het onderscheid tussen ij en y in het afschrift berust op het vormkriterium. In het handschrift komen door elkaar voor: ‘ij-met-punten’, ‘ij-zonder-punten’, ‘y-met-twee-punten’, ‘y-met-één-punt’ en ‘y-zonder-punten’. Voor de grafemen i en j kent de kopiist vele grafomena. In het afschrift is i gebruikt voor de algemeen voorkomende ‘kleine i’ en bovendien in drie gevallen waarin een ‘korte i met ongewoon lange stok’ voorkomt (riden, 685; oliflamme, 2649; Alubri, 2676). In alle andere gevallen staat in het afschrift een j. Bij de

18 Vgl. p. gerbenzon: ‘Enkele opmerkingen over uitgavetechniek’. ln: TNTL 78 (1961). p. 26-27.

[p. 186]

hoofdletters kan ik geen regelmaat in het gebruik van I en J ontdekken. I vertegenwoordigt in het afschrift een hoofdletter met ronde vlag; J een hoofdletter met hoekige vlag.

De spelling van u en v en van U en V is in het afschrift ongewijzigd overgenomen. Op een groot aantal plaatsen is de u van een superscript teken voorzien: hetzij ú (b.v. kúnig, 513; súben, 528; úch, 2500) hetzij ů (b.v. zů, 526; gůt, 2538; brůder, 2537). Deze superscripte tekens zijn in het afschrift onveranderd overgenomen. Naast de o komt een ö met Umlaut voor. In enkele gevallen gebruikt de kopiist een superscripte e om de Umlaut aan te geven (bv. in de regels 2686 en 2707). In het afschrift is de Umlaut steeds weergegeven door twee punten: ö. Naast de schrijfwijze au komt soms a met superscripte u voor (bv. in de regels 2472 en 2808). Beide schrijfwijzen zijn in het afschrift weergegeven met au. Eenmaal komt o met superscripte u voor (gom, 714); het is weergegeven met ou.

Het afzonderlijke teken voor ss dat het Duitse schrift lang heeft gekend en dat ook in hs.H voorkomt is in het afschrift weergegeven met β.

Hoofdletters Het gebruik van hoofdletters in het afschrift is gelijk aan dat in het handschrift. De twee-en-drie-regels-hoge hoofdletters zijn in het afschrift weergegeven door inspringing van de regels die met deze hoofdletters beginnen.

Cijfers De romeinse cijfers in de Middelnederlandse fragmenten blijken in de overeenkomstige passages van hs.H steeds door voluit geschreven getallen te zijn vervangen. Eénmaal wordt omgekeerd een voluit geschreven getal in het Mnl. in hs.H weergegeven met een romeins cijfer: Mnl. viue, 190; hs.H: .u., 2529.

Afkortingen Afkortingen in de bron zijn in het afschrift opgelost; de daarbij toegevoegde letters zijn cursief gedrukt. Eigenlijk komt alleen de nasaalstreep voor als afkorting. Een twijfelgeval vormt een golflijntje boven wer, 2688, dat ik heb opgevat als afkortingsteken: wider (lees missch. ‘wie dar’).

Correcties Letters en woorden die in het handschrift zijn doorgehaald zijn niet in het afschrift opgenomen maar vermeld in de aantekeningen.

Verwijssyteem De tekst is in de rechtermarge voorzien van een doorlopende verstelling en een bladzijdetelling. De passages van het afschrift omvatten de verzen 513-770 en 2460-2852. De bladzijdetelling is in overeenstemming met de foliëring van het handschrift.

[p. 187]

De fragmenten A en B

Diplomatisch afschrift van de Middelnederlandse Ogier-fragmenten A en B (Brussel, K.B., hs. IV 209-12) in de linkerkolom; rechts de overeenkomstige passages uit hs.H (Heidelberg, U.B., hs. Pal. germ. 363).

Karel de Grote heeft besloten de zeventienjarige gijzelaar Ogier op te hangen, omdat diens vader, Godefroot van Denemarken, zich tegen de Frankische heerschappij verzet. De uitvoering van dit besluit is echter opgeschort omdat het leger der Franken onverwacht moet optrekken tegen de Sarracenen, die grote delen van Italië hebben bezet. Onderweg, tijdens een rustpauze in Montouwen, heeft Karel opdracht gegeven de galg voor Ogier in gereedheid te brengen. Hij vertelt intussen aan zijn baronnen, van wie er velen voor de onschuldige Ogier hebben gepleit, wat de achtergronden van het conflict met de Deense leenman zijn. Eens heeft hij Denemarken bevrijd van de Engelsen ...

Ar,b^Ar,b

Ewelike vort an
Daer verlostic godefroot vter noot²
Sijn wijf lach enen legher groot
In dien legher starf die vrouwe
Dies die meneghe hadde rouwe
Godefroot huwede cortelike
Ende nam ene wedewe rike
Tenen chinxene haddickene sident onboden
Dat hi tote mi soude comen

In sender knapen no garsoene

Maer VII rudders van hogen doene
Doe si vor godefrote quamen
Dede hise onthoofden te samen
Elc hooft hi an I gereide gecrochte¹⁴
Vp die orse die si daer brochten

Lettren dedire an scriuen
Mochti mi ghecrighen
Dat hi mi sulke doot soude doen

10 r

Den kúnig von engellant
Ving ich selb mit der hant
Des můst er enpfahen hessteclich
Von mir alle sine kúnigrich
Vnd wart da min man
Ewiclich fúrbaß an
Vnd halff ich gotfrieden uß der not
Sin wijp lag in krangheit groß
Das sie starb die frauw
Der die menige hatt ruwe
Gotfrid biede kúrtzlich
Und nam ein frauwe rijch
Darnach enbote ich yme jn ware ding

Gein lauwen zů kummen sprach der kúnig
Vnd sante wedder knappen nach garson
Me súben ritter von hohem done
Vnd als sie jn vor kamen
Det er sie entheubten allesament
An ettlich gerede tett er ein haubt

Binden Auch tett er des gelaubent
Brieue schrijben dar an
Were es das er mich möhte gefahen
Das er mich solt by sant Symon

Ar,b Op zeven plaatsen van deze strook zijn resten over van de tekst van de weggesneden kolom Ar,a: voor r.4: leden; voor r.5: [en]; voor r.18: [e]rdet; voor r. 20: e; voor r.26: ke; voor r.32: an; voor r.40: man.

