De Nieuwe Taalgids. Jaargang 66

[p. 353]

Kreatief vertelspel in de Karel ende Elegast

Inleiding

Enige tijd geleden besteedde H. Vekeman aandacht aan verhaaltechnische biezonderheden in de Karel ende Elegast.¹ Hij kende daarbij veel betekenis toe aan de volgende regels:

⁺Hoert hier wonder ende waerhede,
Wat den coninc daer ghevel
⁺- Dat weten noch die menighe wel -²

Aldus verschijnen deze eerste regels als een uitdaging aan het adres van de toehoorders: ik ga jullie een koningsverhaal vertellen, waarvan jullie de inhoud misschien reeds kennen. Mijn kracht is echter dat dit verhaal wonder en waarheid bevat. En daardoor heb ik een kans om jullie toch nog te boeien, om met jullie het spel van het vertellen te spelen.³

Als elementen van dit spel behandelt Vekeman de stille monoloog (‘de verteller laat ons weten wat Karel dénkt’), de kommentaartechniek (‘verteller en toehoorder weten méér dan Karel’), de techniek van de dubbele lens (eerst ligt het vertelperspektief bij de verteller, vervolgens zien we hetzelfde verhaalgebeuren door de ogen van een der personages), de techniek van de vertraagde opname (door retardering laat het spanningshoogtepunt langer op zich wachten) en de epische versnelling. ‘De kern van deze verhaaltechniek is de wisselwerking tussen de wereld van het verhaal en de wereld van de toehoorder.’⁴

In deze bijdrage wil ik een verdere verkenning uitvoeren op de door Vekeman aangeduide weg. Met name zal ik aandacht besteden aan een opmerkelijke herhalingstechniek in de aanvang van het werk, aan de voorbereiding op de komst van Elegast en de assimilatie van Karel in die richting, en tenslotte aan het maskeradespel dat, naar mijn mening, niet alleen Karel speelt maar ook Elegast. Vooral bij de laatste twee onderdelen zal het van belang zijn te bedenken dat vele toehoorders goed van het verhaal op de hoogte waren.

1 H. VEKEMAN: ‘De verhaaltechniek in ‘Karel ende Elegast’’. In: Spiegel der Letteren 13 (1970-1971) nr. 1. p. 1-9.

+ 8.

+ 10.

2 De vertaling van v. 10 door: ‘velen weten het nog wel’, zoals die gegeven wordt in de editie Roemans-Van Assche, is misleidend. Met nadruk dient ‘wel’ weergegeven te worden als ‘goed’. Hierdoor krijgt deze regel ook voor mijn beschouwing meer inhoud: sommige toehoorders waren goed op de hoogte van het verhaal, met alle konsekwenties en mogelijkheden van dien.

3 H. VEKEMAN: ‘De verhaaltechniek in ‘Karel ende Elegast’’. p. 2.

4 Ibidem. p.9.

I. Herhalingen in het inleidende gedeelte

In de Karel ende Elegast⁵ komen talloze herhalingen voor: woorden, zinnen, zelfs groepen van zinnen. Ze zijn echter lang niet allemaal funktioneel voor het vertel-

5 Karel ende Elegast. Ed. R. Roemans, H. van Assche. Antwerpen, 1959⁴. Klassieke Galerij 9. Alle kursiveringen in de citaten zijn van mij, A.K.

[p. 354]

proces te noemen. Zo maakte A.M. Duinhoven duidelijk, dat er in sommige gevallen sprake kan zijn van kopiïstenfouten, veroorzaakt door het feit dat deze naschrijvers het verhaal uit hun hoofd kenden.

Misschien schreven zij de tekst enige malen achtereen af, maar mogelijk ook zien we hier voordragers de tekst kopiëren van een verhaal, dat ze al dikwijls hadden verteld of gehoord. Het pocketformaat en de uitvoering van de codices BR, G en N zou er ook op kunnen wijzen, dat we met tekstboekjes van beroepsvertellers te doen hebben.⁶

Deze fouten van kopiïsten: herhalingen en anticipaties, zijn in zoverre voor mijn beschouwing van belang, dat ze duidelijk maken dat ook bij de toehoorders die het verhaal goed kenden, snel herkennings- en anticipatieprocessen konden optreden, die het suggestieve, kreatieve luisteren bevorderden.

Over fúnktionele herhalingen schreef E. Rombauts in de inleiding op zijn tekstuitgave van de Karel ende Elegast. Hij noemt ‘de hervatting, die een aanvulling of een precisering beoogt van een pas vermelde biezonderheid:

⁺Die daar die boodschap brochte,
d'Ingel die van Gode kwam,
⁺Sprak ten konink als die was gram:’⁷

en de ‘stilistische herhaling’: de bijna woordelijke repetitie van een eerder beschreven beeld; een verschijnsel dat ons goed bekend is uit de chansons de geste, waar de laisses similaires echter door verschillende assonantie onderscheiden zijn. ‘Le jeu qui demande une certaine virtuosité consiste à dire les mêmes choses sur une autre assonance.’⁸

Al hebben de herhalingen in de aanvang van onze riddernovelle meer weg van de hervatting dan van de stilistische herhaling, ze vormen eigenlijk een derde type dat ik zou willen benoemen als exordiale herhaling.⁹ Ze krijgen namelijk hun specifieke funktie, doordat ze in het begin van de vertelling staan. Ik stel me de volgende situatie voor. De jongleur heeft een aantal mensen om zich heen verzameld na zijn oproep:

6 A.M. DUINHOVEN: ‘Elegast maakt zich bekend; tekstkritiek op de ‘Karel ende Elegast’’. In: Spiegel der Letteren 13 (1970-1971) nr. 2. p. 107-108.

+ 42.

+ 44.

7 Karel ende Elegast. Ed.E. Rombauts. Culemborg, 1971⁶. Klass. Ned. Lett. 4. p. 37-38.

8 JEAN RYCHNER: La chanson de geste; essai sur l'art épique des jongleurs. Genève-Lille, 1955. p. 89. De Karel ende Elegast bewijst zijn maagschap met de oude chansons op twee plaatsen: de voorstelling van Elegast als roofridder in de vv. 218-269 en 501-529, en het verhaal over de mishandeling van Eggherics vrouw in de vv. 910-919 en 1215-1227.

9 De term exordiaal is misschien niet helemaal juist, omdat er in dit ridderverhaal geen zuiver exordium voorkomt. Ik koos toch voor de term omdat de herhalingen in de beginfase van het verhaal dezelfde funktie hebben als in een zuiver exordium.

[p. 355]

 

Vraye¹⁰ historie ende al waer

 

⁺Maghic u tellen. Hoerter naer!

