De Nieuwe Taalgids. Jaargang 66

[p. 473]

Kanttekeningen bij kanttekeningen

Uitgangspunt van de door Dr. J. Meijer aan De Nieuwe Taalgids, no. 4, blz. 297-312, bijgedragen Kanttekeningen bij een poëzie-album is een door Drs. A.P. Verburg en ondergetekende, in de editie van Willem Kloos, Okeanos-fragmenten, als Bijlage II op blz. 130, openbaar gemaakt gedicht van Willem Kloos, getiteld ‘Aan Henriëtte Perk’ en gedagtekend 19 Juni 1883, datum van Henriëttes twintigste verjaardag. Volgens Meijer zou het handschrift van dit gedicht, dat berust in het Letterkundig Museum, een vervalsing zijn, tussen 1926 en een niet nader genoemd jaar, door Kloos vervaardigd in zijn woning aan de Regentesselaan 176 te Den Haag. Kloos zou aan het gedicht een andere titel hebben meegegeven, hij zou ‘zeker in de eerste, maar misschien ook in de zesde regel’ hebben geknoeid en vervolgens zou bij het gedicht hebben gepostdateerd door 19 Juni 1881 te wijzigen in 19 Juni 1883, zulks om het alsnog ‘buiten de sfeer te houden van die heilige vriendschap’, bedoeld wordt: de vriendschap die Kloos met Jacques Perk verbonden heeft. Voor de door Kloos gepleegde vervalsing zou dan Dr. W. Moll, de toenmalige Haagse gemeente-archivaris, mede verantwoordelijk zijn geweest nu hij Kloos in de gelegenheid zou hebben gesteld om handschriften, die deel uitmaakten van de Letterkundige Verzameling van het Gemeentearchief (thans in het Nederlands Letterkundig Museum) in Kloos' eigen omgeving te bestuderen.

Wij hebben hier dus te doen met twee beschuldigingen, waarvan die aan het adres van Dr. Moll wat verhulder ligt opgesloten in Meijers antwoord op de vraag: ‘Hoe was zulk een vervalsing van een stuk uit een gemeente-archief mogelijk?’ Wie dergelijke beschuldigingen uitspreekt, dient uiteraard met een bewijsvoering te komen die in overeenstemming is met de ernst van het ten laste gelegde. Of dit van Meijers bewijsvoering kan worden gezegd, gaan wij thans na, waarbij we eerst stilstaan bij Molls betrokken-zijn in deze aangelegenheid.

Meijer begint met het afdrukken van een briefje van Kloos, d.d. 25 mei 1931, dat aan Dr. Moll het voornemen kenbaar maakt om op korte termijn ‘U de zoo vriendelijk geleende Zola-brieven’ te komen terugbrengen. Hieruit concludeert Meijer: ‘Willem Kloos blijkt Zola-originelen thuis te hebben bestudeerd.’

Deze conclusie nu is in hoge mate aanvechtbaar. Om dit in te zien dient de lezer te weten dat in De Nieuwe Gids, Jrg. 1931, I, zonder ook maar enig toelichtend commentaar, de publikatie plaatsvond van de Brieven van Emile Zola aan J. van Santen Kolff, en wel in de afleveringen van februari, maart, april en mei 1931. Deze publikatie was gebaseerd op de zeer onvolkomen eerste openbaarmaking, door Van Santen Kolff zelf, in een aantal afleveringen van Le livre moderne, jrg. 1891 en in de eerste aflevering van L'Art et l'idée, jrg. 1892, een gegeven dat men niet kan aantreffen in die Nieuwe Gids-afleveringen, maar wel in Emile Zola's letters to J. van Santen Kolff, edited by Robert Judson Niess, Washington University Studies, New Series, Language and Literature, no. 10, St. Louis, 1940. Vergelijking van de editie-Niess met De Nieuwe Gids-publikatie, maakt duidelijk dat de anonieme tekstbezorger in elk geval een aantal tekortkomingen die Van Santen Kolffs publikatie in de negentiger jaren aankleefden, heeft gecorrigeerd terwijl ook de collectie in haar geheel werd uitgebreid. Aan de editie-Niess ontlenen wij ook het gegeven dat in 1931 die correcties en aanvullingen alleen mogelijk waren voor wie beschikte over Leblond's uitgave van Zola's Oeuvres complètes, Paris 1927-1929, waarvan deel XLIX geheel gewijd was aan Zola's correspondentie.