2 godefroot: eerste o niet zeker.

14 gecrochte: wsch. verschrijving voor gecnocht.

[p. 188]

Av,a

Dies iamerde menegen baroen
Doe si die paerde saghen keren
Entie houede vanden heren
Die de lettren conden lesen
Vernamen wel waer si wilden wesen
Men stierde dorse te minen houe
Hier en dus diendi mi te loue
Namels dede mi verstaen
Dat sarrasenen hadden gedaen
Omdat hi loyael es ende goet
Lietic sinken minen moet
Ic wilts hem ghelouen wale
Ic keerde te lodine in die zale³¹
Met minen baroenen met minen lieden
Godefroot dedic echt onbieden
Dat hi te mi soude comen
God die moetene verdomen
Hi was in die stat al wistics niet
Doe men die maeltijt liet³⁷
Satic vp mijn ors van prise
Het gaf mi goudebuef die vriese

Met spele voer ic vter poort
Godweet eer ic voort
Gh[e]reet ene alue mile
Quam godefroot gelijc enen pile
Ghereden vp sijn destrier
Ende riep coninc ghi bliuets hier
Biden goeden sint denise
Ic keerde tors van prise
Ende vlo met crachte
Wat dat tors gelopen machte
Ende als dat sach die pautenier
Dat ic hem soude ontvlien
So scuddi sinen spiet
Mijn ors dat zere liep
Scoot hi onder mi doot

10v

11r

Solchen dot schmehen tůn
Die pferd tett er vil schier
Leyten in die manier
Vf den weg gein lauwen wert
Da ließ man sie geen vngesperrt

So wer die pferd sahe keren
Vnd die haubte von den herren
Und auch die brieue kunde lesen
Verstund wol wa hin sie solteni wesen⁵⁴⁴
Also kamen die roß zů minem hofe
Sust so diente er mir zů lobe
Me naymes dett mich verstan
Wie es die Sarrascenen hetten getan
Vnd vmb das das naymes es froet
Ließ ich sincken mynen můt⁵⁵⁰
Wenn ich glaubte es yme wol
Vnd verkundte es in den sale
Mit minen hohen lúden

Gotfrieden dett ich aber enbieten
Das er zů mir solte kummen
Got der müße jne verdummen
Er was by lauwen al en wißt ichs nit
Da man in dem houe dar essen bot
Saß ich vf min roß zuder vart

Vnd manig ritter vnueruart
Mit festen reit ich uß der port

Mere ich kam so wijt
Das ich gereit en mijle
Da kam glich als ein pfijle
Gotfrid geridden vf sinem destrier
Vnd rief fel kúnig ir bliuedes hier
Da ich das sahe by sant dyonise
Kerte ich min roß von prijse
Vnd satzte mich gereid zůr flůht
Was das roß gelauffen moht
So bald er sahe das ich mich wold⁵⁷¹
Entfliehen schoß er also bald⁵⁷²
Sinen spieß vnd schoiß
Min roß vnder mir zutod

31 lodine: de punt van de i is abusievelijk boven de tweede poot van de n geplaatst.

37 Doe men: mogelijk Doemen.

544 solteni: de punt op de i kan ook worden gelezen als een streepje door de laatste poot van de m. In dat geval, lees solten.

550 Voor mynen můt dgh.: min not.

571 Voor wold dgh.: sold.

572 Tussen entfliehen en schoß een schuin streepje.

[p. 189]

55

Daer succoersde mi in de noot

 

Dorghelieuse gautier

 

Ende namels van bayuier

 

Si brochtem mi gheuaen

 

Ic wildem ghelden dat hi adde [me]sda[en]⁵⁹

60

Doe knielde die verrader vor mi

 

 

 

Met hem namels die rudder vri

 

Beuueloen sonder baraet ende gautier

 

Ende gwideloen de coninc fier

 

Si baden ouer hem zere

65

Dor den loon van onsen here

 

 

 

Dat hi mijn scalc soude wesen

 

Van sinen hoofde al mijn l[euen]

 

Dat hi mi siaers zoude bringen

 

 

 

Viere hare vut sinen baerde sonder ding[en]

 

 

70

Tote sint denijs in die stede⁷⁰

 

Dus gauic hem vrede

 

Dies gaf mi die pautenier

 

In ostagen sijn kint ogier

 

Ic ontfinct bi onsen here

75

In ene wieghe clene

 

Die casteleine grommemare

 

Heuet ghehouden XVII jare

 

Te sint Omae[rs] int palas

 

Ter laetster feeste die nv was

 

Sendic om godefroot ic hoorde mar⁸⁰

11v

Da entschutt mich gautier

Vnd dunamelß von bauier
Dise brachten mir jne gefangen
Ich wolte jme gelten des das er hatt missetan
Da knuwete er fúr mich
Das jme geschehe lesterlich
Mit yme naymes von bauier
Der kúnig bonoen vnd gautier

Sie baden fúr jne sere
Dorch den lon vnsers herren
Das ich jne wölte verdingen laßen
Und wölt jne nit verwijsen
Auch das er solte sin min man
Nů vnd alzijt fúrbaß an
Auch solt er mir bringen
Alle iar in waren dingen
Vß sinem bart vier hare