Terwijl de verteller van start is gegaan, blijven er mensen toelopen. Wil hij ook hen optimaal bereiken en ‘vasthouden’, dan zal hij reeds vertelde zaken nog eens moeten presenteren. We kunnen ons een analoge situatie voorstellen als een reporter bij een sportwedstrijd zijn begininformatie herhaalt, omdat sommige kijkers of luisteraars niet tijdig konden afstemmen. Bovendien vormt het begin van het verhaal de kiembodem voor de rest;¹¹ door het herhalen van inhoudelijk belangrijke regels, bereikt de verteller dat de aandacht van de toehoorder gericht wordt op belangrijke motieven van het verhaal, die verderop hun uitwerking zullen krijgen. In zekere zin zou ik hier willen spreken van wat A.L. Sötemann cumulatie noemde: door middel van de herhalingen ontstaat een middelpuntzoekend effekt.¹²

Nu is het opmerkelijk dat de meeste repetities in het begin van de Karel ende Elegast een soort chiastische struktuur vertonen, waardoor de aanzet van het verhaal in een aantal ‘porties’ uiteenvalt, die ten opzichte van elkaar doorgaans duidelijk begrensd zijn. Alvorens deze chiastische, exordiale herhalingen te behandelen, dien ik eerst duidelijk te maken waar ik de eindgrens van het inleidende gedeelte wil leggen. Nadrukkelijk wijs ik erop dat ik hier geen proloog mee bedoel. (zie noot 9) Gaat men ervan uit dat het verbaal als een drieluik is gekomponeerd - Karel in het veilige kasteel, Karel in het onveilige buiten, Karel in het veilige kasteel - dan ligt het einde van de eerste fase dáár, waar Karel aanstalten maakt zich naar buiten te begeven:

Metteser talen ghinc hem ghereiden
⁺Die coninc Karel ende cleiden¹³

10 Het waar zijn van een verhaal gold als een grote verdienste, was zelfs een vereiste voor een ‘historie’. De dubbele vermelding in de eerste regel houdt dan ook een sterke kwalifikatie van de te behandelen stof in, die extra uitnodigend kon werken op de toehoorders. De kombinatie in v. 8 van ‘wonder ende waerhede’ - zo belangrijk voor dit werk - is dan ook hevig aangevochten. Zo staat in de ars poetica van Jan van Boendale, Hoe dichters dichten sullen ende wat si hantieren sullen, deel uitmakend van Der leken spieghel, vermeld: ‘Men leest dat Kaerle voer stelen:/Ic segt u, al sonder helen,/Dat Kaerl noit en stal’ (vv. 133-135) en ‘Ondanc hebben si diet peinsen/Ende dusdane loghene veinsen!/Want si daer moort an,/Die belieghen dus goeden man.’ (vv. 173-175). Geciteerd naar: JAN F. VANDERHEYDEN: ‘Litteraire theorieën en poëtiek in middelnederlandse geschriften; enkele losse beschouwingen.’ In: VMVA (1961), p. 271-272.
Toch is de kombinatie ‘wonder ende waerhede’ niet uniek. Zo staat bv. in de Willehalm van Wolfram von Eschenbach: ‘diz maere ist wâr, doch wunderlîch’. (5, 15). Eveneens een tekst met een sterk geestelijke kleur! De Goddelijke waarheid komt de mensen soms wonderlijk voor.

+ 2.

11 Jean Rychner noemt de proloog ‘l'affiche principale de la chanson’. La chanson de geste. p. 63.

12 A.L. SÖTEMANN: De structuur van Max Havelaar; bijdrage tot het onderzoek naar de interpretatie en evaluatie van de roman. Utrecht, 1966. p. 117.

+ 132.

13 Wellicht dat we in de Karel ende Elegast ‘metteser talen’ als een formule mogen zien, die kenmerkende begrenzingen aangeeft. Tweemaal wordt een oproep van de engel er door afgesloten (v. 49 - zij het in een variatie ‘mettien woerde’ - en v. 97); tevens te vinden bij de ontmoeting met Elegast (v. 273), bij het einde van de kruidscene (in de variatie ‘mettien liet Elegast die tale’ v. 833), bij Karels terugkeer naar het hof (v. 1049), bij het begin van het tweegevecht (in de variatie ‘met datti die tale seide’ v. 1319) en bij het ingaan van het beslissende gedeelte van dat tweegevecht (in de variatie ‘Doe Elegast die tale seide’ v. 1363).
Ik dacht niet dat dit afbakeningen van voordrachtseenheden waren. Rychner kwam tot een gemiddelde van 1000 verzen per uur en dat 2 × per dag, althans wat betreft de voordragers van het Servische heldenlied. La chanson de geste. p. 48. De Karel ende Elegast zou in twee seances kunnen zijn voorgedragen op één dag. Mogelijk ligt de grens tussen de twee zittingen bij v. 694; ‘Verstaet, so moeghdi wonder horen!’. Hier klinkt v. 8 van de inzet van het verhaal in door: ‘Hoert hier wonder ende waerhede’.

[p. 356]

Karel staat nu op en treft onmiddellijke voorbereidingen voor zijn tocht.

Welke exordiale herhalingen met chiastische struktuur vinden we in de passage r. 1-r. 130?

A.		Vraye historie ende al waer
	2.	Maghic u tellen. Hoerter naer!
	8.	Hoert hier wonder ende waerhede,

Waarheidsgetrouw verhaal = a Hoert = b Struktuur: ab - ba

B.		Dat Karel slapen begonde
	5.	Tinghelem opten Rijn.
	11.	Tinghelem, aldaer hi lach^14

Slapen = a Tinghelem = b Struktuur: ab - ba

C.		Doet haestelike u cleder an,
	21.	Wapent u ende vaert stelen,
	31.	Ende vaert stelen, of ghi wilt;
		Neemt uwen spere ende uwen schilt,
		Wapent u ende sit op u paert
	34.	Haestelike, ende niet en spaert.

Haestelike = a Wapent = b Stelen = c Struktuur: abc - cba

D.		Wapent u ende vaert stelen,
	22.	- God die hiet mi u bevelen,
	45.	‘Staet op, Karel, ende vaert stelen!
		Ic en wils u niet verhelen:
	47.	God ontbiedet u te voren,

14 De vertaling van ‘lach’ door ‘resideerde’ (Ed. Roemans, Van Assche) lijkt me minder juist. Evenals in de vv. 4-5 wordt ‘Tinghelem’ gekombineerd met slapen. Men zou v. 11 een ‘hervatting’ kunnen noemen van de vv. 4-5. Deze mening wordt nog versterkt door een tweede ‘hervatting’ in v. 15: ‘Daer die coninc lach ende sliep.’

[p. 357]

 

⁺Ay, hemelsche drochtijn,

 

Wat node soude mi sijn

 

⁺Te stelene? Ic ben soe rike:

 

 

 

⁺Wat node soude mi sijn dan

 

Te stelene, ellendich man,

 

⁺Ende waeromme ontbiedet mi God?

 

 

 

Dat mi God den lachter onste

 

⁺Dat ic stelen begonste.’

 

 

 

Vaert stelen ende wert dief,

 

⁺Sidemeer dat Gode es lief.

 

 

 

⁺Gods ghebot ende siene woerde

 

En willic niet laten achter;

 

⁺Ic sal dief sijn, al eest lachter,

 

 

 

⁺Varen stelen oft God verwerken.

Stelen = a God = b Struktuur: ab - ab - ba - ab - ba - ab - ba - ab

Het verdient even onze aandacht dat de vv. 21-22 en 45-47 ten opzichte van elkaar niet chiastisch maar ‘recht’ gebouwd zijn. De regels horen thuis in de eerste en tweede oproep van de engel, waarin een onveranderlijk gebod van God uitgesproken wordt. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat de formuleringen vrijwel identiek zijn aan elkaar. In dit licht gezien horen daar ook de vv. 95-96 bij, deel uitmakend van de derde oproep door de engel; ook hier vinden we ten opzichte van de twee voorafgaande appèls de ‘rechte’ opeenvolging. De parallelliteit tussen de drie oproepen wordt nog vergroot doordat na de vermelding van de gebiedende God steeds de sanktie ter sprake komt: ‘Oft ghi verliest lijf ende ere.’ (v. 24), ‘Anders hebdi u lijf verloren’ (v. 48), ‘Het sal u aen u leven gaen.’ (v. 92). Een echo van de drie oproepen is duidelijk te vinden in Karel's woorden:

⁺Gods ghebot ende sine woerde
En willic niet laten achter;
Ic sal dief sijn, al eest lachter,
⁺Al soudic hanghen bider kele.

