Logo DBNL
De Nieuwe Taalgids. Jaargang 66 (1973)

De Nieuwe Taalgids. Jaargang 66

(1973)– [tijdschrift] Nieuwe Taalgids, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

De Haagse fragmenten van de Renout van Montalbaen

In de 25e jaargang van Het boek (1938-1939) p. 66-67 maakt R. Pennink bekend, dat door de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage zijn aangekocht ‘twee bladen perkament, tezamen c. 400 verzen bevattend uit Renout van Montalbaen’. P.J.J. Diermanse, wiens editie van alle tot dan toe bekende Middelnederlandse en Middelnederduitse fragmenten1 op het moment van aankoop al ter perse was2, is van plan geweest ook de ‘Haagse’ fragmenten uit te geven, maar dat is er niet van gekomen.

Er is bitter weinig bewaard gebleven van de ongetwijfeld talrijke codices met Middelnederlandse Karelromans. De 400 volledige verzen van de Renout mogen daarom niet ongepubliceerd blijven; te meer, daar we verder van deze ca. 20.000 verzen tellende roman niet veel meer dan een tiende deel bezitten3. Hieronder volgt, na een beschrijving van de codexfragmenten, een diplomatische uitgave van de tekst4.

 

De fragmenten in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage dragen de signatuur 133 L 11. De twee losse bladen perkament zijn d.m.v. een strookje papier aaneengeplakt, zodat ze een diploma vormen. Ze worden in een kartonnen omslag bewaard, tezamen met een codicologische beschrijving door M. Breslauer, antiquaar te Londen, die de fragmenten aan de K.B. heeft verkocht. De bladen, die tegen de platten

van een boekband waren geplakt5, zijn met potlood genummerd: 1 en 2.

Blad 1 meet 240-242 × 162-165 mm, blad 2: 239-242 × 158-162 mm. F. 1 verso en 2 recto zijn de vleeszijden der folia. De bladen zijn sterk besnoeid, hetgeen uit de zeer smalle marges is af te leiden en uit het feit, dat de afdruk van het leer van de band (op f. 1r en 2v) grotendeels is afgesneden. Het perkament is in goede staat en het schrift is op enkele plaatsen na duidelijk leesbaar. Alleen op de haarzijden (f. 1r en 2v) heeft de inkt hier en daar sterk geleden, maar met behulp van ultraviolet licht kon de gehele tekst worden ontcijferd.

De bladen zijn met loodstift, zeer dun, afgelijnd voor 2 kolommen van 50 regels per pagina. In folium 1 zijn alle prickings weggesneden, in folium 2 zijn alleen in de bovenmarge nog sneetjes zichtbaar: vóór de majuskelkolom en vóór de tekstkolom van rectozijde kolom b en versozijde a en b. Hoewel er is gelinieerd, staan de regels op recto- en versozijde, vooral van f. 2, op ongelijke hoogte, en de kolommen zijn scheef. Afmetingen bladspiegel f. 1: schriftblok 220-223 × 155-157; marge tussen de kolommen 15-18 mm, bovenmarge 5, benedenmarge 12, buitenmarge 5 en binnenmarge 3 mm; f. 2: schriftblok 223-225 × 153-154, tussenmarge 17-20 mm, bovenmarge 14, benedenmarge 2, buitenmarge 3 en binnenmarge 4 mm.

Signaturen en custoden komen er in de marges niet (meer) voor. Op f. 1v en 2r staat een stempel van de K.B. Op f. 2r in de bovenmarge de signatuur 133 L 11 (met potlood) en het cijfer 371801 (met inkt). Met potlood zijn ook hier en daar achter de verzen de nummers van de corresponderende verzen in de Reinolt von Montelban in de editie van F. Pfaff aangegeven.

Beide bladen zijn beschreven door één kopiist. Het is dezelfde hand die ook de f. I t/m IV van de Berlijnse fragmenten heeft geschreven, en die door Diermanse met a wordt aangeduid.6 Dit feit, gevoegd bij de gelijke mise-en-page der Berlijnse en Haagse fragmenten, deed Diermanse reeds vermoeden7, dat de bladen tot één codex hebben behoord. J. Deschamps komt tot dezelfde conclusie8.

De rubricering vertoont eveneens gelijke kenmerken9. De beginletters van elke kolom onderscheiden zich ‘door grootte of verlenging naar boven, èn door één of twee roode verticaaltjes’. De beginletters van de verzen in de majuskelkolom zijn niet met rood doorgehaald. Rubriek is alleen nog gebruikt voor de tweeregelige lombarden, waarbij geen representanten voorkomen. Evenals in de Berlijnse fragmenten f. I - IV zijn enkele kolominitialen met vrij primitieve grotesken versierd (f. 1va, 2ra en 2rb).

Drie argumenten steunen de veronderstelling, dat de Berlijnse en Haagse fragmenten deel hebben uitgemaakt van dezelfde codex. (1) De identiteit van de kopiist van B I-IV en H 1-2. (2) De gelijkheid van rubricatie en versiering. Dit argument valt met het eerste samen, wanneer de kopiist zelf de weinige rubriek heeft aangebracht. (3) De gelijke mise-en-page. Aangezien de tekstfragmenten elkaar niet overlappen, is het dus zeer goed mogelijk, dat we met de resten van één codex te doen hebben, maar dwingend is deze conclusie niet. De kopiist kan aan verscheidene exemplaren van dezelfde tekst hebben gewerkt10, met gelijke mise-en-page11, en daarbij telkens op zijn eigen wijze hebben gerubriceerd.

Dat de fragmenten tot dezelfde codex behoorden, wordt bewezen door de positie van de prickings. De zes sneetjes in de bovenmarge van f. H 2 corresponderen exact met die in de bovenmarge van f. B II en III, naar plaats, richting en grootte. De afstanden tussen de kolommen en regels werden door de kopiisten niet met lood- of inktstippen, maar met prikgaatjes of sneetjes in perkament of papier aangegeven. Langs deze prickings of piqûres konden dan aan beide zijden van het vel met lood- of bruinkoolstift, of met de pen lijnen worden getrokken of met een griffel ‘blind’ ingegrift. Het streven naar efficiency ging nog verder: men legde verscheidene bladen op elkaar, waardoor het afpassen van de bladspiegel nog minder tijd vergde. Wanneer enkele bladen tegelijkertijd worden doorstoken, zijn de prickings in het bovenste vel het grootst; ze worden naar onder toe kleiner overeenkomstig de puntige vorm van naald of mes. Daardoor kunnen we vaststellen in welke volgorde bladen met identieke piqûres zijn doorstoken.

Een kopiist beschrijft van alle diplomata die één katern moeten vormen, eerst één folium aan beide zijden, totdat hij het midden van de katern heeft bereikt, en beschrijft dan de andere helft van de dubbelbladen, nu in omgekeerde volgorde11a.