Vnd vier pfennige offenbare
Zů zinse von sinem haubte mede
Zů sant dyonisien in die stat

Des gab mir der paltenier
In ostagen sin kint ogyer
Ich enpfing es by sant Johan⁵⁹⁷
In die wiege leite man es nochdan
Der castellan guimar
Hat es sitther gehalten fúr war
Zů sant amand jn dem pallaß
Zů dem lesten fest das nů was
Sant ich aber zů dem mordenere
Gotfrieden wann ich horte mere⁶⁰⁴
Daz er zů louen were jn proband
Botten die nit warent knappen nach schoriand
Me súben ritter von prijse gut
Da das der felle man verstunt
Daz es mine botten waren vnd er sie sahe
Mögent ir hören wes er pflag

59 Na [me]sda[en] miniscule resten van een twee-regels-hoge hoofdletter in rode inkt uit de weggesneden kolom Av,b.

70 denijs: door e een vlek.

80 mar: rest weggesneden; less ws. mare.

597 Johan: in hs. onderstreept.

604 Tussen Gotfrieden en wann een schuin streepje.

[p. 190]

Godefroot heeft aan de opdracht geen gehoor gegeven maar de boden verminkt en met dreigementen overladen teruggestuurd. Daarom moet de gijzelaar Ogier nu hangen. Als na de toespraak van Karel dit besluit zal worden uitgevoerd, nemen Ritchier en Gautier, twee neven van Ogier, zich voor hun verwant met geweld van de dood aan de galg te redden. Gautier is aan het woord:

Br,b^Br,b

Dies laet moete riesen
Ritchier andworde tien tiden
Neue ic sal met v riden
Elkerlijc spranc vp sijn paert
Gautier decte ter vaert
Sijn teekijn van sinen scilde
Hi saghe gherne ende wilde
Dat nie man wiste wie hi ware
Hi reet met groten gare
Dor busche dor hage hine spaerde twint niet
Teerst dat hi die galge ziet
Sach hi dat mense noch wrochte
Hi reet daer waert dat hi mochte
Ende ritchier volgede met crachte

Aldat tors ghelopen machte
Ende alsi ter galgen quamen
XII rudders si daer vernamen

Gautier sprac sonder bandoen

Wien salmen hier verdoen
Vrient seiden die rudders mettien
Also moet ons goet gescien
Karel wille hier verdoen
Enen ionchere daer menich baroen

Omme es tonghemake¹⁰⁴
Ogier hiet die knape
Namels es sijn oom
Wi hebben droufheit des neimt goom

Dat wi die galge moeten ghereden

13r

13v

Vnd mynen neuen uß der not
Verliesen vf den dot kiesen⁶⁸⁷
Laßent sehen wer dar an sal verliesen
Ritsier antworte in kurtzen zijten
By gott ich wil mit rijden
Yglicher sprang vf sin pfert
Vnd iglicher bedeckte mit der vert
Das zeichen von sinem schilte
Er lobte geruwe vnd wilde
Das nyeman wißte wer er were
Er reit fúrbaß mit großer gere
So lang sunder zů letzten zijt

Das er den galgen von verrem sah
Die man nach denn stunt in vorchten
Gautir reit das beste das er mohte
Vnd rittsier volgete jme nach vngespert
Was er mohte den berg vffwerts
Da sie oben vf den berg kamen
Zwölff knaben sie da vernomen
Die den galgen vffrihtent gereit
Gantier sprach das úch allen leit
Got gebe vnd perdoen
Wen sal man hieran verdůn

Einen júngeling seyten sie
Ein mennlich helt von hertzen frij
Sere omme es zů gemach
Ogier hat hie ein ware sach
Die hertzog naymes es sin oem
Vnd ging her gein vns das nement goum
Diesen galgen machen geen
Das wir nöde haben getan

Br,b Op de plaats van de regels 86-88 is het perkament ernstig geschonden. Dit heeft echter aan de rectozijde geen tekstverlies opgeleverd.

104 Voor deze regel is de rest van een woord uit kolom Br,a zichtbaar: [u]nt.

687 kiesen: i gevlekt; verbeterd uit e?

[p. 191]

Bv,a

Onse meester geboot ons vp onse leuen
Gautier andworde bi sint ian
Ghine mesdoeter niet an
Elc moet sinen here dien
Dat ors noopti mettien
Die orgelieuse gautier
Hi sach dat gherijn die pautenier
Ogier gheleet brochte
Doe reet hi aldat hi mochte
Metten orse dat zere liep
Doe recht hi sinen spiet

Hi riep lude pautenier
Trouwen dief ghi bliuets hier
Ogiere willic calengieren

Hi stackem vp den scilt van quartier[e]¹²³

Tyser liep hem dor die herte
Dat hi doot ter aerden sterte
Doe riep karel [.....]gen fier¹²⁶
Vanget [.................]tenier
[D]oe [......] achter [h]em [.]ae[.]
Gautier [.................] aldaer
Doe [..] dat [...] op hem wilde
Hi dectem metten scilde
Ende slouch dat vor hem quam
Was het ors ofte man

Ritchier droyoens kint
Ne spaerdem twint

Maer die orgheliuese gautier
Dedem meest ontsien
Hi vacht als een serpent

Karel riep met gh[en]ent

14r

Metten sach gautier nydderwert
Vnd sahe geyn jme komen zů der vart
Doe noepte her mit sporen sin destier
Vnd sprach půßen sůne jr blibent hie

Ogiere wil ich holen mit gieren
Biß das er dis sonder vieren
Also stach er einen vf sinen schilt

Das der schafft mit gewalt
Dar dorch ging sonder wone
Auch moht er jme zů schaden stan
Gewapent in der vren
Nach werden stechezúg geduren
Diser rante yme in das hertz
Das er dot zů der erden sturtzt
DO rieff karle der tegen fier
Fahent nů den pautenier
Die menige wat da wert
Nů rauffte uß gautier sin schwert⁷³⁴
Das alles das volk v´ber jne wolt
Er dackte sich mit sinem schilt
Vnd erschlůg was jme kam vor

Des hatt karle großen zorn
Auch dryants kint rietsier
Fachte auch als ein ritter fier
Vnd erschlůg auch viel manigen man
Me gautier by sant Johann

Sie fachtent vil me denn ein serpent
Stoutelich mit genent
Das sach karle vnd rieff vil sere

123 quartier[e]: rest weggesneden; lees ws. quartieren.