De parallellie funktioneert niet alleen in het tot uitdrukking brengen van de onveranderlijkheid van Gods besluit, maar ze geeft ook aan het inleidende gedeelte een hecht stilistisch geraamte; ze zorgt voor een dóórlopende samenhang.

Bij de chiastische herhalingen overweegt meer wat ik zou willen noemen de afsluitende samenhang. Er ontstaan duidelijke vertelporties. Het valt echter direkt op dat de verschillende porties weer nadrukkelijk met elkaar verbonden worden, zodat er in feite ook hier een dóórlopende samenhang ontstaat. Zo lopen de eenheden A en B door elkaar heen: de vertellersproloog (vv. 1, 2, 8, 10) wordt doorregen met

+ 55.

+ 57.

+ 77.

+ 79.

+ 84.

+ 96.

+ 100.

+ 102.

+ 117.

+ 100.

+ 103.

[p. 358]

kleine stukjes narratio. Dat is begrijpelijk: de voordrager trekt zijn toeschouwers door hen op te roepen en door hen op hetzelfde ogenblik al iets van het verhaal te laten horen. In de eenheden C én D komt ‘stelen’ aan de orde, waardoor ook hier een zekere kontinuïteit bereikt wordt.

Het aantal regels dat door de herhalingen omsloten wordt neemt toe: A : 8 - B : 8 - C : 15 - D : 97. De ‘historie’ komt geleidelijk uit de startblokken, het bewustzijn van de toehoorders krijgt geleidelijk meer én steeds verder geïntensiveerde stof te verwerken: A: twee paren - B: twee paren - C: twee paren met drie elementen - D: acht paren. Het merg van de vertelling zien we voor ons als we de herhalende sleutelwoorden op een rijtje zetten: waar verhaal - hoort - slapen - Ingelheim - haastig - wapent - stelen - God - stelen. De grote nadruk die op het laatste paar valt is tekenend voor het grote dilemma waarin Karel verkeert: hoe kan hij het rijmen dat God een zo rijk vorst uit stelen stuurt? Moet hij nu gaan of niet?

Zo bereikt de verteller door een bekwame kombinatie van dóórlopende en afsluitende samenhangen dat het geheugen van de toeschouwers levendig wordt gehouden en dat de kernproblematiek duidelijke kontouren krijgt. Hetzelfde effekt wordt bereikt door de ‘anticipation professionelle’¹⁵ waarvan we in hetzelfde inleidende gedeelte een interessant voorbeeld aantreffen. Karel ligt te slapen

⁺Ende waende opten andren dach
Crone draghen ende houden hof
⁺Omme te meerne sinen lof.

Deze ‘anticipation’, als type erg bekend in de proloogtechnieken, is hier meer dan zo maar een vooruitwijzing. Vekeman behandelt deze plaats als een verteltechnische onzekerheid; uitgaande van de polysemie van het werkwoord waenen, is v. 12 op drie manieren te verstaan: ‘De koning had zich vast voorgenomen - de koning lag met enige bezorgdheid te denken over - de koning koesterde de ijdele hoop.’¹⁶ Voor de toeschouwers die het verhaal al kenden kan er hier sprake zijn van ‘de dubbele lens’: voor de argeloze, niets wetende Karel had het ‘waenen’ echter een beperktere inhoud dan voor de wetende toehoorder. Er ontstaat een geheel andere situatie dan in de Reinaert, waar soortgelijke regels voorkomen:

⁺Nobel die coninc hadde ghedaen
Sijn hof crayeren over al
Dat hi waende hadde hijs gheval
⁺Houden ten wel groeten love

15 JEAN RYCHNER: La chanson de geste. p. 54. Vergelijk ook de opmerking van Uwe Pörksen: ‘Die Vorwegnahme am Anfang kurzer Erzählabschnitte, das Anfangen mit vorbereitenden Andeutungen, die variiert und zunehmend konkritisiert werden, ist ein ganz allgemeines Erzählmittel.’ Der Erzähler im Mittelhochdeutschen Epos; Formen seines Hervortretens bei Lamprecht, Konrad, Hartmann, in Wolframs Willehalm und in den ‘Spielmannsepen’. Berlin, 1971. p. 101.

+ 12.

+ 14.

16 H. VEKEMAN: ‘De verhaaltechniek in ‘Karel ende Elegast’’. p. 2-3.

+ 44.

+ 47.

[p. 359]

De kombinatie van waende en hadde hijs gheval ‘gewinnen die Kraft einer verborgenen, Unheil prophezeienden epischen Vorausdeutung und stellen den König und seine Herrschaft unter die Herrschaft der Fortuna.’¹⁷ Hier is ‘waende’ voor Nobel zélf dubbelzinnig; hij is bepaald niet gerust over de afloop van de hofdag.

Laat ik nog eenmaal naar de herhalingen terugkeren. Hierboven is al gebleken dat de repetitio geen puur formele zaak is, maar funktioneel met de inhoud is verbonden. Dat blijkt nogmaals aan het einde van het inleidende gedeelte. In een stille monoloog van de wanhopige Karel geeft de verteller door een herhaalde oppositie van ruimtelijke beelden opnieuw gestalte aan Karels dilemma; de struktuur hiervan is niet chiastisch. De koning, die zich nog veilig voelt, hij is immers binnen de muren, beschermd bovendien door poort- en torenwachter, laat zijn gedachten naar het onveilige buiten dwalen. Deze antithese binnen-buiten, tevens de antithese tussen de bekende en de onbekende wereld, komt als volgt tot uiting:

⁺Ic woudic ware buter sale⁺

Ende mi ware ghecost opten Rijn
⁺Seven borghe ende stene fijn.⁺

⁺Wat maghic segghen van oneren
Den ridderen ende den heren,
⁺Die hier ligghen inder sale?⁺

Moet varen in een lant,
⁺Dat mi vremde es ende onbecant?⁺

Verderop in het verhaal zal de oppositie binnen-buiten opnieuw een belangrijke rol spelen. Karel waagt zich in het voor hem vijandige buiten, maar blijft daarbij een buitenstaander in een centraal gebeuren van dit verhaal: het stelen. Wellicht dat er daardoor een symbolische trilling trekt door de regel:

⁺Die coninc bleef buten, Elegast ghinc in.¹⁸

En tevens in het gesprek dat Elegast van de dieren beluistert:

Ende seiden, dattie coninc stont
⁺Buten hove, in haer Latijn.

Op het eind van de inbraakpartij komt Elegast naar buiten:

⁺Ende maectem siere vaerde
Buten hove tsinen paerde,
⁺Toten coninc, die sere verdochte.

17 GERARD H. ARENDT: Die satirische Struktur des mittelniederländischen Tierepos ‘Van den vos Reynaerde’. Köln, 1965. p. 80.

+ 119.

+ Van binnen naar buiten

+ 122.

+ Buiten

+ 123.

+ 125.

+ Binnen

+ 130.

+ Buiten

+ 762.

18 Deze regel verdient enig argwaan door de grote lengte. Mogelijk korrupt.

+ 773.

+ 931.

+ 933.