[p. 474]

Nu was Kloos niet in het bezit van Le livre moderne noch van l'Art et l'idée. Wat Zola betreft: Kloos bezat het werk van die auteur in een oudere, 36 delen tellende, uitgave, hij bezat diverse eerste drukken van Zola, hij bezat verschillende boeken en brochures over Zola, maar hij bezat niet de editie-Leblond. Wie gedetailleerd zou willen weten welke geschriften van en over Zola aanwezig waren in Kloos' omvangrijke bibliotheek, kan in het Letterkundig Museum de door Jeanne Kloos-Reyneke van Stuwe met de hand geschreven catalogus van Kloos' boekerij raadplegen: dertien dikke schrijfboeken van gemiddeld 250 pagina's.

Bekendheid met deze gegevens versterkt op niet geringe wijze de waarschijnlijkheid dat Kloos, toen hij op 25 mei 1931 het terugbrengen van de Zola-brieven in het vooruitzicht stelde, daarmee bedoelde dat hij weldra die uitgave(n) van Zola's brieven zou terugbezorgen die hij, nu hij ze immers niet persoonlijk bezat, rechtstreeks van Dr. Moll, of via Dr. Moll van een van diens relaties had mogen lenen.

Volledigheidshalve vermelden wij nog dat in de januari-aflevering van De Nieuwe Gids, jrg. 1931, blz. 69-73, Brieven van Emile Zola aan Frans Netscher werden gepubliceerd, ook weer zonder enig commentaar en ook weer zonder vernoeming van de tekstbezorger. Die brieven bevonden zich in de Letterkundige Verzameling, zulks in tegenstelling tot die van J. van Santen Kolff, waarvan slechts twee brieven bewaard bleven. Zolang er geen argumenten zijn voor het tegendeel, mogen wij aannemen dat déze brieven aan Netscher, die in druk slechts vier pagina's beslaan, in opdracht of op verzoek van Kloos ter plaatse in het Gemeentearchief werden gekopieerd.

Op 31 mei 1931 had Kloos ook aan Moll gevraagd of hij, en zijn vrouw, bij gelegenheid van het terugbrengen van die Zola-brieven ‘de u door Mr. A. Lind geschonken manuscripten van mij, die U zoo goed waart voor mij te doen overtypen, eens in natura zouden mogen zien.’ Meijer concludeert: ‘Kloos is erop uit stukken die hem boeien, in zijn eigen omgeving te bekijken.’ Welnu, de bedoelde afschriften van de door Mr. A. Lind geschonken manuscripten werden op 18 december 1924 aan Kloos toegezonden. Er verliepen dus meer dan zes jaar voordat Kloos het verlangen kenbaar maakte de originelen te mogen zien! Meijer bericht nog dienaangaande: ‘Het was dan ook niet de bedoeling van Kloos die Lind-curiosa even op het archief in te zien’, andermaal een berichtgeving die door geen enkel argument wordt gestaafd. Vervolgens wordt een ongedateerd visitiekaartje van Kloos geciteerd: ‘In hartelijken dank voor de vriendlijke inzage van het hier weer bijgaand manuscript van Winkler Prins.’ Dr. Meijer laat daarbij onvermeld dat op dit kaartje door Moll in potloodschrift de datering Juni 1935 is aangebracht. Ook dit document ontbeert de bewijskracht die Dr. Meijer er in aanwezig vermoedt. In dit verband doen wij er goed aan in herinnering te brengen dat in het april-nummer van De Nieuwe Gids, Jrg. 1925 I, blz. 425 twee nagelaten verzen van J. Winkler Prins werden gepubliceerd, t.w. Als de bladeren vallen en 't Koetje. Om ons ook eens aan een vermoeden te wagen: misschien hebben de Erven Winkler Prins geredeneerd dat zich onder het onuitgegeven werk van deze dichter een en ander zou kunnen bevinden dat alsnog in aanmerking zou kunnen komen voor publikatie in De Nieuwe Gids, bijv. in het oktobernummer 1935, dat geheel gewijd zou worden aan het vijftigjarig bestaan van dit tijdschrift. Tussen het overlijden van Winkler Prins, in 1904, en De Nieuwe Gidspublikatie van twee nagelaten verzen waren tenslotte ook 21 jaar