126 grote delen van de regels 126-130 zijn onleesbaar door een gat in het perkament.

734 rauffte: ff onzeker; missch. rausste.

[p. 192]

140

Hoorstuut felle [p]autenier

 

Keer mi dinen destrier

 

Ic wille iegen di riden

 

Gautier sweech hi wilde sijns mid[e]¹⁴³

 

Want hi was sijn petrijn

145

Karel wart gram int herte sijn

 

Dat hi sijn volc sach verslaen

 

Ioyonse trecti zaen

 

Ende voer vp ritchiere droyoens ki[n]¹⁴⁸

 

Ende clouedem met ghenint

 

 

150

Den helm ende thouet mede

 

Dat hi sturte vten gerede

 

Als gautier sinen neue doot siet

 

Hine [vernamets] noch toe niet

 

Maer hi zwoer sonde[r] waen

155

Dat tpetrins[ca]p ware ghedaen

 

Met sporen noopt[i ser]one

 

Hi quam verstormt ghe[lijc] enen lyoene

 

His slouch karel met[ter] vaert

 

Dat vor hem sturte man ende paert¹⁵⁹

160

Ay god hoe menich man

Her ritter rústent uch destuer
Jch wil gegen úch rijden
Gautier wold sins vermijdin
Wann er was sin pfetterin
Karle wart gram biß in das hertz sin
Da er sin volk sahe erschlagen
Sin gůt schwert gurtte er an
Und reit vf den guten rietsier

Das yme der helm entfiel schier
Clouede vnd douete mede
Das er trůg vil ußen gereyde
ALso nů gautier rietsiern dot sieht
Dogede er das swert verdút
Vnd wer all sonder won
Das zupet were getan⁷⁶⁰
Dieß noepte er sin roß serroen
Er was stoltzer denn ein leoen

Vnd schlůg vf karlen zů der vart
Das vor jme sturtzte man vnd pfert
Das verwonderte manig man

143 mid[e]: rest weggesneden; lees ws. miden.

148 ki[n]: rest weggesneden; lees ws. kint.

159 sturte: u niet zeker.

760 Na zupet een open ruimte, ongeveer zeven letters breed.

De fragmenten C en D

Diplomatisch afschrift van de Middelnederlandse Ogier-fragmenten C en D (Brussel, K.B., hs. 19581) in de linkerkolom; rechts de overeenkomstige passages uit hs.H (Heidelberg, U.B., hs. Pal. germ. 363).

In de strijd tegen de Sarracenen, die Rome bezet houden, heeft de jeugdige gijzelaar Ogier zijn eerste heldendaden verricht en daarmee het leger der Franken van de ondergang gered. Uit dankbaarheid heeft Karel de Grote hem de vrijheid geschonken en hem tot ridder geslagen. De schone Gloriande, dochter van de Sarraceense opperbevelhebber, wil nu een tweegevecht tussen Ogier en haar verloofde Karaeu arrangeren waarvan zij zelf de inzet is. Zij vraagt haar neef, koning Sadony, naar het kamp der christenen te gaan om Ogier uit te dagen.

42r

Sie sprach edeler kúnig fier
Jr můßent mir ein bottschafft tůn
An ogiern den baroen
Grüßent jne harte sere
Vnd bittent jne das er dorch min ere
Einen kampff fechte gegen mynem amijs

[p. 193]

Cr,a

Ewelike vort an
Doet nu dit edel man
So dat vader no broeder weet
Ionfrouw ic ga gereet
Seide die coninc onueruaert
Vwe bodscap doen ter vaert
Dus sciet die coninc dan
En gebrochtene wijf no man
Hi wapendem ende sat op sijn paert¹⁶⁹
Ende voer wech metter vaert
Hi voer heimelike vter poort
Ende noopte tors ende voer voort
So lange voer die paien

Dattene fransoise hebben versien

Hi vraechde omden denois

Het wijsdene hem menich fransois
Men leedene vor karels pauwelioen
Daer in sat die baroen
Doe beete die payen
Ende seide god dien die kerstine dien
Beware karel ende den denois ogier
Ic ben gesent al hier
[Denois stout ridder] ende vri

42v

43r

Den edeln kúnig von persis
Vnd mag er jne v´berwinden
Sagent jme das ich jne sal mynnen
Ewiclichen vort an

Dise bottschafft tůnt nů edeler man
Also das es nieman wiße
Jumpfrauw ich sal es tůn gereyd
Sprach der kúnig vnuerwart
Vwer bottschafft wúrt nit gespart

Er fůr heymlich uß der port

So lang fůr er vast vort
Zů dem here wart die payen
Als jnen die cristen haben ersehen
Vnd zů erst biß er kam in das her
Fragde er mit großer gere
Nach ogier dem denoys
Man wiese jne manig frantzois
In des kúnigs karolus pauwelyon
Darjnn saß der hohe baroen
Da batt jnn der sarrazen
Vnd sprach machmett vnd appolin
Behůte den denois ogier
Ich bin zů jme gesant alhier
Denoys edeler ritter frij
Off ghij hier sijt sprect gegen mir
Ogier spielt schoch tier stont
Gegen dem hertzogen rijkemont
Vnd als er dise zale verstoet
Sprang er vf mitter spoet
Vnd sprach her ritter ich bin ogier
Sadom was stoltz vnd fier²⁴⁹⁶
Vnd sprach mich hat zů úch gesint
Des ammirales kúnig sobels kint
Gloriand heißt die magt fier
Sie tůt úch grüßen her denoys ogier
Vnd bittet úch das ir mögent einen kampf
Vmb iren willen vechten sonder schamp
Gegen dem soldan von perthijs
Der ir liep ist vnd ir amijs
Vnd ist es das ir jne mögent v´berwinden

169 op: o missch. verbeterd uit v.