[p. 360]

Karel is om twee redenen erg bang. Allereerst staat hij in zijn eentje buiten het kasteel van Eggheric in de stikdonkere nacht. Vervolgens is een koning die ‘buten hove’ staat, per definitie erg bang. We zijn hier niet alleen in een of ander nachtelijk landschap, maar veeleer ook in een ‘moralische Landschaft’.¹⁹ De koning is niet thuis op de kromme paden, in tegenstelling tot Elegast:

⁺Swart was dors, daer hi op sat,
Ende quam enen sonderlinghen pat
⁺Dwers ghereden dor den woude.

Karel is alleen insider in de hem bekende wereld; daarin ligt zijn sterkte en tevens zijn zwakte: juist de onbekende wereld heeft het op hem gemunt. Om daar achter te komen moet Karel die wereld binnentrekken, er volledig in dóórdringen kan hij niet, daarvoor heeft hij de insider Elegast nodig. Elegast is eigenlijk insider tegen wil en dank. Heel anders is het gesteld met Eggheric die met kasteel en al in de bedreigende wereld is geplaatst; zijn hof staat tegenover dat van Karel. Als Eggheric ‘buten hove’ komt en het hof van Karel binnentrekt, gaat hij ten onder. Voor Elegast betekent de tocht naar Karels hof ‘der Weg zurück’. De symbolische achtergrond zal ook in het volgende deel van deze bijdrage nog ter sprake komen, waarin ik hoop aan te tonen dat de insider-outsider Elegast zijn schaduw reeds ver voor zijn verschijnen door de verteller vooruit doet werpen.

19 GERARD H. ARENDT: Die satirische Struktur.

+ 283.

+ 285.

2. De voorbereiding op de komst van Elegast en de assimilatie van Karel in zijn richting

Hierboven schreef ik dat er bij toehoorders die het verhaal goed kenden, snel herkennings- en anticipatieprocessen konden optreden. Zo zal hun kennis van de totaalhandeling en vooral van het optreden van Elegast ervoor zorgen dat ze, lang voor zijn verschijnen, al aan hem moeten denken. Wellicht dat we dit ook een toepassing van de techniek der vertraagde opname mogen noemen.²⁰

Niet alleen de toehoorders groeien naar de komst van Elegast toe, maar ook Karel. Het is Gods wil dat hij zal ontdekken wie zijn vriend en wie zijn vijand is. Daartoe moet Karel tijdelijk het leven van een dief gaan leiden, waardoor hij noodzakelijkerwijze al in de richting van Elegast aan het assimileren is. Welk materiaal biedt de tekst voor deze voorbereiding en assimilatie?

A.

Dlant was algader sijn:
⁺Hi was keiser ende coninc mede.

De verteller tekent Karel direkt in zijn macht en rijkdom. Hij bereikt daardoor dat de opdracht van de engel om te gaan stelen (v. 21) sterker paradoxaal wordt en

20 Rychner spreekt over de vele anticipaties op de figuur van Roland in het Chanson de Roland. Wat hij daar over Roland zegt, geldt ook voor Elegast: ‘Les anticipations de Roland placent l'auditeur à l'intérieur d'un drama dont il ne peut pas se détacher.’ La chanson de geste. p. 66.

+ 7.

[p. 361]

tevens dat er een kontrast ontstaat met de Elegastfiguur, waarvan later gezegd zal worden:

⁺Hi en heeft lant noch leen

Ik wijs erop dat ook God in zijn (feodale) macht getekend wordt:

⁺Die in hemelrike es Here!²¹

De personages krijgen hun eerste schikking: Karel is afhankelijk van God, Elegast van Karel. Ik kom hier bij punt D op terug.

B. Het hierboven in een paar zinnen geschetste kontrast tussen rijkdom en stelen krijgt een grote uitbreiding in de vv. 57-76. Waarom zou iemand wiens land zo groot is dat ‘men vint niewer sijns ghenoet’ (v. 64), uit stelen moeten gaan? Voor Elegast ligt dat totaal anders:

⁺Hi en heeft lant noch leen
Noch ander toeverlaat negheen
⁺Dan hi met stelen can bejaghen.

C.

Wat node soude mi sijn dan
⁺Te stelene, ellendich man,

Tekstuitgevers die ‘ellendich man’ weergeven als ‘als een rampzalige, een ellendige’ (Moller, Bergsma, Rombauts) schieten m.i. tekort. Weliswaar geeft het Mnl. W. (deel II, 617-618) als derde betekenis ‘in een rampzaligen toestand’, maar zeker geldt in onze tekst ook betekenis I: ‘uitheemsch, buitenlandsch, vreemd’ en vooral betekenis 2: ‘verbannen’. Juist de banneling-notie werkt krachtig in het Elegastperspektief.

D. Na de derde oproep van de engel schikt Karel zich in zijn lot, al zegt hij liever te zien dat God hem alles af zou nemen

⁺Dattic van Hem houde te lene,
Beide borch ende lant,
- Sonder mijn ridders ghewant! -
Ende ic mi moeste gheneren

+ 223.

+ 23.

21 Het is me vaker opgevallen dat de omschrijvingen voor personen goed gekozen zijn, d.w.z. dat de gekozen omschrijving funktioneel is voor het verhaal waar ze in staat. Zo geeft de Beatrijs als omschrijving voor Maria: ‘die moeder en maghet es bleven’ (v. 5). In het perspektief van Beatrijs veelzeggend. In iets ruimer verband kunnen we hier ook bij betrekken dat van God in de Karel ende Elegast gezegd wordt dat hij Lazarus opwekte, van de stenen brood maakte en van water wijn. (vv. 183-187). Een mooi voorbeeld van ‘wonder ende waerhede’!

+ 223.

+ 225.

+ 78.

+ 106.

[p. 362]

 

Metten schilde ende metten spere,

 

Alse een die niet en heeft

 

⁺Ende optie aventure leeft.

De ‘ellendich man’ uit v. 78 krijgt hier in de vv. 111-112 een verwante omschrijving. Elegast zal later zeggen:

Mine ghesellen sijn int wout
⁺Ende ic voer uut op aventure,

De relatie Goddelijke leenheer - aardse leenman (Karel) tegenover de relatie aardse leenheer (Karel) - aardse leenman (Elegast) kan de toehoorder door de vv. 106-112 nadrukkelijk in gedachten komen. Karel is bang om zijn eer te verliezen, liever zou hij al zijn bezittingen kwijtraken. Zijn Goddelijke leenheer doet ze hem echter beide behouden! Dit in schrille tegenstelling tot de aardse leenheer Karel, die zijn leenman alles afgenomen heeft en hem heeft verstoten. Op last van zijn ‘exemplarische’ Leenheer dient Karel zijn gebrekkig leenheerschap, zowel ten opzichte van Elegast als van Eggheric, ten opzichte van goed en kwaad, van trouw en van ontrouw, te gaan verbeteren. Dat ook Eggheric in deze passage wordt ‘voorbereid’, valt te lezen uit de vv. 106-107, die later ook in verband met Eggheric aan de orde komen:

⁺Nochtan houti van den coninc
Sijn herde scone dinc,
⁺Beide borch ende leen.