[p. 475]

verlopen! De erven kunnen Dr. Moll wel gemachtigd hebben enig handschrift van Winkler Prins onder de aandacht van Kloos te brengen. Dat is dan op niets uitgelopen, want na 1925 is Winkler Prins niet meer in De Nieuwe Gids aan het woord gekomen. Nogmaals, deze gang van zaken is niet meer dan een vermoeden onzerzijds dat hier gesteld wordt tegenover een vermoeden van Dr. Meijer. Het lijkt ons overigens gerechtvaardigd om dit visitekaartje buiten de discussie te houden nu het alleen maar aanleiding kan geven tot een x aantal onvruchtbare speculaties. Meijer vervolgt: ‘A fortiori geredeneerd: als je al kostbaarheden als brieven van Zola naar je privé-woning mocht meenemen [het bewijs ontbreekt - H.P.]. En wat viel er dan nog te zeggen - aldus doorgeredeneerd - over volstrekt secundair materiaal als waardeloze jeugdversjes, gewisseld met Adriaan Lind? [het bewijs ontbreekt - H.P.]. Of (om tot ons geval te komen) over de resten van het poëzie-album van Mevrouw van Deventer-Perk [het bewijs ontbreekt - H.P.]. Hij heeft ze inderdaad in handen gehad.’ Deze laatste ‘zekerheid’ leidt Meijer af uit het feitelijke gegeven dat Dr. Moll het gedichtje Brieven van Eduard Samson eigenhandig voorzien heeft van een potloodaantekening betreffende Samson, aantekening die berustte op een mededeling van Kloos. Het is inderdaad onloochenbaar dat Moll met Kloos over Samson gesproken heeft. Maar dit is nog geen bewijs voor Meijers stelling dat Kloos de resten van het bewuste poëzie-album in zijn eigen omgeving mocht bekijken. Uit de, niet volledig bewaard gebleven, briefwisseling tussen Dr. Moll en Kloos blijkt duidelijk dat het de eerste waarachtig niet aan gelegenheden ontbroken heeft om zich door de tweede omtrent iets te laten informeren. Ook zonder het handschrift van Brieven voor zich te hebben, kon Kloos aan Moll vertellen wie Samson was geweest. M.a.w., ook op dit punt laat Meijers bewijsvoering verstek gaan.

Gaan wij nu over tot Meijers bewijsvoering inzake de vervalsing waaraan Kloos zich zou hebben schuldig gemaakt. Gemakshalve gaan wij daarbij voor even met Meijer uit van het door hem niet bewezen gegeven dat Dr. Moll inderdaad het gedicht ‘Aan Henriëtte Perk’ in bruikleen zou hebben afgestaan aan Kloos. Hoe verklaart Meijer dan dat het aan Moll, hevig geïnteresseerd als deze was in alles wat de Tachtigers betrof, zou zijn ontgaan dat hij van Kloos een vervalsing terugkreeg: andere titel, andere datum, wijziging van de eerste en wellicht ook van de zesde regel? Dat is, om met Van Duinkerken te spreken, nou net niet niks! Een antwoord op deze vraag wordt door Meijer opzichtig vermeden. Wij vragen ons af of hij wel beseft welk hels karwei zo'n vervalsing voor Kloos zou zijn geweest. Eerst had Kloos dan zijn in de loop der jaren radicaal gewijzigd handschrift moeten terugdwingen en terugwringen naar dat van de tachtiger jaren, daarna had hij de hulp moeten inroepen van een chemicus om de gewenste graad van inktverbleking te verkrijgen, en tenslotte moest dan maar worden gehoopt dat Dr. Moll de falsificatie niet op slag zou ontdekken. Wie intussen ook maar enigszins vertrouwd is met de talloze handschriften die het Letterkundig Museum van Kloos bewaart, herkent onmiddellijk het handschrift van dit gedicht als een ‘oud’ handschrift van Kloos, in geen geval als een handschrift van na 1926.

