De Nieuwe Taalgids. Jaargang 66

[p. 209]

De schoonste sterre is Susanna

Niet lang geleden werd in dit tijdschrift uitvoerige aandacht besteed aan Huygens' Lied (op de wijze: Luz de mi alma) dat begint met Hoe is 'tbeloven.¹

In elk van de vier achtregelige strofen blijkt Sterre te worden toegesproken. Dat gebeurt in de strofen 1, 2 en 3 in de eerste helft met een voornaamwoord (indirect, via ons, in r. 2; direct, via uw in r. 10 en via Ghij - gesproken door het ooghe - in r. 20). In alle strofen wordt in de tweede helft de ‘aanspreekvorm’ Sterre gebezigd. Die benaming krijgt vijfmaal een qualificerend adjectief: eighen (5), stoute (13), Ontrouwe (16), schoonste (21) en aerdsche (29); de twee duidelijk negatieve qualificaties staan beide in de tweede strofe. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat in al deze gevallen met Sterre de geliefde van de ik (in het gedicht), de geliefde vrouw van Constantijn Huygens (in de buiten-tekstuele situatie) aangeduid en toegesproken wordt. De Kruyter veronderstelt dit ook, behalve in... de regel waar tot (de) schoonste Sterre wordt gesproken! Ik geloof dat hij zich in de interpretatie van de derde strofe vergist. Om dat duidelijk te maken citeer ik die strofe zoals hij haar uit het handschrift weergeeft, met zijn commentaar, en geef ik daar het mijne bij.

(Ondanks haar belofte bij hun laatste afscheid is Sterre niet verschenen - zo heeft de ik in strofe 1 en 2 bitter geconstateerd; hij vervolgt:)

⁺Soeck ick in 'thooghe
Van 's hemels ronden,
Strax seght mijn ooghe
⁺Ghij zijt gevonden:
Maer schoonste Sterre
Die ick van soo verre
Sonn en Maen benij,
⁺Maer, Sterre, daer en isser gheen als ghij.

(Na een korte uiteenzetting van de Neoplatonische ideeën over de liefde als een synthese van de contemplatieve, op het spirituele beeld van een wezen gerichte kracht, en de begerende kracht, die op de lichamelijke vorm is gericht, becommentarieert en interpreteert De Kruyter deze strofe als volgt:)

‘Zo is in de verzen 17-20 “Sterre” als hemellichaam gezien; “Sterre” in de betekenis van “vrouw”, is op de achtergrond aanwezig; zoek [ik]² in 't hoge van 's hemels “ronden”³ dan zegt het oog (der ziel) gij zijt daar, want “Sterre” is van hemelse oorsprong’ (pag. 438).

De toevoeging der ziel achter het oog, komt mij enigszins verwarringwekkend voor. Binnen de beeldspraak van deze strofe zoekt, mijns inziens, de ik met zijn lichame-

1 C.W. de Kruyter, Een liefdeslied van Constantijn Huygens. NTg. 63 (1970), 433-440.

+ (17)

+ (20)

+ (24)

2 In De Kruyter's tekst ongetwijfeld weggevallen.

3 De Kruyter's noot 2 bij ‘in 'thooghe/Van 's hemels ronden’ luidt: ‘Gedoeld wordt op de sfeer der vaste sterren, die zowel in het oude Ptolemeïsche als in het nieuwe Copernicaanse systeem voorkomt.’ Hij interpreteert zo 'thooghe in feite als: de hoogste; immers, in de materiële wereld van de kosmos is de sfeer der vaste sterren de hoogste. Maar zoeken in die sfeer van vaste sterren naar de bewegelijke Sterre is niet zinvol. Het lijkt mij dat 'thooghe beter geïnterpreteerd kan worden als (De Kruyter lijkt dit te doen met zijn bewoording ‘'t hoge’, maar uit zijn noot 2 blijkt het anders te zijn) ‘de hoogte’ van de vele hemelse sferen, met name die der planeten, de dwalende sterren, die veranderlijk van positie zijn en alle godennamen dragen. Overigens zoekt de ik volgens De Kruyter met het oog der ziel, dus in de immateriële kosmos. En daar is de hoogste hemelsfeer niet die der vaste sterren maar ‘L'Empirée ou se Jour des bien-heureux’ (cfr. Ch.-Alb. Reichen, Geschiedenis der Sterrenkunde. (Amsterdam, 1964), pag. 47, afb. 50: Vier contrasterende kosmologische systemen).

[p. 210]

lijk oog in de materiële⁴ hemelse ‘ronden’ naar de ster die zijn geliefde is. En dat oog concludeert alras: ik heb jou, geliefde (als ster) gevonden. Inderdaad meldt het oog: ‘Sterre’ is als hemellichaam (als ster) gezien.