Karel moet een zoektocht ondernemen om te ontdekken dat Elegast gedurende zijn hele leven ‘ghestade vrient’ (v. 625) is geweest en zal zijn, en te ervaren dat Eggheric

Selve den coninc, sinen here,
⁺Soudi nemen lijf ende ere,

Deze zoektocht, een soort bezinningstocht in het juiste leenheerschap, vertoont enigszins het klassieke patroon van reis, strijd en hernieuwd inzicht, zoals dat door Northrop Frye is beschreven.²² Karel reist naar Elegast en Eggheric, hij levert strijd met hen beiden (zij het tegen Eggheric indirekt) en ziet uiteindelijk, tot zijn grote vreugde, Elegast gerehabiliteerd en Eggheric gestraft. Ook de belevenissen van Elegast zijn zo te schematiseren.

+ 112.

+ 531.

+ 661.

+ 663.

+ 658.

22 NORTHROP FRYE: Anatomy of criticism; four essays. Princeton, 1957. p. 187. ‘The complete form of the romance is clearly the successful quest, and such a completed from has three main stages: the stage of the perilous journey and the preliminary minor adventures; the crucial struggle, usually some kind of battle in which either the hero or his foe, or both, must die; and the exaltation of the hero. We may call these three stages respectively, using Greek terms, the agon or conflict, the pathos or death-struggle, and the anagnorisis or discovery, the recognition of the hero, who has clearly proved himself to be a hero even if he does not survive the conflict.’ Waarmee ik niet heb willen aantonen dat onze riddernovelle een ‘romance’ zou zijn! Wel zijn er elementen van in aanwijsbaar.

[p. 363]

E. Karel vraagt zich af wat hij ‘den ridderen ende den heren’ in zijn kasteel zou moeten vertellen als ze hem in de gaten kregen. Moet hij ze zeggen:

⁺Dat ic an deser deemster nacht
Allene, sonder anders cracht,
Moet varen in een lant,
⁺Dat mi vremde es ende onbecant?

Moet hij, met andere woorden, dezelfde weg gaan als Elegast? Karel moet naar Elegast toegroeien om te beseffen in welke duisternis hij hem gestort heeft; hij moet zelf de dreigende duisternis doortrekken om het licht der oplossing te kunnen vinden. Zijn Goddelijke Heer eist dat en zal hem er ruimschoots voor belonen. De angst van Karel en de bescherming van God - borg voor een goede afloop - krijgen gestalte in de beschrijving van de weersgesteldheid via de techniek van de dubbele lens. Karel maakt in v. 127 melding van ‘deser deemster nacht’ en doet dat nogmaals in v. 189. De verteller echter geeft het volgende beeld:

⁺Die mane scheen overclaer,
Die sterren lichten anden trone,
⁺Dweder was claer ende scone.

Onmiddellijk hierna zet het louteringsproces bij Karel in:

⁺Ic was ghewone vore alle dinc
Dieve te hatene, daer icse wiste,
[ . . . ]
Nemmermeer en ghevalt mi dat,
Dattic man dor cleinen scat
⁺Sneven doe in al mijn leven.

Het bos komt Karel dreigend voor. Het is voor hem iets dat tot de ‘andere wereld’ behoort, symbool voor verborgen gevaar, ‘conceived as an ante-region to the inferno or an extension of hell.’²³. Als er een geheimzinnige zwarte ridder dwars door dat bos aan komt rijden, maakt Karel dan ook direkt een kruisteken

Ende waende, dat die duvel ware,
⁺Omdat hi was soe swart al.

+ 127.

+ 130.

+ 200.

+ 202.

+ 204.

+ 217.

23 WILLIAM CALIN: The epic quest; studies in four old french chansons de geste. Baltimore, 1966. p. 193. Hij behandelt daar hoe Huon de Bordeaux door het geheimzinnige woud van koning Oberon moet trekken. Vgl. wat Frye opmerkt over de vegetatieve verschijningsvorm van ‘the other worlds’: ‘The vegetable world is a sinister forest like the ones we meet in Comus or the opening of the Inferno, or a heath, which from Shakespeare to Hardy has been associated with tragic destiny, or a wilderness like that of Browning's Childe Roland or Eliot's Waste Land.’ Anatomy of criticism. p. 149.

+ 289.

[p. 364]

De toehoorder weet wel beter wie daar onder die mooi verlichte hemel nadert. In plaats van Karels ondergang komt daar zijn redding; de nachtridder zal hem uiteindelijk een schone dag bezorgen:

⁺Doe was die wachter ghestaen
Ter hogher tinnen ende blies den dach,
⁺Diemen scone verbaren sach.

De antithese tussen de nacht- en de dagridder, en de ermee verbonden symboliek, zal ook in het laatste deel van deze bijdrage ter sprake komen.

F. Wellicht heeft ook de volgende passage voor de luisteraar een Elegastperspektief gekregen. Als Karel het paleis uitsluipt, deelt de verteller mee:

Daer en was gheen slot soe goet
⁺No dore, diene wederstoet,

Later zal Elegast zeggen:

⁺In vinde gheen so vaste kiste
Noch gheen slot so vast:,
Here, sprac Elegast,
Weticker enich goet in,
Ic brinct wel in mijn ghewin
⁺Ende onder mine ghesellen.

En verderop:

⁺Ende ontsloet dan altemale
Slote, die men met slotelen sloet,
⁺Waren si cleine ofte groet;

Behalve de sleutelpassage is er nog een tweede parallellie aan te wijzen, met betrekking tot het doen inslapen:

⁺Daer en was niemen, diene sach,
Want dat volc algader lach
⁺In vasten slape, alst God woude.

Te vergelijken met:

⁺Nochtan consti behendichede,
Daer hi alle dieghene mede
⁺Slapen dede vanden sale;

Karel gaat onopgemerkt naar buiten, Elegast komt onopgemerkt binnen. Worden

+ 1064.

+ 1066.

+ 142.

+ 522.

+ 527.

+ 840.

+ 842.

+ 145.

+ 147.

+ 837.

+ 839.

[p. 365]

zo Karel en Elegast met elkaar in verband gebracht, er is nog een andere relatie. Wat God in het ene geval bewerkstelligt - het openen van sloten en het verwekken van slaap - bewerkstelligt Elegast in het andere geval. De beide ‘compagnons’ van Karel - God en Elegast - gaan in hun helpende funktie enigszins op elkaar lijken; zij beiden zullen Karel uitkomst bieden.

G. De overpeinzing van Karel bij het betreden van het woud, is de laatste voorbereiding op de komst van Elegast:

⁺Die leven bider aventuren.
Si weten wel dat si verbueren
Lijf ende goet. Mach mense vaen,
Men doetse hanghen, ende thoeft af slaen,
⁺Ofte sterven arger doet.

Het hoeft dan ook niet te verbazen dat spoedig hierop de naam Elegast valt in een stille monoloog van Karel:

Ic hebbe Elegast verdreven
⁺Om cleine sake uut minen lande,

Het assimilatieproces wordt steeds explicieter:

⁺Ic woudic nu in deser nacht
Sijn gheselle mochte wesen.
⁺Ay Here God, helpt mi tot desen!

De Elegastfiguur moét nu wel spoedig komen opdagen. Kan daar bij de toehoorders geen twijfel meer over bestaan, Karel vraagt zich in angst en beven af wie die geheimzinnige zwarte ruiter kan zijn. Hij houdt het erop dat het de duivel in eigen persoon is! Zijn wapens zijn zwart, zijn helm en schild, en ook de wapenrok en het paard zijn zwart. Een zwartstaccato dat doet denken aan Gorters beroemde regels:

In de zwarte nacht is een mensch aangetreden,
de zwarte nachtwolken vlogen,
de zwarte loofstammen bogen,
de wind ging zwaar in zwarte rouwkleeden.²⁴

Groot is echter Karels vreugde als hij ontdekt dat niet de duivel, maar Elegast zijn pad heeft gekruist. Met hem gaat hij nu op weg, eigenlijk buten weghe, als kollegadief; een rol die hij niet gewend is te spelen, wat het gevaar met zich meebrengt dat

+ 209.