2496 Sadom: missch. Sadoni maar de punt op de i ontbreekt.

[p. 194]

Cr,b^Cr,b

[Dat ghi vor mi neemt bataelge]
Sarraseen ic sal sond[e]r faelge
Selue comen iegen den soudaen
Sadony seide sonder waen
Ghi maect groot [...] bandoen¹⁸⁸
Die soudaen gaue om v niet I bottoen

Ende om sulke viue als ghi sijt
Waerdi vor hem in een crijt
Mi wondert dat karel sinen ghersoen
Dus laet verspreken sinen baroen
Lietict niet dor den denois ogier
Ic slougene onder sine lier
Als charloot dat vernam
Was hi tornech ende gram
Hi wranc die vust ende soude den paien
Hebben geslegen ne waer mettien
Scoter tusschen die here morant

Ende arnout van beaulant
Entie edele graue reynier
Ay fel keitijf sprac karel die coninc fier

43v

Vor alle manne sal sie úch mynnen
Vnd so mögent ir úch berümen des
Das sie hebt von hertzen kieß
Wann sie ist die schönste von cristenheide
Vnd von heydischen meede
Ogier antworde da dem boten
Jch sal kummen gern by gott
Vnd haben willen zů auentúren min leben
Wil mir anders der kúnig vrlop geben
Als charloet verstunt dise zale
Sprang er vf weiß das wale
Wann er was fell in sinen můt
Er sprach ogier war zů ist das gůt
Diese zale. holt vwern paes
Varent gen dennmarck verkauffent úch caes²⁵²⁰
Vnd u smeer vnd u roet²⁵²¹
Vnd nymmer me sint so on vroet

Das ir vor mir nement batzaelge
Sarrazen jch sal sonder faelge
Selber komen gegen dem soldan
Sadoni antworte alsaen
Jr sint nů gros in vwerm toen
Der kúnig geb vmb úch nit ein bottoen
Noch vmb solche V als ir sijt²⁵²⁹
Hette er sie vor yme in einem tritt

Also charloet dis vernam
Wart er ußermaßen gramm
Er zuckte die fust vnd wolt den payen
Haben geschlagen ie mitten
Lieffen darzúschent der hertzog morand
Vnd arnolt von beulant
Gerhart sin brůder von reijnier

Cr,b In de rechterbovenhoek van strook C is het perkament geschonden. Zie voor de gevolgen daarvan de ‘Codicologische gegevens’ hiervoor.

188 Na groot: bt erc?

2520 caes: c onduidelijk geschreven.

2521 Na u een open ruimte, ongeveer drie letters breed. smeer: missch. sineer. roet: o gevlekt.

2529 V: hs. u.

[p. 195]

Cv,a^Cv,a

Nemmer moetu goed gescien
Hoe lettel slachti mien

[O]gier sprac toten payen
[........... goet mach gescien]

Die sijn [sone heuet bestaen]
Hi sliep vas[t]e sonder waen
Des morghens metter dageraet
Clommen sarrasenen ten mure waert²¹¹
Ende worden de[r] kerstine geware

Cleine [d]ochtem wesen die scare

44r

Nyemerme müße úch gůt gescheen

Das ir schlaen wöllent den payen
Vf eynigen man die botschafft braht
Her de fel ist uwer gedoht
Ogier sprach zů dem payen
Das úch gůt müße gescheen
Grüßent mir sere vwer jumpfrauwe
Sagent ir by minen truwen
Jch were komen als sie mir enboet
Tete mins herren son charloet
Er wil selber prijß enpfaen
Er sal komen gegen dem soldaen
Sadom nam vrlob zů der vart²⁵⁵⁰
Vnd saß widder vf sin pfert
Er widder in rome so mit listen
Das jne kein sarrazen enwißte
Sin bottschafft die er trůg
Als jne gloriande sah sie lůgd
Mere als sie die mere verstaet
Das ogier nit kommen en mohte
Wenn charloet yme das verboet
Vnd er mit vbermůt groet
Selber wolt komen sonder schamp
Gegen kakareuwen vechten kamp
Den soldan von persis
Wart ir hertz kelter denn ein ijß
Das sie ogiern nit mohte sehen
Vmb cherloet geb sie nit zwa schleen
NV laß ich von der jumpfrauwen die wort
Vnd sage úch die rede vort
Von cherloet dem tegen küne
Er wapente sich in sinem pauwelion
Und drijßig hundert siner mann
Al by naht fůren sie dan
Vnd ritten geyn rome wert
Karle der kúnig wißte nihts von der vert
Die sie sin son hatt bestaen
Er schlieff vast sonder waen

Die wechter die vf der muren lagen
Vnd kerloet kummen sahen
Hatten wonder was er sůchte dare
Vmb das so cleyn was sin schare

Cv,a Vgl. aant. Cr,b.