Het is begrijpelijk dat hij daarom eerst alle bladen van een katern aflijnt en linieert12, nadat hij ze daartoe van piqûres heeft voorzien. Het in een keer prepareren van de gehele bindeenheid heeft nog een ander voordeel. Wanneer de kopiist de diplomata in elkaar schuift tot een katern en deze dan van voor naar achter doorsteekt, hebben alle pagina's voor het oog dezelfde bladspiegel. Wel worden de binnenmarges van de folia der katern, van binnen naar buiten gerekend, in werkelijkheid steeds groter doordat de vouw dikker wordt, maar de na het binden zichtbare pagina's hebben precies dezelfde mise-en-page. Dit effect wordt op geen andere wijze zo gemakkelijk bereikt. Dat inderdaad de gehele katern in één keer van voor naar achter werd doorstoken, is zeer duidelijk te zien b.v. in hs. Ak. XXIV (Die rose) en hs. 128 E 4 (Melis Stoke. Rijmkroniek), beide in de K.B. te 's-Gravenhage13.

De verzen in f. H 2 corresponderen met de verzen 2208-2359 in de Reinolt, f. B II en III met v. 2506-2800. Er ontbreken tussen f. H 2 en B II slechts 146 verzen van de Duitse vertaling, dat moet 1 folium met 200 verzen in de Middelnederlandse codex zijn geweest. M.b.t. de tekst is het dus zeer goed mogelijk, dat f. H 2 en B II en III tot dezelfde katern hebben behoord. Op grond van de gelijke piqûres en gelet op de werkwijze van kopiisten, is dit zelfs hoogst waarschijnlijk.

Misschien is het mogelijk door vergelijking met het volledige Middelduitse dichtwerk iets meer te weten te komen over de codex waarvan we - naar we nu aannemen - 12 bladen bezitten. Onderstaand schema laat zien, hoe onze fragmenten zich verhouden t.o.v. de Reinolt.

folium van Mnl. codex haar/ vlees- zijde ko- pi- ist corresponderende verzen in Reinolt ontbrekende passage in Mnl.
van/tot aantal aantal verzen in Reinolt aantal folia in Mnl. codex gemiddeld aantal vv. van Reinolt per folium
          531 4 133
B Ir vleesz. a 532- 675 144      
v haarz.            
          591 4 148
H 1r haarz. a 1267- 1399 133      
v vleesz.            
          808 6 135
H 2r vleesz. a 2208- 2359 152      
v haarz.            
          146 1 146
B IIr vleesz. a 2506- 2648 143      
v haarz.            
          0 0 0
B IIIr haarz. a 2649- 2800 152      
v vleesz.            
          0 0 0
B IVr vleesz. a 2801- 2937 137      
v haarz.            
          6705 44
(46)		 152
(146)
B Vr haarz. b 9643- 9790 148      
v vleesz.            
          0 0 0
B VIr vleesz. b 9791- 9943 153      
v haarz.            
          0 0 0
B VIIr haarz. b 9944-10093 150      
v vleesz.            
          150 1 150
B VIIIr haarz. b 10244-10384 141      
v vleesz.            
          3676 (23)
25		 (160)
147
B IXr haarz. c 14061-14216 156      
v vleesz.            
          634 4 159
B Xr vleesz. c 14851-15033 183      
v haarz.            
          355 3 ?

Uit bovenstaand overzicht is af te lezen, dat tegenover de 12 folia van de Middelnederlandse codex met in totaal 2400 verzen, 1792 verzen van de Reinolt staan. Dat is een verhouding van 3 op 4, ofwel 74,7%. De afstand tussen f. B IV en V bedraagt in de Reinolt 6705 verzen. Het ontbrekende aantal bladen in de Mnl. codex moet volgens de regel van Gregory14 even zijn. Er werd wel eens van deze regel afgeweken15, maar meestal zorgt de kopiist ervoor, dat bij opening van het boek beide bladzijden behoren tot de vlees- ofwel tot de haarzijde van het perkament. Voorzover we dat bij onze fragmenten kunnen nagaan, werd ook in de Mnl. Renout-codex deze regel aangehouden.

Hoe groter het aantal folia is, hoe dichter het gemiddelde aantal verzen per folium zal liggen bij het algemeen gemiddelde. We hebben een goede kans, dat het ontbrekende aantal folia 44 (à 152 verzen) bedroeg, mogelijk 46 (à 146 verzen); 42 met 160 of 48 met 140 is al veel minder waarschijnlijk. Onzeker is ook het aantal ontbrekende bladen tussen f. B VIII en IX, dat volgens de regel van Gregory oneven moet zijn geweest. 25 Folia met gemiddeld 147 verzen lijkt het meest waarschijnlijk, 23 folia à 160 verzen is niet uitgesloten. De verzen 15034-15388 van de Reinolt (d.i. ca 472 verzen in het Mnl.) zullen op drie folia hebben gestaan. Dat brengt het totale aantal beschreven folia op 104.

T.a.v. de opbouw van de codex kunnen we aannemen, dat de f. II, III en IV tot dezelfde katern behoorden, daar de prickings in de buitenmarge overeenstemmen. Tot deze katern behoorde ook f. 2 en dus tevens het tussen f. 2 en f. II ontbrekende blad. De katern moet derhalve minstens uit drie dubbelbladen hebben bestaan.

Tot éénzelfde katern behoren, vanwege overeenkomende piqûres, ook de f. V, VI en VII. In f. VIII, slechts door één blad van VII gescheiden, komen geen prickings voor, maar de maten van de kolommen en van de opvallend smalle tussenmarge (10 mm) stemmen overeen met die op de f. V-VII, zodat VIII zeer wel tot dezelfde katern kan hebben behoord.

Hoewel in f. 1 alle piqûres zijn weggesneden, kunnen we op grond van de afwijkende maten besluiten, dat de f. I en 1 tot verschillende katernen behoorden; f. I: schriftblok 215-217 × 150-151, tussenmarge 18-22; f. 1: schriftblok 220-223 × 155-157, tussenmarge 15-18. Mogelijk maakten ook f. IX en X deel uit van één katern: 4 prickings in de bovenmarge van X lijken te corresponderen met die in IX, maar zeker ben ik er niet van.

Wanneer de codex regelmatig was opgebouwd, d.i. uit katernen met een gelijk aantal diplomata, kunnen dit geen ternio's zijn geweest: f. I zou dan behoren tot katern a, f. 1 tot b, f. 2 tot c en f. II, III en IV tot d, dus tot een andere katern dan f. 2. Katernen van 5 diplomata of meer zijn niet mogelijk, daar de folia I en 1 dan

tot dezelfde bindeenheid zouden behoren. Blijft over een codex bestaande uit 13 quaternio's (a-m): f. I = a5, 1 = b2, 2 = cl, II = c3, III = c4, IV = c5, V = i2, VI = i3, VII = i4, VIII = i6, IX = 18, X = m5.