+ 213.

+ 219.

+ 270.

+ 272.

24 Nu ik toch over ‘staccato’ spreek, wil ik wijzen op de vv. 400-412, waar een hevige fase uit de tweekamp Karel-Elegast beschreven wordt. Van de dertien regels beginnen er elf met de stemhebbende ploffer d! Regel 408 springt er nog eens extra uit: ‘daer en dranc dore dat rode bloet’. Over klankschildering gesproken!

[p. 366]

zijn spel doorzien zal worden. Aan dit spanningsveld der maskerade zal ik nu aandacht besteden.

3. Het maskerade-spel tussen Karel en Elegast

In het tweede deel van deze bijdrage trachtte ik aan te tonen hoe Karel steeds verder assimileerde in de richting van Elegast; dit resulteerde in de wens om als gezellen door de nacht te gaan. Na het bekend worden van Elegast's identiteit, maakt Karel van zijn verlangen een konkreet verzoek:

Willewire omme doen onse macht
⁺Ende ghesellen sijn te nacht?

Volledige assimilatie is voor Karel echter onmogelijk: het nachtelijk bedrijf blijft voor hem theater, terwijl het voor Elegast een vertrouwde bezigheid is geworden. Eerste voorwaarde voor Karel is dan ook om het gedrag van Elegast zo nauwkeurig mogelijk te observeren en te imiteren. Slaagt hij daar niet in, dan zal hij door de mand vallen en zal zijn ware, angstvallig verborgen gehouden, identiteit openbaar worden. In zijn angst en ijver om een zo goed mogelijke ‘ghesel’ te zijn, forceert Karel zich:

⁺Nu moetic lieghen dor den noot.

Hij tracht Elegast te doen voorkomen dat hij (Karel) in zijn optreden nog ‘verschrikkelijker’ is dan zijn maat; had deze immers verteld dat hij de armen spaarde, Karel zegt van zichzelf:

⁺Ic stele alrehande saken
- In late niemen met ghemake -
⁺Den riken ende den armen,

Hoe zal Elegast deze woorden beoordelen? Het is zaak om hier niet in cirkelredeneringen te vervallen en ik moet dus vanuit de tekst mijn argumenten zien te vergaren. Welnu, het kan haast niet anders of Elegast heeft de hoogdravende woorden van Karel argwanend beluisterd. Die argwaan bestond al vanaf het moment dat hij Karel ontmoette; hij zag hem voor een verspieder van de koning aan:

⁺Wat soude hi el jaghen
Achter bosschen ende haghen,
⁺Of hi mi niet en sochte?

De formule ‘achter bosschen ende haghen’ wijst weer op de vreemde wereld, op het ‘buten weghe’ zijn. Elegast herkent de ridder blijkbaar direkt als vreemdeling die de barrières naar de hem onbekende wereld genomen heeft, die doorgedrongen is in een hem wezensvreemd domein. Hoe verraadt Karel zich? Of beter: waaruit blijkt

+ 600.

+ 553.

+ 573.

+ 575.

+ 341.

+ 343.

[p. 367]

dat Karel de andere wereld vertegenwoordigt? Dat blijkt voor Elegast allereerst uit zijn kleding.

Als de engel na de derde oproep verdwenen is, gaat Karel zich kleden:

⁺Metteser talen ghinc hem gereiden
Die coninc Karel ende cleiden
Met sinen dieren ghewaden,
⁺Als die te stelene was beraden.

Is dit al een eerste aanduiding van Karels onvermogen om zich te verplaatsen in de wereld buiten het hof? Iemand die te stelene was beraden zou toch nooit zijn kostbare kleren daartoe aantrekken? Die horen bij het dagleven van een groot vorst, niet bij het nachtleven van een listige insluiper. Het blijkt dat het gebied waar hij binnen moet trekken hem inderdaad vremde es ende onbecant. Uit eigen vrije wil zou hij dan ook nooit gegaan zijn, en wat dit betreft staat hij tegenover bv. Bruun uit de Reinaert. ‘Der Grenzübertritt wird Bruun teuer zu stehen kommen, aber das ist sein unausweichliches episches Schicksal, nachdem er sich so bereitwillig und übermütig auf den Weg gemacht hat.’²⁵ Karels grensoverschrijding zal hem juist het leven redden; vol tegenzin en angst gaat hij op pad, echter onder de bescherming van God. De sympathie van de toehoorders vergezelt hem, al zullen ze meermalen hun lachspieren niet in bedwang hebben kunnen houden. Karel, min of meer verstard²⁶ in zijn eigen milieu, slaat immers enige malen de plank mis en staat in al zijn hoogwaardigheid herhaaldelijk te trillen van angst.

Nous rions déjà de la distraction qu'on nous présente comme un simple fait. Plus risible sera la distraction que nous aurons vue naître et grandir sous nos yeux, dont nous connaîtrons l'origine et dont nous pourrons reconstituer l'histoire.²⁷

Juist doordat de toehoorders echter de oprechte motivering achter Karels handelen kennen, zal hun lach mild zijn geweest, terwijl ze om Bruun vernietigend zullen hebben geschaterd.

Elegast bekijkt de naderende ‘dagridder’ zeer argwanend:

⁺Hi salre laten die wapen sine,
Die die beste sijn in schine,

+ 131.

+ 134.

25 GERARD H. ARENDT: Die satirische Struktur. p. 98.

26 Die verstarring, dat gebonden zijn aan vaste leefregels, blijkt in zekere zin ook uit de passage, onmiddellijk volgend op de kleedscene: ‘Het was altoes sine sede,/Dat men sine wapen dede/Ten bedde, daer hi lach’ (vv. 135-137). We komen hiermee in de buurt van wat Pörksen normvergelijking noemt, een wending die hij vooral signaleert in de hoofse epen. ‘Die Beispiele lassen Erzähler erkennbar werden, die von einer statischen und im Typischen verharrenden Seins- und Werteordnung ausgehen.’ Der Erzähler. p. 133. Karel gaat ontdekken dat door hem veronderstelde normen met voeten getreden worden. ‘Sijn herte was sonder riveel/Datten dieghene wilde verraden,/Die hem soude staen in staden,/Soude recht na rechte gaen.’ (vv. 1054-1057).

27 HENRI BERGSON: Le rire; essai sur la signification du comique. Paris, 1956¹⁰³. p. 9-10.

+ 311.

[p. 368]

 

Die ic in seven jaren sach:

 

Sie verlichten alse den dach

 

Van stenen ende van goude.

 

Wanen quam hi inden woude?

 

En was noit arm man,

 

Die sulke wapen droech an

 

Ende sulc ors hadde bescreden,

 

⁺So sterc ende van sconen leden.

Geen wonder dat Elegast iemand van het hof meent te herkennen, die het op hem gemunt heeft. Geen wonder dat de grootspraak van Karel over zijn brute roofakties weinig geloof vindt bij Elegast. Geen wonder dat Elegast zich aarzelend uitlaat als Karel hem tenslotte mee uit stelen noodt:

Elegast sede: Ja ic, gherne.
⁺In weet of ghijt segt in scherne.