211 Clommen: het teken boven de o lijkt meer op een afkortingsteken voor er dan op een nasaalstreep.

2550 Sadom: missch. Sadoni maar de punt ontbreekt.

[p. 196]

 

Si lie[te]nt seggen ter stont

 

 

215

Des [sarraseers] zone danimont

 

[Hi s]coot ten wapinen mettien

 

[Hi] was fel ende ontsien

 

Met C^m man es hi up geseten²¹⁸

 

 

 

S[er]e heefti bem vermeten

220

Dat hi sal wreken sinen moet

 

Men ondede die porte metter spoet

 

Danimont noepte tors met sporen

 

Charloot heeftene vercoren

 

[Si] onderstaken hem met groter ghere

225

Mallic brac sijn spere

 

Dat volc vergaderde ouerhoop

 

Dat caplijts wert herde groot

 

 

 

Die coninc van ingelant

 

[Tracte] sinen brant

230

Hi clouede toten tanden dore

 

[......magoens.............]²³⁰

44v

Auch tetten sie wißen in kurtzer stonde
Iren herren danimonde
Da gingen hien wapenen die payen
Ir was fiel vnd sere ontsien
Mit hundert tusent mannen ist er vf geseßen
Vnd hatt yme diener vermeßen
Das er kulen solt sinen můt
Vnd reyt heruß mit der spoet
Vnd hiewe sin pfert mit sporn
Cherloet hett er verkoren
Sie ritten mit großer gere

Sie brachen vf ein ander ir spere
Das er vergaderde vber hoep

Dar hatt die menige quaden koep
Nů kam der kúnig von engellant
Vnd trac mit hasten sinen brant²⁵⁹⁵

Vnd schlůg synagons swester sůn
Das von dem slag starp der koene
Als synagone sinen neuen dot sieht
Hatt er sin ein schwere verdrieht
In dier gebare von einem leon
Kam er geritten vf den berton
Groß schlege schlahend altzoes
Manigen mahte er libloß
Des zornte charloet sere
Vnd reyt an synagonen den herren
Vnd slůg jne oben vf den hůt
Daz das schwert in sine hirsene wůt
Der ammirale sturtzte dot
Die sarrazenen trůgent truren groet
Sie tadent jrem herren iamer kunt
Irem herren danimont
Sere verjrrete jm die payen
Vnd seyte ach jr herren nů lant syn
O ir sollent úch prüfen vf die cristen
Bi dem voget appoline
Ich sal synagonen rechen
Man sal ir ymmermere vf sprechen
Mitdem wort reyt er vort²⁶¹⁸
Vnder die cristen wercken mort
Cherloet was in engsten sere
Wenn er wart al uten kere

218 C^m: schrijfwijze voor ‘duizend’ ongewijzigd overgenomen uit hs.

230 dore: o onduidelijk; ws. verbeterd uit a.

2595 trac: missch. trat.

2618 Mitdem: verbeterd uit Mittem.

[p. 197]

Cv,b

Me[n] stac sijn ors onder hem doot
Hi spranker af met haesten groot
Ende ginc vechten te voet
Nv merct oft hem onsiene stoet
I kerstin ontsloop uten here²³⁶
Ende voer tote karel met ghere

Die daerme lagen den baroen
Bouen vp dardsoen
Als hi vor sconincx tente quam
Riep hi lude coninc edel man

Vaert charlote uwen zone te staden
Vor rome es hi sere verladen
Haest v dor gode die ons gebood²⁴⁴
Daer es so menich kerstin doot

Die coninc riep ten wapinen ouer al
Daer wert groot gescal
Owi arme sprac die coninc fier
Vertroest mijn kint ogier

Ogier seide ic sout node laten
Sine cousen bonden II knapen
Namels wapende[m] ende die fransoise
Entie van geneuen entie vianoise
Entie duuds[ce entie aueloyse]

45r

45v

Man stach sin roß vnder jme zů tod
Er sprang vff mit haesten groed
Vnd vahte dappferlich zů noed
Merckent vfft yme vnsienen staet
Ein bertoen fůr uß dem her
Vnd reit zů karolo dem kúnige mit großem gere

Er rieff kúnig edeler herre
Nů haeste úch vf harte sere
Vnd komment charloeten zů staden
Wann vor Rome ist er vberladen

Vnd ist auch manig cristen dot
Kaer schoeß vf mit haesten groet
Vnd rieff zů den wöpenern v´ber al
Da wart ein großen geschal
Ach nů sprach der keyser fier
Kum zů húlff min edeler ogier
Vnd varent mynem kinde zů staden
Herre by der gottes gnaden
Sprach ogier ich sal es tůn
Sin cousen band jm ein gerson
Auch wapenten sich die frantzoysen

Die tútschen vnd die aueloysen
Die von flandern die von proband
Darzů auch manig ander wijgand
Geringe sie gewapent warent
Vnd saßent vf sunder sparen
Der kúnig karle gab schier
Die oliflamme dem gůten ogier²⁶⁴⁹
Karle was verborgen sere
Yme volgete nach ein krefftig here
Sie leden dar codnen gewade²⁶⁵²
Vil nahe waren sie kommen zů spade
Wann charolet hatt kume hundert mann
Da die frantzoysen kamen an
Vnd ogier was yemer vorn
Er loeserde das roß mit sporn
Als er den strijt hatt ersehen

236 Na I een ongewoon grote ruimte tussen hoofdletterkolom en tweede letter, ongeveer twee letters breed.

244 gebood: verbeterd uit gebode.

2649 oliflamme: i verbeterd uit e; stok van i ongewoon lang.

2652 codnen: d niet zeker.