Deze opbouwformule lijkt voor het eind van de codex niet te kloppen. Ook al zou f. IX niet tot dezelfde katern behoren als f. X (wat mogelijk is), op f. IX verso is geen spoor te ontdekken van een custode, terwijl toch een flink stuk van de benedenmarge (25 mm) is bewaard. Daar echter ook de bovenmarge nog 25 mm meet, moeten we aannemen, dat toch een deel van de benedenmarge is weggesneden, en daarmee een eventuele custode. Hoewel de verhoudingen van de marges niet vastliggen, en de kopiisten of misschien de schrijfscholen, deze zelf bepalen, strevend naar estetisch bevredigende, soms op de gulden snede berustende verhoudingsgetallen, algemene regel is, dat de benedenmarge groter is dan alle andere marges16. Trouwens de benedenmarges van de overige folia bewijzen, dat de onderzijde van f. IX inderdaad aanmerkelijk is besnoeid: f. IV, V en VI 50 mm, f. I 53, f. VI zelfs 58 mm.

Onmogelijk is de reconstructie derhalve niet, maar ook allerminst zeker. Daarvoor hangt ze van te veel veronderstellingen af. De aantallen folia tussen f. IV en V en tussen VIII en IX staan niet vast, en de kans op onregelmatigheden in de katernenopbouw is in Mnl. codices vrij groot. Bovendien zijn we er stilzwijgend van uitgegaan, dat de codex alleen de tekst van de Renout bevatte, wat gezien de omvang van de codex zeer goed mogelijk, maar niet zeker is.

Wijze van uitgeven

De tekstfragmenten zijn diplomatisch getranslittereerd. Daarbij is de hieronder beschreven werkwijze gevolgd.

Afkortingen17

De afkortingen zijn opgelost en ter verantwoording gecursiveerd. Behalve de gebruikelijke abbreviaturen voor ende, voor klinker + r en voor de genitief ers (vaders, v. 211, 266), voor nasaal en voor en na m en p (men, v. 79, wapen, v. 136), treffen we de superscripte o aan voor ro en in vrouwe voor rou, en de bovengeschreven a voor ra, en na q voor ua. Twee maal wordt m3 gebruikt voor met (v. 91, 157), twee maal een doorgestreepte d tussen punten, voor penninc (v. 95, 110), eenmaal d gevolgd door op sigma gelijkend afkortingsteken op halve regelhoogte, voor dat (v. 159), d9 voor dus (v. 281), p met streep door staart, voor per (v. 274), doorgestreepte v voor ver (v. 313). Een dubbele afkorting treffen we aan in vers 304: cop' (met streep door staart) voor coper.
Afgekort zijn de meeste eigennamen: adel'. (15, 87, 297) voor adelaert; lod' (43) of lod'. (47, 123, 129, 140, 151, 171) voor lodewijc(s); ay. (met apostrof boven y) (60, 64, 75, 126, 150, 180, 197, 206) voor aymijn(s), hay. (met apostrof boven y) (120) voor haymijns;
rits'. (81) voor ritsaert, rids'. (91) voor ridsaert. Voor renout/renoude worden twee afkortingen gebruikt: .R. (met streepje door tweede been) (96, 104, 105, 114, 225, 259, 265, 285) en ren. (met afkortingsstreep boven n) (233, 290).
Tenslotte komen er abbreviaturen voor van coninc: co. (met streep boven o) (54, 128, 222, 223, 271, 281, 299, 306, 313, 320, 322) en co (met streep boven o) (219); en van keyser: k'. (76). De bij de abbreviaturen voorkomende punten zijn in de translitteratie weggelaten.

Hoofdletters

De eerste letter van elke regel staat in een aparte kolom. Van de B, E, G, H, I, O, Q, R, S en T komt aan het begin der regels zowel de majuskel- als de minuskelvorm voor. C, L, N en S komen slechts als majuskel, a, d, m, v en w slechts als minuskel voor. Wanneer minuskels in de bron, mogelijk doordat ze vrij staan, wat groter zijn dan de overige letters in de regel, zijn ze toch als minuskel weergegeven.
De m in de majuskelkolom heeft weliswaar een andere vorm dan de m in de rest van de tekst, maar is toch een kleine letter. Om die reden wordt een minuskel afgedrukt. Tegenover de minuskels i en j staat slechts één majuskelvorm. Deze is overal door I weergegeven.

Lombarden

De lombarden zijn alle twee regels hoog. Representanten zijn niet zichtbaar. Daarom zijn in de translitteratie de kapitalen gecursiveerd. Evenals bij de afkortingen geeft de cursivering aan, dat een ander dan de kopiist voor de gecursiveerde lettertekens verantwoordelijk is: hier de rubricator, bij de afkortingen de editeur.

Schrijffouten

Wanneer schrijffouten de tekst in linguistisch-semantisch opzicht beïnvloeden, zijn ze niet verbeterd18.

u en v, y en ij, i en j zijn weergegeven zoals ze in de bron voorkomen.

Vers- en bladnummering
De verzen zijn doorlopend (1-400) genummerd. De cursieve cijfers achter de versregels verwijzen naar de corresponderende verzen in Pfaffs editie van de Reinolt von Montelban. Bij de blad- en kolomaanduiding wordt tussen haken verwezen naar de overeenkomstige passage in Overdieps editie van het volksboek De vier Heemskinderen.

Fragment H 1

(Voor de kroning van zijn zoon Lodewijk heeft koning Karel alle groten van zijn rijk uitgenodigd. Na de kroningsplechtigheid ‘gincmen sitten ter tafelen elc na sijnre waerden ende na dat hi van geboerten was’ (Vb. p. 39). Het Haagse fragment 1 begint met de gedetailleerde beschrijving der tafelschikking.)

1
+Na die bisscoppen saten hertogen+
 
die rike waren ende vele mogen
 
Na die hertogen saten grauen+
 
die rike waren van hauen.
5
daerna saten ic wilt bedieden
 
vorste ridders van maisnieden+
 
die houesch waren ende milde
 
daerna die ridders van .i. scilde+
 
Ic wane nieman dienen sach.
10
bet dat men daer diende vpden dach.+
 
Si saten alle na haer geuouch
 
Entie scinkere gaf hem genouch
 
vordie tafle stont renoudijn.
 
ende diende den rechten. fijn
15
Ende adelaert die ridder snel
 
diende vtermaten wel.
 
Entie gebroedren altemale
 
vordie heren inde zale
 
Ic late bliuen vanden gerichten
20
Enmochte geen man gedichten.+
 
Ne geseggen ooc waer of
 
Ende elc men daer te pointe gaf
 
Nv latic vanden etene bliuen+
 
Ende sal v vort an bescriuen+
25
doe damelaken vp waren gedaen+
 
brochtmen water ende ginc dwaen+
 
Ende dwougen daer alreest+
 
die rijcst waren ende meest+
 
daer was bliscap sonder scouwe+
30
Elc hadde inde hant ene vrouwe
 
die bagel was ende scone
 
Ic seggu bi gode vanden trone
 
althof mochtmen beset scouwen
 
met vrouwen ende joncfrouwen
35
doeder water was genomen.+
 
Es die boutelgier metten wine comen+
 
hi gaf hem genouch ende renoudijn.
 
dede daer ouervloeyen den wijn.+
 
doetochden haer spel dieder waren.+
40
alle diegoede vedelaren.
 