Karel zelf vermoedt niet dat Elegast hem zou kunnen verdenken. ‘Un personnage comique est généralement comique dans l'exacte mesure où il s'ignore lui-même. Le comique est inconscient.’²⁸ Hij heeft zelfs reden om over zichzelf tevreden te zijn, als hij op listige manier de trouw van Elegast op de proef heeft gesteld: het voorstel om bij de koning te gaan inbreken. (v. 612-615).

In de situatie waarin hij zich bevindt, probeert Karel het zo goed mogelijk te doen, daarbij geleid door zijn verstandelijke begaafdheid.²⁹ Die blijkt bv. uit de stille monoloog waarin Karel snel overdenkt of hij akkoord kan gaan met Elegast's voorstel om bij Eggheric in te gaan breken:

Al hadden sijn suster ghevanghen,
⁺Si souden node laten hanghen.

Deze verstandelijke begaafdheid alleen kan echter Karel niet redden; zijn daadwerkelijk optreden moet de doorslag geven. Vandaar dat hij nauwgezet toeziet op wat er gebeurt:

⁺Die coninc hem niet en vergat.

Uit de onmogelijkheid van Karel om zich volledig in de voor hem vreemde wereld

+ 320.

+ 650.

28 HENRI BERGSON: Le rire. p. 13. Natuurlijk kan men niet stellen dat Karel hier een volledig komisch figuur is. Hij vertoont er alleen trekken van.

29 Het sleutelwoord ‘behendichede’ verschijnt in de vv. 647, 712, 759, 763, 837, 993. Als betekenisonderscheidingen worden aangegeven in het Mnl. Woordenboek: 1. schranderheid, vlugheid van geest, beleid, overleg. 2. list, listigheid, slimheid. 3. kunstvaardigheid, kunst, bekwaamheid, talent. (dl. 1, 736-737). Met het wisselen van deze betekenisonderscheidingen hebben de toehoorders hun spel kunnen spelen.

+ 672.

+ 676.

[p. 369]

in te leven, volgt dat dit vers ook een ironiserende bijklank krijgt. Wat missen we hier de mimiek en de intonatie van de voordrager!³⁰

Uiteraard rijdt Elegast door het woud voorop. Ook hier komt de Reinaert weer in de herinnering, als Reinaert tot Bruun zegt:

Volghet mi ic sal voeren gaen
⁺Wi houden desen crommen pat

Door deze positie kan Karel zich onopgemerkt meester maken van het kouter; hij sjouwt het omhoog

⁺Ende volghede Elegaste
Metten sporen vaste,
⁺Die een luttel was voren.

Blijkbaar merkt Elegast, wiens ‘list es menichfout’, niets van deze aktie. (Of wel? Ik kan me voorstellen dat deze mogelijkheid opkomt bij iemand die het verhaal erg goed kent). Toch klinken zijn woorden voor het kasteel van Eggheric in het licht van wat voorafging, m.i. onmiskenbaar ironisch:

⁺Wat dunct u gedaen dat best?
Ic wille werken bi uwen rade.
Het ware mi leet, ghesciede u scade,
Dat men mochte segghen dan:
⁺Het quam al bi desen man.

Ook Elegast beschikt over verstandelijke begaafdheid! Karel tracht te riposteren met hetzelfde wapen:

⁺‘In quam noit binnen der salen
Noch in den hove, dat ic weet.
Het soude mi wesen onghereet,
Soudicker nu binnen gaen.
⁺An u selven moetet staen.’

Dan maakt Elegast voor het eerst zijn wantrouwen tegenover Karel openbaar:

Sidi nu een behendich dief,
⁺Dat salic cortelike verstaen.

Hij lacht hem openlijk uit als hij hem met het kouter ziet manipuleren. Karel poogt zijn ‘meesterschap’ te handhaven door een omstandige verklaring af te geven van het verlies van zijn ‘iser’, vergetend dat juist in de beperking zich de meester toont. Elegast doorziet dit opgeblazen verhaal dan ook:

30 Vergelijk de interessante opmerkingen die W.J. Verdenius hierover maakt in ‘De oorsprong der Philologie’. In: Hand. Ned. Fil. Congres (1962). p. 11.

+ 633.

+ 691.

+ 693.

+ 700.

+ 704.

+ 706.

+ 710.

+ 713.

[p. 370]

 

So sere ontsachi hem der onvrame.

 

⁺Hi en dochtem gheen behendich dief.

De klimax nadert. Elegast weet dat hij geen ervaren dief voor zich heeft; dat had hij ook niet verwacht toen hij hem aan had zien komen rijden. Wie is die vreemde ridder dan wél die met zijn kostbare spullen midden in de nacht door het bos rijdt? Die zo angstvallig zijn schild bedekt houdt? Wiens gedrag zo volkomen in strijd is met zijn woorden?³¹ Op dit moment van grote verwarring klinken daar de woorden van de haan en de hond:

⁺Doe verstont hi ter wilen
An enen hane, an enen hont,
Ende seiden, dattie coninc stont
⁺Buten hove, in haer latijn.

Ten onrechte hebben de onderzoekers, mijns inziens, te weinig waarde gehecht aan het moment dat deze woorden worden gesproken. Ze vormen het kulminatiepunt van een proces dat al lang op gang is gebracht. Als antwoord op de grootste twijfel komt de grootste zekerheid. Dit aspekt van zekerheid krijgt naar mijn gevoel in de dierenpassage nog een extra versterking. Waarom staat er ‘in haer latijn’? Dit is meer dan een aanduiding voor dierentaal die de mensen vreemd in de oren klinkt. Ik ben ervan overtuigd dat het ‘latijn’ uit deze belangrijke passage ook funktioneert vanuit de waarheidsopvattingen die toen golden. Hoe vaak geven middeleeuwse auteurs aan hun werken niet een geur van autoriteit door te verwijzen naar een latijnse bron! Het verhaal van de haan en de hond krijgt - binnen de verhaalfiktie uiteraard - grote waarheidskracht. Dit wordt nog versterkt door de regels:

Diet in haer latijn vonden,
⁺Dat die coninc ware daer.

Al moet ik toegeven dat het strikte bewijs ontbreekt, toch meen ik, meeluisterend met de toenmalige toehoorders, die als gevolg van hun bekendheid met de tekst konden spelen met nuances, dat zowel door de plaats van dit fragment als door de gebruikte formuleringen, de identiteit van Karel op deze plaats ook voor Elegast duidelijk wordt. Ik kan ook nog wijzen op de talrijke sprookjes - en met Elegast zitten we toch gedeeltelijk in deze sfeer - waarin de dieren aan de held van het verhaal onmisbare informatie verschaffen. Juist omdat het dieren zijn, zijn ze voor Elegast zo betrouwbaar! Tenslotte zou ik nog als argument aan kunnen voeren dat er in het verloop van het verhaal verder nergens meer over deze ‘koningspassage’ wordt gesproken; de mededeling heeft haar funktie verricht, Elegast weet waar hij aan toe is.³² Hij spreekt dan ook duidelijke taal:

+ 759.

31 Vergelijk met wat Bergson opmerkt: ‘Est comique tout incident qui appelle notre attention sur le physique d'une personne, alors que le moral est en cause.’ Le rire. p. 39.

+ 770.

+ 773.

+ 783.