Niettemin is Meijer er zeker van dat Kloos vervalsing heeft gepleegd. Het staat, volgens Meijer, ‘wel vast’ dat de aanhef oorspronkelijk luidde ‘Uitverkorene der Uitverkoor'n Gemeente’ i.p.v. ‘Verkoren hoofd der keurige gemeente’. Meijer beroept zich op een brief van Mevr. C.H. van Deventer-Perk, d.d. 13 november

[p. 476]

1931, waarin zij zich die aanhef herinnert als ‘Uitverkorene’ enz. Daarbij neemt Meijer aan ‘dat deze vrouw haar schaarse dierbare herinneringen tegenover deze dichter nauwkeurig zal hebben geverifieerd.’ Gemakshalve vergeet hij dat uit de betreffende brief blijkt dat de gewezen Henriëtte Perk sinds de zomer van 1926 niet meer over dit gedicht beschikte. De in 1931 achtenzestigjarige briefschrijfster citeert dus, daarbij de aanhef inhoudelijk verinnigend, uit haar hoofd. Zij doet dit bovendien in een brief onder het schrijven waarvan zij, naar haar eigen mededeling, dikwijls wordt gestoord. Toch staat het daarna voor Meijer als een paal boven water dat ‘zeker in de eerste regel’ is ‘geknoeid’. Ook moet de door Mevr. Van Deventer geciteerde versie wel de juiste zijn, zo meent Meijer, want anders ‘is de zin van de door Verburg en Prick gepubliceerde tekst onbegrijpelijk’. Die tekst is echter alleen onbegrijpelijk voor wie zich niet de aanhef herinnert van het In memoriam Jacques Perk, door Kloos gepubliceerd in De Nederlandsche Spectator van zaterdag 19 november 1881. In die aanhef sprak Kloos de verwachting uit dat ons land eindelijk eens in het bezit ener literatuur zou geraken ‘die niet den verliefden jonkman, den teederen vader, den vroomen christen alleen ter ontspanning en verpoozing dienen, maar de kleine en stille gemeente (cursivering H.P.) stichten kan, wier zielen in dagelijksche gemeenschap plegen te verkeeren, met wat er schoonst en heerlijkst op de wereld is gedicht en gedacht.’ Die omschrijving ‘kleine en stille gemeente’ is rond 1883 losgeraakt uit deze context en een zelfstandig leven gaan leiden, waarbij de betekenis zich wijzigde tot die van samenvattende aanduiding dergenen die van de Tachtiger idealen vervuld waren. G.H. 's-Gravesande heeft er op gewezen (De geschiedenis van De Nieuwe Gids, Arnhem, 1955, blz. 133) dat de Tachtigers zich graag aanduidden als ‘de stille gemeente’. Zo hoefde, om nog een voorbeeld te geven, Frederik van Eeden niet te vrezen dat Verwey hem niet zou begrijpen toen hij op 27 augustus 1884 schreef: ‘De platte taal, waarvan Kloos en jij, ja de heele stille gemeente bijna, zich onder het spreken bedient, is mij hoogst onaangenaam.’ Een gegeven als dit betreffende de kleine en stille gemeente en de latere betekeniswijziging daarvan lijkt ook krachtig te pleiten voor de juistheid van Kloos' datering van het gedicht ‘Aan Henriëtte Perk’. In het voorjaar van 1883 immers begon de clanvorming, of om met Erens te spreken, de clubvorming der Tachtigers zich duidelijk af te tekenen. Eerst toen, en niet reeds in 1881, konden de leden van de kleine en stille gemeente - in de zin van een club-verband - in het vuur van hun gesprekken en daarbij innerlijk verhit door wat établissementen als Willemse, de Poort van Cleve en de Caves de France aan vloeibare geneugten te bieden hadden, zich toekomstige kronen op het hoofd drukken zonder daarbij onmiddellijk de indruk te wekken van zich irreëel en lachwekkend pretentieus te gedragen!