Elkerlijc van sinen spele+
 
wel te maten ende niet vele++
 
Lodewijcs vader ginc slapen.+
 
met hem rudders ende cnapen+
45
wel .cccc. bi getalle+
 
wel geachemeirt alle
 
Lodewijc sprac lude ende stille+
 
Nv volge mi die goet hebben wille+
 
Ende helpt mi metter vaert
50
In gonen sconen boongaert+
 
+Si holpen hem ter seluer stede
 
Ende si volgeden hem alle mede
 
doe ginc hi geuen scone gauen.+
 
Coningen hertogen ende grauen.+
55
So dedi ooc ic wilt bedieden
 
vorsten ridders van maisnieden+
 
die houesch waren ende milde
 
daerna rudders van .i. scilde+
 
alle vergiftise ginder+
60
Sonder sgrauen aymijns kinder+
 
biden here van nazarene
 
hem ne gaf hi groot no clene
 
doe gingen de broeders allegader.+
 
Ende seident aymijn haren vader.+
65
als hi verstont die wort+
 
Sal hijt den keyser clagen vort+
 
Ende ginc ter camere daer hi lach+
 
als hine met ogen sach+
 
her keyser seiti nv sijn alleginder.+
70
vergift sonder alle minne kinder.+
 
Die keyser sprac ic sal minnen neuen+
 
harde grote giften geuen.
 
Ic wilse goeden also eerlike
 
alse enige sijn in dit rike
75
doe ginc aymijn om sine kinder
 
Ende brochtse vorden keyser ginder
 
Siquamen ten bedde daer hi lach+
 
Ende seiden here god geue v goeden dach+
 
hi andworde sijt willecomen neuen.+
80
Ic wille v scone giften geuen
 
ritsaert ghi sijt bi getalle+
 
doutste vanden broedren alle
 
het was mi wel geseit tevoren+
 
want ghi wart eerst geboren+
85
Ic sal v geuen scat ende haue+
 
Ende maken v in spaingen graue+
 
adelaert wel coene wigant+
 
Ic geue v poelien dat rike lant+
 
Te wesene graue ende here+
90
Tuwen liue emmermere+
 
ridsaert ic geue v seuen scilde met trouwen++
 
Tusscen parijs ende lauwen+
 
Ende moniu des berges voet+
 
bigode dits .i. scone goet
95
Enten .vi. penninc hebt mede++
 
Renout riepi ter seluer stede+
 
Ende seide lieue neue mijn+
 
Ghi moet wel gegift sijn.
 
v geuic tlant van artoys.+
100
Ende van angiers ende van bloys.+
 
+Ende dat goede lant van blatoene+
 
daertoe geuic v rudder coene+
 
.I. busant van roden goude+
 
mettien boot hine renoude
105
Nemt hier neue renout
 
dits recht ebreuchs gout
 
In weet v wat senden mee+
 
god senden mi vter wilder zee
 
Coper met broot ende wijn
110
Nauens wert de penninc dijn.
 
Ic seggu met waerheden dat
 
hijs beter dan al mijn scat
 
hi weicht wel.vijftien pont+
 
Renout namene tier stont
115
Ende warpene tien tiden
 
In .i. aelmoeseniere van ziden.
 
doe knielden die heilden goet+
 
Ende custen skeysers voet+
 
Ende ontfingen haer goet te lene+
120
haymijns kinder alle gemene+
 
Ende namen orlof ter vaert
 
Ende streken inden boongaert
 
dit cam lodewijc te voren+
 
des haddi toren+
125
dat sal hi wel ondervinden
 
Nv comt aymijn met sinen kinden+
 
Ende sprac verbolgenlike
 
vorden coninc lodewike
 
Doe sprac lodewijc die coninc
130
mijn here heift v gegeuen scone dinc+
 
Ende vwen kinder sonder spanen.++
 
maer in waens niet ombaren+
 
wel die .ij. deel van minen rike++
 
Ic salt v nemen sekerlike+
135
Icwilse ooc sien of sire toe dogen.+
 
dat si wapen dragen mogen+
 
Si moeten prouuen hare cracht gemene+
 
In dat werpen metten stene+
 
die hier leit inden boongaert
140
Lodewijc spranc vp ter vaert+
 
Ende riep ic vermete mi+
 
dat ic die starste si++
 
entie beste die leift.+
 
entie de welert binnen heift++
145
van sconeiden van crachten+
 
Ende niemen si van meerder geslachte
 
Ene werf seidi sinen wille
 
Entie ridders zwegen stille
 
Ende hi seit anderwerf boude
150
doe balch hem aymijn die oude+
 
+Ende sprac lodewijc wi kennen wel+
 
dat gi dapper sijt ende snel+
 
maer laet staen v hoge wort+
 
Sidi goethet comt wel vort+
155
hier es sulc van .xv. iaren+
 
wildi sine cracht baren+
 
hi worpe also verre metten stene+
 
dat nes logene gene
 
dats ware te doene talre stont
160
hi sprac god sat hebdi grijs hoot+
 
Ende ooc v grise wangen+
 
Ende al dat gi hebt beuangen
 
moete varen inder waert
 
v houde hooft v grise baert
165
Ne lietict niet dor mine ere+
 
Ic soude v so hertelike sere+
 
met minen vusten slaen+
 
dat v dogen souden vergaen
 
Nv willic dat hier kinder begene++
170
haer cracht prouuen metten stene+
 
Lodewijc warp met aesten groot+
 
Neder mantel ende surcoot+
 
hi wart verbolgen ende erre+
 
Ende warpene .xij. voete verre+
175
den zwaren steen die gonder lach
 
daer menich man toe sach.
 
daerna worpene aestetike+
 
die beste van kerstinrike+
 
beede meerre ende minder
180
Sonder sgrauen aymijns kinder.+
 
daer was niemen so starc no so goet+
 
Lodewijc nontwarpene .i. voet++
 
dordat lodewijc waren int lant
 
Lieten si hem de vorderhant
185
alshi ontworpen hadde hem allen+
 
riepi mi es grote ere gauallen++
 
her grisew sijn v kinder.++
 
Twine gadi selue werpen ginder.+
 
hier es niemen also goet
190
In verwerpene enen voet
 
gaet wech aelt renoude+
 
giseit dat hi mi ontwerpen soude+
 
Ic wanic v also harde+
 
Trecken sal bi vwen baerde+
195
dat v selen in corter stonde+
 
die tande vliegen vten monde+
 
Doe balch aymijn van dordoene+
 
Ende sprac gine wert niet so coene+
 
Ic moete varen inder waert
200
Quame v hant an minnen baert+

Fragment H 2

(Renout heeft aan Karels hof de jonge koning Lodewijk gedood. Met zijn broers weet hij op het ros Beyaert naar Spanje te ontkomen. Daar willen zij zich als krijgslieden verhuren aan koning Saforet, bij wie ook hun vader, Aymijn, vroeger in dienst is geweest.)