32 Dit lijkt tegengesproken te worden door v. 784 ‘Maer hi en wiste niet hoe naer!’. Als dit een terzijde van de verteller is, dan ondergraaft dit inderdaad mijn theorie. Maar het kan evengoed dat Elegast tegen Karel zegt: ‘Ik heb zojuist van de dieren gehoord dat de koning hier in de buurt is, maar waar precies weet ik niet’. Hij kan uiteraard niet tegen Karel zeggen dat de koning voor hem staat!

[p. 371]

 

Ic wille mijn kele windewaeit,

 

⁺En es die coninc niet hier bi.

Elegast is echter gedoemd het spel voort te spelen, ook nu hij er zo'n belangrijke dimensie achter gevonden heeft. Hij kan het niet laten om Karel in zijn dievenhemd te zetten door hem het kruid uit de mond te stelen en hem toe te voegen:

⁺Ghi en weet van stelen niet een haer!

Hij beseft dat alleen Karel hem zijn vrijheid terug kan geven en dat hij dus dicht in zijn buurt moet blijven. Als Elegast de beddespraak beluistert tussen Eggheric en zijn vrouw, is hij om twee redenen verstoord: allereerst, en het is goed om dat nog eens te benadrukken, draagt hij zijn wettige vorst een loyaal hart toe; maar vervolgens beseft hij ook dat na de dood van Karel voor hem weinig kansen meer overblijven:

⁺Ic hebbe minen here verloren.
Ic hadde toeverlaet te voren
Te comene te minen goede
Ente verwinnen mine armoede,
⁺Ende was oec in goeden wane.

In het licht van het bovenstaande zal die ‘goeden wane’ begrijpelijk zijn! Of, om de zaak om te draaien, als Elegast niet zou weten dat de man aan zijn zijde Karel was, zou hij dan wel enige reden voor die hoop hebben kunnen hebben?

Als Karel hierna Elegast nogmaals op de proef stelt:

Sterft die coninc, soe es hi doet.
⁺Wat talen souder of wesen?

reageert die zeer fel, wellicht des te feller nu hij weet voor de koning zelf te staan, voor zijn rechter. Hij is zeer rolvast, dit in tegenstelling tot Karel; deze is zo bewogen door de aanhankelijkheid van Elegast en zo geëmotioneerd door de geplande ‘ondaet’ van Eggheric, dat hij bijna als Karel de Grote tot Elegast gaat spreken. Hij raadt Elegast aan het verhaal zelf aan de koning te gaan vertellen en voorspelt dan - maar deze voorspelling is veeleer ingekleed als een persoonlijke belofte! -:

⁺U loen en sal niet wesen smal:
Ghi moghet riden bi siere siden
Alle u daghe sonder beniden,
Ghelijc of ghi sijn broeder waert,
⁺Soe langhe alse u God ghespaert.

+ 803.

+ 831.

+ 967.

+ 971.

+ 991.

+ 1024.

+ 1028.

[p. 372]

Elegast zegt dit niet te durven en belijdt nog eens - vóór zijn rechter - zijn schuld ten opzichte van die rechter. Tenslotte belooft Karel zelf naar de koning te gaan en merkt daarbij op, in al of niet bewust humoriserende toneelwoorden:

⁺Sloech men doet, het ware mi leet.

Karel verlaat het podium, zonder met zijn laatste woorden zijn rol gered te hebben.

De volgende dag heeft Elegast weinig uitleg nodig, als men hem komt oproepen. Hier werkt niet alleen het streven naar brevitas i.v.m. het aflopende verhaal, maar ook het ‘à bon entendeur peu de paroles’. Opnieuw ontmoet hij zijn nachtelijke gezel, de mislukte nachtridder in de praal van zijn dagelijkse glorie. Op wat vroeger tussen beide personages, die nu opnieuw als vorst en vazal tegenover elkaar staan, gebeurd is, gaat de dichter niet in. Evenmin laat hij Elegast zijn gezel van de vorige nacht in Karel herkennen, zegt Rombauts³³. De zaken liggen in zijn uitleg echter anders. Wij weten nu, met de toehoorders, tot welke toneelprestaties Karel én Elegast in staat zijn.

+ 1048.

33 Karel ende Elegast. Ed. E. Rombauts. p. 28. Eckhard Ludwig Wilke heeft nog een andere verklaring voor het feit dat er weinig gezegd wordt over Elegast aan het eind van het verhaal. Elegast zou anders teveel als een dief ten toon worden gesteld. ‘Uberall dort, wo er als armer vertriebener, doch tapferer und königstreuer Ritter erscheint, ist die Handlung ausführlich. [...] Alle Partien, die geeignet sind, ihn als Dieb und Räuber zu zeigen, werden nur im Umriss wiedergegeben.’. Der mitteldeutsche Karl und Elegast; Studien zur vergleichenden Literaturwissenschaft. Marburg 1969. Marburger Beiträge zur Germanistik. Band 27. p. 43.

Besluit

Het belang van de relatie tekst-verteller-publiek is in de drie onderdelen van deze bijdrage op verschillende wijze naar voren gekomen. In het eerste deel bleek dat de herhalingen de toehoorders die aan het toelopen waren gelegenheid gaven om de verhaaldraad op te nemen en hen tevens ‘portie-gewijs’ in aanraking brachten met essentiële verhaalelementen. In het tweede deel beschreef ik hoe juist de toehoorders die het verhaal al kenden, Elegast steeds dichterbij voelden komen en Karel zich letterlijk en figuurlijk in zijn richting zagen bewegen. Tenslotte probeerde ik te demonstreren hoe eerst Karel alleen en daarna Karel en Elegast beiden een rollenspel speelden, waarbij Elegast de toneelschoenen beter pasten dan Karel. Ervan uitgaande dat in de dierenscene Karels identiteit voor Elegast inderdaad duidelijk werd, poogde ik het slot van het verhaal in dat perspektief te belichten.

‘Aldus verschijnt Karel ende Elegast als een opdracht aan de toehoorders tot eigen creatie op een conventioneel thema. Misschien schuilt daarin de bekoorlijk-

[p. 373]

heid van dit oude verhaal.’³⁴ Ook de twintigste-eeuwse onderzoeker dient zich in de rijen van die toehoorders te scharen, en ook hij heeft die kreatieve opdracht.³⁵

Kwartelstraat 12, Oosterhout.

alfred g.h. kerckhoffs

23 juli 1972.^*

34 H. VEKEMAN: ‘De verhaaltechniek in ‘Karel ende Elegast’’. p. 9.

35 De kreatieve opdracht voor de toehoorders, voortvloeiend uit v. 10: ‘Dat weten noch die menighe wel’, maakt deze vertelling tot een heel ander type dan de verhalen waarin juist met nadruk in het exordium wordt gezegd dat er nieuwe stof aan de orde zal komen. Dat heeft dan vooral een funktie voor het attentum parare van het publiek. Het vermelden van de oorspronkelijkheid der vertelling werd tot een bekend topos. ‘Der topos - ich bringe noch nie Gesagtes-tritt schon im griechischen Altertum als Ablehnung abgedroschener epischer Stoffe auf.’ (ERNST ROBERT CURTIUS: Europäische Literatur und Lateinisches Mittelalter. Bern, 1969⁷, p. 99.).
Het is geen geringe opdracht om door het inschakelen van de kreativiteit bekende stof toch niet ‘abgedroschen’ te maken!

* Op deze plaats wil ik mijn dank betuigen aan mijn MO-studenten en aan de deelnemers van een kandidaten-werkgroep Middelnederlandse voordrachtskunst in Leiden onder leiding van Drs. M.J.M. de Haan die deze bijdrage kritisch hebben willen doornemen.