De Kruyter vervolgt dan:

In de verzen 21-24 geeft de ‘ik’ te kennen, dat ‘Sterre’ zijn vrouw daar niet is: maar schoonste ‘Sterre’³, die daar door mij benijd, zo hoog bij zon en maan verkeert⁴, daar is geen ster zoals gij, want gij zijt een aardse ster. De twee helften van de derde strofe vormen dus een antithese. (pag. 438).

In noot 3 wordt aangetekend: ‘Hier wordt de morgenster bedoeld’, waarna de literaire herkomst van de morgenster als metafoor voor Venus, de godin der liefde en schoonheid, wordt aangeduid. Noot 4 meldt: ‘Zon en maan werden ook beschouwd als de hoogste hemelwezens.’

Als ik De Kruyter goed begrijp, dan wil hij Huygens het volgend procédé laten aanwenden: In r. 21 spreekt de ik de morgenster aan, metafoor voor Venus, een hemels wezen (onderscheiden van het hemellichaam Venus) dat in de omgeving verkeert van die andere hemelwezens, de hoogste, dat wil zeggen de voornaamste, lieflijkste en schoonste, de zon en de maan (onderscheiden van de hemellichamen zon en maan). Venus, het hemelwezen, moet dan op haar beurt metafoor zijn voor Sterre, die immers binnen dezelfde zin, in r. 24 wordt toegesproken, tot wie het gedicht als geheel - als tot Luz de mi alma, het licht van Huygen's ziel - gericht is. Dit procédé nu lijkt mij te ingewikkeld, en bovendien onwaarschijnlijk.

Overal elders blijkt in dit gedicht de geliefde als Sterre te worden toegesproken. Sterre, Sonn en Maen zijn in eerste instantie hemellichamen, astronomische fenomenen waarnaar men kijkend zoekt, die men met het oog aan het firmament waarneemt. Ik meen nu dat de ik in r. 21 - zoals ook elders in het gedicht - met Sterre, zeker met schoonste Sterre, zijn geliefde als ster toespreekt, zoals hij dat ook deed in r. 5⁵, en zal doen in r. 24⁶ en r. 29. Op het moment dat het oog hem meldt - door tot Sterre als ster aan het firmament te zeggen: Ghij zijt gevonden (20) - dat Sterre gevonden is, realiseert de ik zich dat zijn geliefde de ‘schoonste Sterre’ is. Omhoog kijkend stamelt (vandaar het herhaalde Maer - r. 21 en 24 -) de ik in de

4 materiële: van ether.

4 materiële: van ether.

5 Zowel in de handschriftredactie met Ziedt in r. 7, als in de gedrukte redacties met Siet in r. 7. Zie De Kruyter's artikel, pag. 438-439. Alleen in r. 13, in de strofe met de negatieve qualificerende adjectieven bij Sterre, is Sterre, ondanks haar naam, alleen maar de vrouw die bij het afscheid van toen, zich verre van ontrouw gedroeg, maar het niet meende. Toen vertoonde ze geen enkel ‘hemels’ aspect, wás ze geen ster, is men geneigd te concluderen. Mag men het ook?

6 Althans in mijn interpretatie: zie even verderop.

[p. 211]

volgende vier verzen tot de geliefde die ster is: Maar mooiste ster, die ik, van zo ver af (hier van de aarde af omhoogkijkende zoek - want als ster moet je daarboven zijn - en die ik dus) aan de zon en de maan (die andere luisterrijke dwaalsterren, planeten die voortdurend van positie veranderen) benijd (omdat ze in jouw nabijheid zijn), maar, (mooie) ster, dáár⁷ (aan dat hemelgewelf) is er geen (zo mooi) als jij (dus heeft mijn ooghe zich vergist, en ben je dáár niet). Logischerwijs gaat de ik dan in de volgende strofe (waarin over de Reden gesproken wordt, en deze zelf geciteerd wordt) beneden/Langs 'taerdrijck werren en zoeken... en kan de paradoxale aanspreking aerdsche Sterre gebruikt worden.

Zo geïnterpreteerd is niet Venus de schoonste Sterre, maar blijft Susanna de mooiste van alle, spreekt de ik het hele gedicht door zijn Sterre toe. Ik dacht dat zo Susanna en Huygens de eer gegeven wordt die haar (van hem), en de dichter (van ons) toekomt.

Haren (Gr.), Achterberghof 3.

p.e.l. verkuyl

7 Met accentuering, als tezelfder plaatse in de andere strofen.