Nee, zegt Meijer, ‘de datum moet vervalst zijn. Zou de uit het lood geslagen Kloos die in 1883 bezig was “ziel en lichaam te ruïneren” idyllische versjes schrijven in het poëzie album van Jet Perk?’ Dat lijkt inderdaad op het eerste gezicht onwaarschijnlijk, maar toch weer niet voor wie moet vaststellen dat Meijer niet meedeelt waaraan hij dat citaat over lichaam en ziel ontleent. Dit citaat nu werd ontleend aan een brief, door Kloos op 21 mei 1883 aan Van Deyssel gezonden, in de zestiger jaren door ons in afschrift afgestaan aan Hubert Michaël, die hem vervolgens openbaar maakte in Willem Kloos. Zijn jeugd, zijn leven, Den Haag, 1965, blz. 341-342. Wie er Michaël op naslaat, ziet dat Meijer onvolledig citeerde. Er staat:

[p. 477]

‘als men drie maanden bezig is geweest, zijn ziel en lichaam te ruïneren.’ Meijer heeft m.a.w. Kloos' zich ruïneren royaal uitgebreid tot het hele jaar 1883! Hij heeft ook geen rekening gehouden met het kwantum grootspraak of branie dat stellig in Kloos' mededeling, typisch een mededeling in de toon van mannen-onder-elkaar, verdisconteerd moet worden. Enig ander document uit 1883, waaruit zich een toen ‘uit het lood geslagen Kloos’ laat construeren, is eenvoudig niet voorhanden, althans tot dusver niet aan het licht gekomen. Zolang dit niet het geval is doet men er verstandig aan Kloos' brief van 21 mei 1883 niet al te serieus te nemen, in elk geval daarbij rekening te houden met het nu door ons gemaakte voorbehoud.

Dr. Meijer heeft terecht opgemerkt dat de tekstbezorgers van ‘Aan Henriëtte Perk’ in vers 3 een vraagteken verzuimden aan te brengen. Enige bewijskracht ontbeert weer de bewering: ‘De vervalsing blijkt trouwens zonneklaar uit de staat: een dubbel gevouwen blaadje postpapier. Het origineel was als Sterfelijke sterren geschreven op een blad uit haar poëzie album. Dit is onloochenbaar.’ Hierbij tekenen wij aan dat er geen sprake is van een dubbel gevouwen blaadje postpapier, maar van een zogenaamd dubbelblad, van precies hetzelfde formaat en precies dezelfde kwaliteit als het postpapier dat Kloos in de tachtiger en negentiger jaren placht te gebruiken. Op blad 1 staan titel en regel 1-10, op blad 3 regel 11-18 plus de datering en de ondertekening. Het dubbelblad vertoont duidelijk sporen van op minstens twee manieren in zijn geheel dichtgevouwen te zijn geweest. Het origineel (dit dubbelblad zou immers een vervalsing zijn) zou op een blad uit Henriëttes poëziealbum hebben gestaan. Dit zou onloochenbaar zijn omdat mevr. Van Deventer-Perk in 1931 schreef ‘Ze stonden in mijn poëzie album’.

Er vanuitgaand dat wij voldoende argumenten hebben aangevoerd om de bewijsvoering van Meijer te ontkrachten, houden wij 't erop dat het geoorloofd is ‘Ze stonden’ te interpreteren als ‘Ze bevonden zich in mijn poëzie album’. Als het gedicht ‘Aan Henriëtte Perk’ geen vervalsing is, en het is geen vervalsing, dan blijft maar één mogelijkheid open: het gedicht is Henriëtte Perk over de post toegezonden (wat de vouwen zou verklaren), dan wel haar persoonlijk ter hand gesteld. Nadien heeft zij het weggeborgen tussen de bladen van haar poëzie-album. Zij had het ook in dat album kunnen vastplakken door kleefstof aan te brengen op de keerzijde van blad 3, maar van iets dergelijks zijn op die keerzijde geen achtergebleven sporen waarneembaar.

Besluiten wij onze kanttekeningen met de vaststelling dat de twee basispunten waarop Meijers betoog berust, te aanvechtbaar zijn gebleken om er iets mee te kunnen aanvangen. De lezer houdt niets anders over dan een vlot leesbaar verhaal. Daartegen hebben wij geen enkel bezwaar, zolang zo'n verhaal zich maar niet aandient als een substantiële bijdrage aan het literair-historisch onderzoek.

Delft, Aart van der Leeuwlaan 259.

HARRY G.M. PRICK.