 
+Hare vader hadder dat was waer+
 
onthouden geweist ouer .vij. jaer+
 
hi verkende de rudders milde+
 
Biden wapinen biden scilde+
205
hi seide ic sie wel dat ginder+
 
Comen gereiden aymijns kinder+
 
Ic kense wel bi apoline
 
Ghersi der herberge minne+
 
dor de lieue van haren vader+
210
Salicse onthouden alle gader+
 
hebsi haers vaders moet+
 
Ende si manlijc sijn ende goet+
 
Si sullen minne viande
 
alle driuen vten lande
215
Doe ginc hi te dale waert+
 
die borch brugge metter vaert
 
die rudders beetten van beyarde+
 
Neder vp die erde
 
Ende gingen ten coninc daer sine sagen
220
die daer quam met sinen magen
 
Si groeten met worden scone+
 
die coninc sprac god moets v lonen+
 
doe vragede die coninc milde+
 
wat si begerden ende wilden+
225
doe seide renout openbare+
 
dathi gerne onthouden ware+
 
Ende sine broedren also wel+
 
die starc waren ende snel.+
 
doe andworde saforet+
230
wildi gelouen an onse wet+
 
an mamette an boudewine+
 
Ende anden voget apoline+
 
Nenic sprac renout wete god+
 
dadic dat so waric sod+
235
Ic wille gelouen an gode+
 
Ende altoos staen tsinen gebode+
 
Ende ant helige gods gewerke
 
an papen ende an clerke
 
Entie wet entie sede
240
dies men pliet in kerstinede+
 
Ende dienen v dagelijcs omme sout+
 
dit sprac mijn here renout
 
Saforet sprac met sconre tale+
 
bi apoline ic jans v wale
245
helpt mi dwingen mine ommezaten+
 
In sal v niet gebreken laten.+
 
vaert rudders goet van prise+
 
Ten castele dien ic v wise+
 
die ouer die porte staet gewracht
250
vp den mur bider gracht
 
+Die herberghe lenic v
 
geift mi vwen scat ic salne v nv+
 
houden wel met eren+
 
als ghi wilt van mi keren+
255
Ic salne v geuen met groten loue+
 
wildi bliuen met mi te houe+
 
also lange alsic sal leun+
 
So salic v genouch doen geuen+
 
Renout sprac ic bems vro
260
dat mi comen es also
 
Sigauen hem ic seggu dat+
 
te bestadene haren scat+
 
Saforet die coene degen+
 
dedene biden sinen dregen.+
265
Renout ende sine broedre+
 
Sijns vaders kinder ende sine moedre+
 
reden ten castele diemen hem wijst+
 
die so hoge was geprijst
 
Si vonder vp wat si begerden+
270
van dies wast bouen der herden+
 
Si bleuen metten coninc daer+
 
dat seget men ons ouer waer+
 
Ende dienden sowaer hi wilde+
 
beede met spere ende met scilde+
275
orlogeden si dach ende nacht+
 
manlike met hare cracht+
 
hare cleder quamen selden uut+
 
Si moesten roten an de huut
 
Si waren wel sciere versleten
280
dat yser hadse dor eten+
 
dus dienden si den coninc daer.+
 
.I. lettel min dan .iij. jaer+
 
dathi hem gene ere nedede+
 
No geretiere houescede+
285
mijn here renout die graue+
 
bat dat men sinen scat gaue+
 
men seide datmen hem geuen soude+
 
Ende dagede dicken renoude
 
hi onthilden hem nochtan.+
290
doe balch renout die edele man+
 
arde vtermaten sere.
 
Ende seide bi gode onsen here+
 
gheift hi ons onsen scat niet+
 
hem es euele gesciet
295
Ic voersen inder gelike+
 
alsic dede lodewike+
 
wat segdi sprac adelaert+
 
Biden here die gecruust waert+
 
Slouchdi desen coninc renout+
300
Sone wisten wi niewaer geen onthout+
 
+Her renout sprac nochtan+
 
wi sijn ongeuallige man.
 
alhadden wi seluer of gout root+
 
het werde coper ofte loot.+
305
ganc wech sprac hi te sinen garsoene+
 
Tote saforette den coninc coene+
 
of hi ons cleder wille geuen an.+
 
willehi ons niet geuen dan.+
 
Seght hem ooc al dat+
310
dathi ons geue onsen scat+
 
doet hijs niet bi mire trouwen+
 
het wert hem arde wel berouwen+
 
verstant wel wattie coninc seit.+
 
Ende segt mi aldie waerheit+
315
die garsoen dorst laten niet
 
hi dede dat hem sijn meester hiet.+
 
Ic seggu eist v bequame.
 
windalin es sine name
 
diegaersoen liep wech te hant+
320
daer hi gonen coninc vant+
 
Hi groetene wel houescelike+
 
daerna seidi coninc rike+
 
mine heren bidden v sere+
 
dat ghi doet vwes selues ere+
325
Entie ruddren vercleden doet+
 
Ende ghi hem geuet hare goet+
 
haren scat die si hier brochten+
 
doe si v herbergen sochten.+
 
Hi seide gaet och garsoen+
330
quaden ende moeti doen+
 
Entie incomelinge v heren+
 
waer waert si hem bekeren.+
 
mi mochte lichte ic soudse vangen+
 
Ende bi hare kelen hangen+
335
here seiti ghi daet ommate
 
doe wincti sinen drussate+
 
In sarsasinoys sprac hi zaen
 
dathiden garsoen soude slaen.+
 
hi was scinkere ende drussate mede
340
Nv mogedi horen wat hi dede
 
Sine hant hi verdrouch+
 
vor de mont hine slouch.+
 
dathem neise ende lippe brac+
 
metten voete hine stac+
345
Ende trakene dor tfier mede+
 
die garsoen liep wech ter stede+
 
Talreest hi vernam+
 
dat hi vor sinen here quam.+
 
hem liep tbloet tier stonde+
350
Ouer nese enten monde+
 
+Alsen renout bloeden sach.+
 
mogedi horen wies hi plach.+
 
hisprac ter seluer stede
 
Sech mi garsoen wiet di dede+
355
Saforets scinkere heift mi te blouwen+
 
datseggic v in goeder trouwen
 
hi es scinkere ende drussate
 
Renout sprachi dede ommate+
 
waeromme slouch hi di dus sere+
360
In weets niet bi onsen here.+
 
Renout sprac bi gode+
 
hi es sot die enen bode
 
aldus sere soude slaen
 
Enten here mach begaen
365
hi mire wet bi mire trouwen++
 
dat hi di slouch sal hem rouwen.+
 
waest. seide renout omme dat+
 
dat wi hiesten onsen scat+
 
onse gout ende onse haue+
370
hi seide dat hi ons niet negauen.+
 
No weder cleder nochte paert+
 
hi seide gine warets niet waert+
 
No weder gout nochte scat+
 
Ia seide renout seiti dat+
375
Ia hi here waerlike dinc
 
Ende hi scalt .v incomelinc.
 