[p. 198]

Dr,a

[..........................]
[S]i ghingen slaen metten swerden

[M]enich sarraseen viel daer ter erden
[D]ies worden die van binnen geware
[S]i quamen vut met groten scaren
[V]II coninge die drougen crone
[E]nde al tfolc vte rome
[E]ntie soudaen van persijs
[D]ies maect ons distorie wijs
[A]l tfolc slouch ouer hoop
[Daer] cochte menich dieren coop
[A]lubni die coninc van tubele
[S]tac namelse van morele
[E]nde gaeft sinen neue pinchier²⁶⁸
[D]ie goede here van baiuier
[G]inc vechten te voet metten swerde
[D]ie rouwe quetstem ende deerde
[D]at hi morele had verloren
[H]i gemoete ogiere ende hads toren
[D]at hi sinen oem sach te voet²⁷⁴
[H]i beette selue metter spoet
[E]nde gaf namelse sijn paert
[D]iere vp sat ter vaert
[Ogier sach ............. te hant]

46r

Schlůg er zů der vart vnder die payen
Als nů cherloet vahte zů fůß
Er nam das schwert mit der spoet
Vnd ging schlahen in die hoep
Sine cochten nie so tieren coep
Er mahte plaetsen in elke side²⁶⁶⁴
Cherloet wart sere moede
Wann ogier gewann yme ein pfert
Das maniger marck was wert
Das er schier wart beschrieden
Das cristen here kam zů gerieden
Vnd gingen slahen mit den schwerten
Vnd valten manigen von den pferden

Auch kamen ußer rome bander sijdin
Súben kúnige zů dem strijde

Also wart des volks ein groet hoep
Der cochte manigen dieren coep
Alubri der kúnig von tudele²⁶⁷⁶
Stach dunamelsen von marele
Vnd gap sinem nefen Sansier
Der gůt hertzog von bayuier
Vahte da zů voß mit dem swert²⁶⁸⁰

Het wach jme sere vnder die erd
Das er morele hatt verlorn
Das sahe ogier vnd tett jme zorn
Das sin öheim was zů foet
Des biet er selber mit der spoet
Vnd gab synem öhen sin pfert
Der hertzog saß daruf zů der vart
Vnd ogier sah wider ein persant
Vor jme kam alzů hant
Werp hin uten gereyde
Vnd saß vf das roß sonder beyden
Mit dem schwert ging er hauwen
Man mocht der schönen batzaelge schauwen
Karle vahte als ein leon
So ted naymels vnd wydeloen
Vnd die barone al gemeyn
Da ein gerúste groß nach cleyn

268 pinchier: mogelijk pinthier.

274 oem: e onduidelijk; missch. oom.

2664 Voor elke dgh.: elf.

2676 Alubri: stok van i ongewoon lang.

2680 voß: missch. roß.

[p. 199]

Dr,b

Karel die degen coene
Dede keren sine baroene

Charlote uersprac hi sere
Ende seide glottoen god geuedi onnere
Dat ghi voert sonder minen raet

V herte es fel ende quaet
Hort vanden sarrasenen meer
Si hadden rouwe ende seer

Dat si dus tonder waren gedaen
Kabaheu die soudaen
Hinc om hem enen mantel diere
Wel gewroch: in der maniere
Ne sach noit man sonder dien

Vp I muul sat hi mettien
Ende voer buten rome allene
Sonder geselscap groot of clene
Die douerne leet die degen coene
Ende quam vor karels pauwelioene²⁹⁶

46v

Ogier kam an den jenen gerieden
Der morele hatt beschrieden
Er slůg jne oben vf den hůt
Daz das schwert dar nidder wůt
Do nam ogier den destrier
Vnd gab jne sinem öheim dem bayuier
Er saß daruff gar tröstlich
Vnd sprach Neue got von hymelrich
Beschirme úch vor v´beler doet
Ogier enleite clein nach gröt²⁷⁰⁷
Me er slůg alles das fúr jne kam
Danimont was hart gram
Ein horn nam er aldan
Er bliese dar jn sonder woen
Die sarrazen kinder wel sin doen
Mit maht sie alle flůhen
So sie aller bast mohten zů rome jnne
Vnd schlußen ir portten mit synnen
Mit starcken hameyden vaste
Vor die cristen geste
Da karte karolus mit sinen baronen

Widder zů sinen pauwelione
Er besprach charloeten sere
Vnd seyte got geb úch gönnere

Das ir fúrbaß vechten mit mynem rate
Vwer hertz ist vol von allem quate
Nů hörent von den sarrazene
Die mit jamer lebeten vnd mit pynen
Das sie tolder warent gedaen
Karahyn der edel soldaen
Hing vmb jne einen mantel dier
So gewirckt von der manier
Vnd sahe nye man geben sonder den
Vf ein maul saß der payen
Vnd reyt uß rome alleyne
Der wilden geselleschafft engeyne
Dorch die tyber reyt der tegen koene
Vnd kam vor karolus pauwelione²⁷³⁵

296 karels: oplossing van de afkorting opvallend; vgl. r. 177 en r.349. Ik heb aangenomen dat de gen.-s op deze plaats onder het afkortingsteken valt.

2707 gröt: t ongewoon van vorm; de kopiist wilde eerst een ß schrijven maar bedacht zich en schreef (onder invloed van het rijm en zijn legger?) een t.

2735 karolus: s ongewoon van vorm.

[p. 200]

Dv,a

Karaeu sprac fier tale
Coninc hore mi so doestu wale

Ic wille camp vechten iegen ogiere
Vp sulke mani[er]e

Mach hi mi verwinnen

[...........................]

