De Nieuwe Taalgids. Jaargang 66

[p. 282]

Het eerste lid van de zin

Het is ons vaak opgevallen dat de meeste voorbeeldzinnen in traditionele, structurele en transformationele spraakkunsten, en in andere werken over linguïstiek beginnen met het subject, terwijl we de indruk hebben, dat in het gewone taalgebruik - gesproken en geschreven - de zinnen meestal niet op die manier gebouwd zijn.

Om die indruk te toetsen aan de taalwerkelijkheid - althans voor het geschreven taalgebruik - hebben we uit tien romans, waaronder één vertaling, de eerste honderd zinnen gelicht en die geordend op basis van de functie van het eerste lid.

We ontleenden onze zinnen aan:

-	B. Aafjes, In de schone Helena
-	E. Claes, In het land van de lemen huizen
-	F. van Eeden, De kleine Johannes
-	Kazandzákis, Christus wordt weer gekruisigd
-	M. Gilliams, Elias
-	H. Haase, De verborgen bron
-	M. Gijsen, Telemachus in het dorp
-	M. Roelants, Marie Danneels
-	W. Ruyslinck, De ontaarde slapers
-	G. Walschap, De moeder

De keuze van die romans berust op zuiver toeval. Geen toeval is het echter, dat ons materiaal bestaat uit duizend zinnen.

Voor we nu het resultaat presenteren, moeten we de lezer meedelen, dat we bij de ordening van het materiaal geen rekening gehouden hebben met de aanwezigheid in beginpositie van een conjunctie of een aanloop. Zo hebben we zinnen als:

1	Maar zij aarzelt nog uit gehechtheid aan Maria Danneels.
2	Welnee, ik ben nu drieëndertig jaar oud.

bij de reeks van het subject ondergebracht, op basis van het tweede lid, en met verwaarlozing van maar resp. welnee.

In ons materiaal vonden we dan in beginpositie:

-	een subject, f 358^1
-	een persoonsvorm, f 16
-	een aanvulling, f 33^2
-	en bepaling, f 581^3
-	het woord er, met verder in de zin een onbepaald subject, f 12.

We zijn er ons wel van bewust, dat die cijfers niet zonder mee toepasselijk zijn op alle vormen van taalgebruik, in alle omstandigheden. Maar we zijn er wel van overtuigd, dat ze een geldige richtlijn aangeven.

We kunnen er de volgende conclusies uit trekken.

In de eerste plaats staat het subject in slechts 35,8% van de zinnen in beginpositie.

1 Het symbool f staat voor: frequentie.

2 Onder ‘aanvulling’ verstaan we een zinsdeel dat structureel-semantisch onmisbaar is in de zin.

3 Onder ‘bepaling’ verstaan we een zinsdeel dat structureel-semantisch weglaatbaar is.

[p. 283]

De linguïsten, en de spraakkunstschrijvers in het bijzonder, gebruiken in hun voorbeeldzinnen te vaak dezelfde structuur, die bovendien niet de meest frequente is in het (geschreven) taalgebruik.

In de tweede plaats blijkt dat de aanvulling meestal van de beginplaats geweerd wordt. Onder de driëndertig zinnen die met een aanvulling beginnen, onderscheiden we vier soorten:

-	de aanvulling heeft de functie van direct object (f 19) 3 Al haar andere herinneringen heeft zij misschien opzettelijk terzijde gesteld. 4 Hun spek moeten ze meebrengen. 5 Wat kon mijn oom, de pastoor, daar dan doen?
	Meestal (f 12) vormt die aanvulling zelf een zin, namelijk een directe rede: 6 ‘Er is onweer op komst’, zei hij naderhand.
-	de aanvulling hangt af van een vast voorzetsel (f 10) 7 Waar denkt ge nu aan? 8 (Ach,) daarover spreekt ge zo moeilijk. 9 Aan de indeling der armen werd lang niet zoveel aandacht besteed.
-	de aanvulling is attribuut (f 2) 10 Opvallend is het, hoe de beklagenswaardigen voor haar altijd de anderen zijn. 11 Dat is het niet, wat M. spontaan te zeggen heeft.
-	de aanvulling hangt af van een verbum van verblijven (f 2) 12 Alleen langs de steenweg stonden in mijn kinderjaren enkele huizen. 13 Aan de zoom van het dorp stond het gemeentehuis.

Met uitzondering van de directe rede zijn al die aanvullingen in beginpositie informatief dominant, zodat we kunnen zeggen, dat ze expressieve kopplaatsing hebben. In de derde plaats vinden we in 581 zinnen een bepaling in beginpositie, en die bepaling hoeft lang niet altijd informatief dominant te zijn.

Ook hier dienen we een onderscheid te maken:

-	de bepaling duidt een plaats aan (f 139) 14 In het Oosten was de hemel donkerblauw. 15 Voor zijn deur hielden we stil. 16 Op de plank vinden mijn vingers flessen en verfpotten.
-	de bepaling duidt de tijd aan (f 222) 17 Op warme zomeravonden was hij daar altijd. 18 Vroeger waren wij Grieken hier de baas. 19 's Morgens ligt het landgoed besneeuwd.
-	de bepaling is van een andere aard (f 220) 20 Tevergeefs heb ik zijn hebbelijkheden en kwaliteiten bespot. 21 Op dat geluid stoof de hele school in een ogenblik het duin in. 22 Zonder haast plukt tante een zilveren appel van de kerstboom.

Met hun f 581 vormen die bepalingen onbetwistbaar de meerderheid.

We hopen met dit kleine onderzoek een steentje te hebben bijgedragen tot de statistische kennis van de Nederlandse zinsstructuur.

Mechelen, Vrouwvlietstraat 30

G. SCHERPS