Ende wincte den drussate daer hi stoet
 
ende dede mi slaen vorde mont
 
hi seide gi daet alst felle diet.+
380
Iudaes die gode verriet+
 
hi seide gi sloucht vwen here+
 
daer renout balch hem sere+
 
hiseide waer bestu ridsaert+
 
Leet beyarde uut ter vaert+
385
doe tors verdecken wale+
 
Ende hore na mine tale
 
v ende writsarde+
 
So beuelic beyarde+
 
wapent v ende ledet uut+
390
Stillekine sonder geluut+
 
Seide renout die rudder vri
 
adelaert gi moet gaen met mi+
 
wi sullen ons wapenen ter vaert+
 
Ende dragen met ons onse zwaert+
395
Ende nemen onse mantele groene
 
Si nemen waren die ruddren coene
 
geacement ende gereit
 
Nv hort wat renout seit.+
 
met goeder trouwen seidi dat+
400
onthout ons de coninc onsen scat+

Kritische verkenning van de tekst

In de aantekeningen bij de transcriptie zijn enkele in het oog springende kopiistenfouten verbeterd. Een oppervlakkig onderzoek van de hier uitgegeven tekst en een globale vergelijking met de Reinolt en het volksboek, maken duidelijk dat daarmee allerminst een onbedorven lezing is verkregen. De Mnl. redactie is bijzonder corrupt20. Zo wordt in de verzen 11-22 niet over Ridsaert en Writsaert gesproken, zoals in het volksboek. Het verkleinwoord renoudijn in vers 13 (en 37) lijkt terwille van het rijm geformeerd. In het volksboek wordt van reynout gesproken, zoals trouwens ook overal elders in de berijmde tekst21.

De verzen 102-116, die niet in het volksboek voorkomen, stellen ons voor problemen. De byzantijnse munt kan voor Karel een bijzondere betekenis hebben, omdat hij uit het H. Land is meegebracht22, maar dat de koopkracht van het goudstuk, waar het in v. 109 om blijkt te gaan, zo hoog zou zijn, is bevreemdend. Daarbij komt, dat Renout niet om een bysant verlegen zit: hij heeft er juist zes geofferd tijdens de kroningsmis (Vb. p. 38). Er zal het een en ander aan de lezing van het hs. haperen, waarop het omslachtige vers 110, de stoplappen v. 111, 113, tier stont in v. 114, tien tiden in v. 115, wijzen.

Evident zijn de corrupties in v. 125-128 en 158-160. De verzen 215-218 zijn waarschijnlijk ontstaan uit:

 
Doe ginc hi te dale waert
 
Die rudders beetten van beyaert.

De datief zonder uitgang (vgl. Van Helten, Mnl. Spr. § 291) is vervangen door beyaerde, waardoor twee weesrijmen ontstonden22a.

In vers 234 lijkt Renout zijn best te doen om Saforet, op wiens hulp hij is aangewezen, tegen zich in het harnas te jagen. Maar het vers is waarschijnlijk toegevoegd. De verzen 233-236 zullen uit één rijmpaar zijn ontstaan: god-gebod of gode-gebode. Ten gevolge van toevoeging, resp. weglating van een buigings-e kunnen de verzen zich tot twee rijmparen hebben ontwikkeld.

Vers 242 is overbodig: rijmde sout eerst op hout (i.p.v. pliet in v. 240)? Een duidelijke stoplap is vers 266, dat in de Reinolt, evenals vers 268, is weggelaten. Het presens wijst, bovendien, wijkt af van de imperfecta reden en was geprijst. De oorspronkelijke lezing zal hebben geluid:

 
Renout ende die broedre sijn
 
Reden ten castele fijn23.

Door vervanging van die broedre sijn door het synoniem sine broedre ontstonden twee weesrijmen. Het eerste werd met de stoplap v. 266 aangevuld, het tweede werd gesplitst: van fijn werd een geheel nieuw vers gemaakt, rijmend op het aangevulde vers 267.

Zo zijn ook de verzen 285-288 vermoedelijk uit 2 regels ontstaan. Het wekt verwondering, dat Renout in deze verzen zich er zonder protest bij neer schijnt te leggen, dat hij voor zijn diensten geen schadeloosstelling ontvangt, en voor kleding en wapenen zijn eigen kapitaal moet aanspreken. Toch dient hij Saforet ‘omme sout’ (v. 241). Daarom ook stuurt hij in de verzen 305-314 zijn knecht naar Saforet in de eerste plaats om nieuwe kleren te vragen; daarna pas moet de bode de in bewaring gegeven schat opeisen. Het is dan ook waarschijnlijk, dat het conflict tussen de Heemskinderen en Saforet in eerste instantie ging om achterstallige soldij, en niet om teruggave van de schat. Die komt pas ter sprake wanneer Renout en zijn broers willen vertrekken, d.i. in Reinolt v. 2409; (vgl. daartoe vers 254-255 van de Haagse fragmenten). De verzen 285-288 moeten corrupt zijn, ze kunnen hebben geluid:

 
Doe bat die graue renout
 
Dat men hem gaue sout.

De verlezing gaue sout > geue̅ soude kan alle wijzigingen veroorzaakt hebben. In vers 293 zou dan ook gelezen moeten worden sout i.p.v. scat, en eveneens in de verzen 310, 368 en 400, waar het rijmwoord dat trouwens terwille van het rijm lijkt te zijn toegevoegd.

Wanneer we aannemen, dat de Heemskinderen in de eerste plaats hun soldij eisen, is ook het latere optreden van Renout beter te begrijpen. Samen met Adelaert gaat hij naar Saforet toe en brengt hem onder ogen, dat ze nog geen cent hebben uitbetaald gekregen:

 
Wir han vertreben uwer fiant, [...]
 
wir han georloget tag und nacht [...]
 
Ir enhant uns nie gegeben, konig suss,
 
einen sporen an unser fuss. [...]
 
Konig, lasst es uch erbarmen. (Reinolt v. 2390-2398)

De wijze waarop de garsoen zich van zijn taak kwijt (v. 325-328 in de Haagse fragmenten) versterkt het vermoeden, dat de invoering van scat (< sout) in het verhaal, een kettingreactie binnen de tekst ten gevolge heeft gehad. Pas na een weigering van Saforet om kleren te geven (v. 308-310) moest Renouts bode de schat terugvragen. Windalin brengt beide verzoeken echter in één adem over. Dat wekt de indruk, dat hij oorspronkelijk slechts één verzoek moest overbrengen: hij moest kleding en sout vragen. Nadat sout consequent was vervangen door scat, moest Renouts opdracht wel tweeledig worden. Immers het terugvragen van de schat was onnodig, wanneer Saforet kleding zou verstrekken.

De verzen 322-328 zijn onvoldoende aangepast. Wel wordt nu ook hier van scat gesproken, welk woord met de verzen 322-323 is ingevoegd, maar het gaat nog om één verzoek. Niet alleen is scat toegevoegd, sout moet uit de Mnl. tekst zijn verwijderd. Het kan immers, na voorgaande redenering, niet als een toeval worden beschouwd, dat de met v. 325-326 corresponderende verzen 2300-2301 van de Reinolt luiden:

 
und bekleident die ritter stolz
 
und gebent ine ir gut und iren solt.

Het onvolkomen rijm stolz/solt is een vol rijm in het Mnl.:

 
ende vercledet die rudder stout
 
ende gevet hem (haer goet ende) haer sout [mogelijk:
 
ende gevet hem goet ende sout]

Een Mnl. kopiist moet, na alle voorgaande wijzigingen, hebben gemeend dat sout uit de lucht kwam vallen, en daarom de regels 325-326 hebben gewijzigd. Gelukkig waren de Duitse kopiisten wat minder kritisch.