[Ende mach] hi v nemen tlenen
So moet hem v vader geuen
Die crone uan vrankerike
Charloot antwerde haestelike
Sarraseen ic wilt also
Of god wille ic sals wesen vro
Karel antwerde te desen
Sone dat ne mach niet wezen

47r

Er sprach karole nů hörent min zale
Die ich werd sagen daran tůnt ir wol
Jch begere kampffs gegen ogiern
Vf sollich Conuent in solcher manier
Vnd ist es das mir ogier mag angewynnen²⁷⁴⁰
So sal dammirale das lant rumen mit mynnen
Darzů sal es alles vwer syn
Das ie gewann der keyser Constantyn
Vnd mag ich ogiern erschlaen
So sal karle sunder waen
Rumen alle romanij
Auch alle die land von lumbardij
Bi gott lob ichs sprach ogier
Dis horte charloet der felle gier
Er sprang vf schnelliclich
Vnd seyte bi gott von hymelrich
Ogier das dúhte mich gůt
Das ir wurdent so vnvroet
Das ir kampff nement vor mir
Payen nym war Jch sagen dir
Den kampff wil ich selber tůn
Karolus sprach helffent mahoen
Cherloet ir sint küne von libe
Me ich in ontsage nit selke niue
Also ir eins sint in einen kampf
Ob das nů mamet hette von ramp
Me wöllent ir ymmer haben batzalge
Jch sal úch senden sonder faelge
Dem kúnige Sadoni einem edeln payen
Ob solchen conuent vnd in den
Mögent ir jme nemen das leben
Die kron sal er úch geben
Vnd alles das jme ist vndertan
Sollent ir haben sonder wan

Vnd mag er úch nemen den lib
So sal vwer vatter sonder blib
Geben die crone von franckenrich
Karloet andertwerb behendiclich
Sarrazen ich lobt also
Wils got ich sal werden fro
Da sprach karolus zů diesem
Sůn das en sal nit wesen

2740 Tussen ist en es een verticale streep.

[p. 201]

 

Sulken camp latic v niet bestaen

 

Ay here wat wildi aneuaen

 

Wildi dus nedren minen prijs

 

Biden here uan paradijs

315

Ic waer dan [c]le[n]e ontsien

 

Dorstic niet comen iegen I paien

 

 

 

Het nontriede mi nieman coninc vri

 

Ic salne doden of hi mi

 

 

 

Ia sprac karel esset emmer so

320

Bi miere wet ic maecti onuro

 

Van vrank[er]ike moetic leuen

 

Du hads der ouerdaet bet gege[ue]n

 

Charloot ne liet dor fransois

 

No d[or] duutsch no dor geneuois

325

In sal den camp anuaen

 

[...........................]

47v

48r

Ich enlaß úch nit bestaen
Herre was wöllen ir an goen
Wöllent ir nů nyddern minen prijß
Bi dem herren von paradijß²⁷⁸¹
Jch salde clein sin ontsien
Dorst ich nit komen gegen einem payen

Jch sal jne töden sonder sij
Ob er sal gewynnen an mir
Ia sprach karole ist also
Bi miner zielen ich sal dich vnfro
Franckrichs machen sal ich leben

KArahen nam al offenbar
Von charloet sicherung da
Das er jne herließ vngefall
Zů sinem kampff kommen sal
Auch nam er aldar zů der sted
Ogiers sicherheit mede
Vnd als er ir sicherung hat enpfaen
So sprach er zů den herren saen
Nů hörent ir herren min zale
Jch gelob es úch als dem heyden noyale
Das úch von nyeman sal mißgescheen
Sonder nemlich von mien
Vnd von Sadomi mynem nefen
Dem mamet viel eren gebe
Vnd des glichen wil ich das ir
Her widder gelobent mir
Die herren gelobten yme daer
Her ogier nů hörent noch meer
Bi mamett mynem herren
Jch sal auch bringen zů strijd mit mir²⁸⁰⁸
Ein maget von hertzen frij
Die aller schönste sicherlich
Die nů lebt in ertrich
Vnd ist es das ir mich mögent v´bewinden
Vnd úch die Jumpfrauw wil mynnen

2781 Voor von dgh.: p.

2808 De kopiist schreef wsch. eerst uch; toen verbeterde hij de u tot a en schreef boven deze a een u.

[p. 202]

Dv,b

[.....................] perse]
Hi nam orlof ter vre
Ende keerde weder binnen mure

Vor tpalas beette karaeu die vri[e]
Met hem die van persie
Dammirael ontfincne wale
Ende gloriande die smale
Here seide karaeu ic come

Vanden kerstinen ende heb genomen

Enen camp iegen den denois
Die den helm wan vp butram den sarra[g]³³⁷
Hi heuet ons vele scaden gedaen

Ic hope wi sullens bate ontfaen

Nu hort hoe icne heb geno[men]
Mogic sijns te bouen comen
Ende icne dode inden crite
Karel geuet ons quite
Ende vri romenie
Ende daer toe lombardie

Ende mach mi ogier die degen

Matten ende nemen tleuen

Rome mo[eti] up geuen

Also verre salt karels wezen
[Alst noit hilt constantijn]

48v

So múgent ir úch wol berümen zuuoran
Das ir zů gůter zijt werent geborn
Da antworte jme ogier
Vnd sprach her soldan von hertzen fier
Ir prijsent vwern lip hart sere
Jch wúnsche vns nů sant marie
Do lachte karahen von perthie
Er nam vrlab da zů der vre
Vnd kerte widder gein rome an die mure

Die ammirael enpfing jne wol
Vnd sin tohter die schöne schmale
Karahen sprach jr herren ich bin kummen
Vß dem cristen here vnd han vernomen
Gegen dem denoys ogier

Der vns großen schaden hier
Vor diser stat hat getan
Jch hoffe wir sollents viroke entfaen
Nů hörent wie ich jne heb genomen
Mag ich jne v´berkomen
So das ich jne erschlahe jm strijd
Karle der kúnig git vns quijt
Alles das lant von romanij
Vnd auch alles das lant von lombardij
Jst es aber das ich von ogier dem tegen
Im strijd blibe erschlagen
So můß ich vff lombardyen
Vnd vff das lant von Rome verzijhen

Darzů vf alles das da hatt constantin
Do lachte cursabel der Sarrazen
Der sprach jch wil es auch also
Sine wapen sollen nit doegen ein stro
Gegen cortemen dem guten brand

Instituut De Vooys

Emmalaan 29, Utrecht

augustus 1973

h. van dijk

337 sarra[g]: rest weggesneden; lees ws. sarragois.