Vers 335 lijkt te zijn ingevoegd onder invloed van v. 358. De strekking van v. 339, identiek met 357, is niet duidelijk; v. 340 is een stoplap. De dialoog in v. 354-381 is verward. Herhaalde malen blijkt pas uit de inhoud van het vers, wie er aan het woord is: v. 355, 360, 372, 375; het herhaalde hi seide (v. 370, 372, 374, 379, 381), het grote aantal stoplappen (in v. 356 in goeder trouwen, 360 bi onsen here, 361 bi gode, v. 365, 367 omme dat, v. 369, 373, 374, 375), de herhalingen (v. 358 = 362, 359 = 363, 369 = 373), alsmede enkele grammaticale knopen (v. 364, 370) maken duidelijk, dat er wel het een en ander aan de passage schort.

Het dubbele bevel van Renout aan Ridsaert (v. 384 en 389-390) en de prothusterons in v. 384:385 en 384/385:386 doen vermoeden, dat ook de laatste verzen van de Haagse fragmenten vervormd zijn. Het zal een grondig tekstkritisch onderzoek vergen om althans op een aantal plaatsen de oorspronkelijke mededeling te achterhalen. De aanvankelijke kleine vergissingen van kopiisten zijn verkeerd

hersteld, er is verbeterd, aangevuld en weggelaten. Een goed voorbeeld van de gecompliceerdheid der corrupties leveren ons de verzen 45-50, waar we dank zij Reinolt en Vb. met vrij grote waarschijnlijkheid de vroegere lezing kunnen herstellen.

 

1. Ons wantrouwen tegen de verzen 45-50 wordt gewekt in de eerste plaats door de opeenhoping van stoplappen. Regel 46 is in zijn geheel een stoplap, en geen bijzonder vindingrijke. Het heeft weinig zin de aandacht op de kleding van Karels ridders te vestigen juist op het moment, dat ze gaan slapen.

2. Lude ende stille in v. 47 is eveneens versvulling en bovendien moeilijk te interpreteren. Riep Lodewijk zowel hard als zacht, riep hij dus enkele malen, op allerlei wijzen (vgl. MnlW 4, 867-869)? In het Vb. is de uitdrukking vervangen door overluut, wat begrijpelijker is.

3. In vers 49 spreekt Lodewijk alle aanwezigen aan, terwijl hij in v. 48 zich richt tot degene die goet wil hebben. Op zichzelf is dit een kleine grammaticale inconsequentie, die echter i.v.m. de overige punten niet onopgemerkt mag blijven.

4. Wat voor hulp heeft Lodewijk nodig, vragen we ons af, om in de boomgaard te komen (v. 49-50)? In het Vb. en in de Reinolt loopt hij op eigen kracht en nodigt hij zijn edelen alleen uit om hem te volgen.

5. Metter vaert (v. 49) is een stoplap. Nu hoeft elke versvulling niet op corruptie te wijzen, maar zeker is een weinigzeggende uitdrukking als metter vaert zeer geschikt om een te kort vers te verlengen of een ontbrekend rijmwoord te vervangen.

Op alle vijf punten wijkt de Renout af van de Reinolt. Deze constatering helpt ons weinig verder, wanneer we niet de verhouding tussen deze twee bronnen kennen. Pfaff houdt de Duitse vertaling voor een verkorting van de Middelnederlandse Renout24. Dat de Duitse vertaler ernaar heeft gestreefd, ofwel er door het rijm toe werd gedwongen om hier en daar een overbodig vers of versdeel weg te laten, blijkt op verscheidene plaatsen. Zo bewijst wisst in de verzen 2254-2255, dat ook de ‘Haagse’ verzen 266 en 268 in het Mnl. voorbeeld van de vertaler stonden. Maar naar welke Mnl. redactie is de Reinolt vertaald? Wanneer we het Duits met onze Haags/Berlijnse tekst vergelijken, kunnen we menen, dat de vertaler met grote volharding stoplappen heeft geschrapt. Maar is het niet waarschijnlijker, dat hij een redactie voor ogen had, die deze uitbreidingen miste? Onze Mnl. bron, uit het midden van de 14de eeuw25, wemelt van de corrupties en versvullingen. Het zou kunnen blijken, dat de Reinolt veel minder heeft weggelaten dan Pfaff meende, en daardoor des te belangrijker is voor de tekstkritiek.

Matthes heeft de waarde van de ‘Heidelbergse’ vertaling in dit opzicht goed geschat: ‘uit een aesthetisch oogpunt is de vertaling afschuwelijk. Niet in staat om, met den Nederlandschen Reinout voor zich, iets zelfstandigs in zijn eigen taal te scheppen, heeft (de omdichter) zich slaafs aan zijn origineel gehouden, en er zelfs het Duitsch voor verminkt’26, zodat het werk ‘in zijn onbeholpen letterlijkheid en

slaafsche trouw aan het origineel van zoo onschatbare waarde voor de critiek is’27. Matthes zou nog meer superlatieven hebben gebruikt, wanneer hij niet alleen de Berlijnse fragmenten had gekend, maar ook de in 1922 gepubliceerde fragmenten uit Riga28. Deze fragmenten zijn uit een aanmerkelijk oudere codex afkomstig dan het Haags/Berlijnse handschrift. De Vreese schatte het handschrift in 1926 uit het begin van de 14de eeuw. In 1933 hield hij het op de tweede helft der 13de eeuw29.

Voor ons van belang is de constatering, dat de Reinolt volkomen parallel loopt met deze fragmenten, die behoren tot één folium met 4 × 33 verzen. Dezelfde passage in de Reinolt telt eveneens 132 verzen. Bovendien blijken de Mnl. verzen zoals ze in deze bron voorkomen, woordelijk in het Duits vertaald te zijn, met kleine afwijkingen wanneer het rijm dat nodig maakt. We kunnen hierdoor ons vermoeden bevestigd achten, dat de Duitse vertaler niet doelbewust verkortte, maar een oudere, veel minder bedorven30 Mnl. redactie als voorbeeld had31. We worden bovendien geconfronteerd met het frappante feit, dat de Haags/Berlijnse redactie t.o.v. de redactie-Riga (parallel aan de Reinolt) met niet minder dan een derde deel is uitgebreid. En dat niet door de invoeging van nieuwe episoden, maar door de talloze versvullingen en nieuwe verzen die de vele fouten, bij het herhaalde kopiëren gemaakt, moesten verbergen. Deze ervaring doet ons ook de overige voortbrengselen van de Mnl. literatuur, voorzover we die kennen uit jongere bronnen, met andere ogen bezien.

Het zou eenvoudig zijn, wanneer we bij verschillende lezing van Renout en Reinolt, het Duits maar in het Mnl. behoefden terug te vertalen om een onbedorven lezing te verkrijgen. Pfaff meent32, dat de Duitse vertaling in of kort voor 1474 is vervaardigd en even oud is als één van de twee bewaard gebleven bronnen van de Reinolt, het Heidelbergse handschrift A (codex pal. 340). Zijn argumenten die moeten bewijzen dat dit handschrift als de autograaf van de vertaler moet worden

beschouwd, schieten echter tekort. Evenmin wordt het bewijs geleverd, dat hs. B (codex pal. 399) een afschrift is van A, al is het nauw verwant. Zowel A als B kunnen al dan niet directe afschriften zijn van een vroegere vertaling33. Ook de Duitse tekst, als door Pfaff uitgegeven, heeft dan een geschiedenis achter zich en zal de sporen dragen van het kopiëren. Dit gevoegd bij het feit dat we het Mnl. voorbeeld van de Reinolt niet kennen, dwingt ons kritisch te blijven staan tegenover de Duitse tekst. Zo maakt vers 1289 ‘und da schone dyng bestan’ geen betrouwbare indruk; het vers zou kunnen zijn bijgerijmd ter vervanging van het aanvankelijk op vers 1288 rijmende vers. We komen hierop terug. Eerst willen we proberen binnen de Mnl. verzen 45-50 oud van nieuw te scheiden.

De twee stoplappen in v. 46-47 kunnen zijn toegevoegd om twee weesrijmen weg te werken. Twee weesrijmen vlak na elkaar ontstaan meestal doordat het rijmwoord van één van twee paarsgewijs rijmende verzen is gewijzigd, weggevallen, vervangen of door omkering binnen het vers van de laatste plaats verdrongen. Om het rijmschema te herstellen kunnen de twee verzen tot vier worden omgevormd, ofwel met nieuwe verzen worden aangevuld. Eén van beide rijmparen heeft dan de oorspronkelijke rijmklank. In de verzen 45-48, die gezien de stoplappen op deze wijze lijken te zijn ontstaan, zal dat -alle zijn uit vers 45, dat woordelijk met Reinolt v. 1286 overeenstemt. Het rijm 1286-1287 zale-all is geforceerd, maar levert in het Mnl. een vol rijm op:

 
wel vierhondert bi getalle
 
Lodewijc sprac nv volgen mi alle.

Nv volgen mi alle kan hebben plaats gemaakt voor de stoplap lude ende stille, doordat er een weesrijm op -ille was ontstaan: vers 48. Dit vers komt wel in het Vb. maar niet in de Reinolt voor. Het is echter om navolgende redenen niet gewaagd te veronderstellen, dat het in het Mhd. is weggevallen:

1. Vers 1289 maakt een zeer corrupte indruk. Lodewijk zegt dat ze in de boomgaard ‘mooie dingen gaan doen’, een hoogst vage en niet helemaal juiste mededeling. Hij wil, zoals in het volgende vers 1290 wordt uitgedrukt ‘schone gaben geben’, en dat maakt hij de aanwezigen niet duidelijk met ‘wir wollen schone dyng bestan’.

2. Veel waarschijnlijker is ook, dat Lodewijk niet allen beveelt naar de boomgaard te gaan, maar dat hij allen die een geschenk willen ontvangen, daartoe uitnodigt, zoals in de Renout en het Vb.

3. Het is zeer goed mogelijk, dat deze beperkende bijzin ook in de Reinolt op vers 1287 volgde. Nu folgent mir all moet nu als een aanspreking en folgent als een imperativus worden opgevat. Maar all zou ook onderwerp kunnen zijn en folgent 3de p. plur. van de optatief34. Misschien heeft de interpretatie van folgent als imperatief ertoe bijgedragen, dat de relatieve bijzin wegviel.

In elk geval, de uitnodiging wordt gericht tot een groep mensen. Folgent in de Reinolt en wie ghiften ende lenen ontfangen wouden in het Vb. zijn dan ook pluralisvormen. Wanneer de relatieve bijzin inderdaad moet aansluiten op alle, is het meervoud vereist. De singularis wille versterkt ons wantrouwen tegen de lezing van de Renout. Naar we mogen aannemen, stond er ook in de Mnl. rijmtekst oorspronkelijk willen, dat evenwel met stille een onvolkomen rijmpaar vormt. Stille echter is ingevoegd om het weesrijm wille(n) weg te werken.

Naar ik vermoed is willen op het eind van de versregel terecht gekomen tengevolge van een veelvoorkomende kopiistenfout: een omkering van woorden binnen de regel. Geen fout zoals in regel 131 van de Haagse fragmenten, waar een woord is overgeslagen en achter de regel weer toegevoegd, maar omkeringen zoals in Karel ende Elegast r. 103 (BR), 122 (BR), 142 (BR-K), 159 (K), en op vele andere plaatsen. Deze inversies zijn syntactisch correct en ontstaan in de geest van de kopiist, die veel langzamer ‘schreef’ dan wij nu, en die tijdens het schrijven een gelezen vers voortdurend in gedachten herhaalde en daardoor dikwijls vervormde35. Alle stoplappen en onregelmatigheden in de v. 45-50 worden verklaarbaar, wanneer we aannemen dat vers 48 luidde:

 
Die goet willen ontfaen36

waarop rijmde: Wi sullen in den boongaert gaen (naar Reinolt).

We kunnen ons de successieve wijzigingen als volgt voorstellen:

(1)

 
Wel vierhondert bi getalle
 
Lodewijc sprac nv volgen mi alle
 
Die goet willen ontfaen (> ontfaen willen)
 
Wi sullen in den boongaert gaen

(2)

 
Wel vierhondert bi getalle
 
Lodewijc sprac <lude ende stille>
 
Nv volge mi die goet ontfaen wille (ontfaen > hebben)37
 
<Ende helpt mi metter vaert>
 
In <gonen sconen> boongaert.

(3)

 
Wel vierhondert bi getalle
 
< Wel geachemeirt alle >
 
Lodewijc sprac... enz.

Zo zijn er van 4 regels 6 gemaakt, misschien wel 8, want het is zeer goed mogelijk, dat ook de verzen 51 en 52, die in de Reinolt ontbreken, zijn bijgerijmd om de overgang te bewerken van de nieuwe mededeling in v. 49-50 naar v. 53 (Daer [naar Reinolt] ginc hi geuen scone gauen). Dit vers sluit goed aan op ‘Wi sullen in den boongaert gaen’.

Het wschl. ingevoegde vers 51 is moeilijk te interpreteren. De bewerker van het Vb. in elk geval heeft er niet goed raad mee geweten. De hulp van de edelen heeft hem geïnspireerd tot het oprichten van een plein, een baldakijn38, zoals dat eerder door de vier Heemskinderen in de processie bij de koningskroning werd gedragen om Lodewijc te beschermen tegen wind en zon. Maar dat is in een boomgaard wel overbodig.

 

De Haagse fragmenten van de Renout van Montalbaen zijn inderdaad bijzonder corrupt, maar dat vermindert nauwelijks hun waarde. In samenhang met de andere bronnen van de Renout leveren ze overvloedig materiaal voor de bestudering van kopiistengedrag.

 

september 1971

Amsteldijk 32, Amsterdam

A.M. Duinhoven


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs