De Nieuwe Taalgids. Jaargang 65

[p. 385]

Nog eens die glibberige samentrekking

In het eerste nummer van jaargang 64, 1971, blz. 12-14, van dit tijdschrift analyseerde G.M. Mesland de samentrekking in:

Thuisgekomen breng je gauw de kadootjes
naar boven en stopt ze onder je bed.

Hij had die zin aangetroffen in een opstel uit een examenklas, maar het kostte hem geen moeite meer zinnen van hetzelfde type ook elders te vinden. Hij geeft daar een aantal voorbeelden van naar Overdiep en Stutterheim en wijst er op, dat deze vorm van samentrekking zelfs al bij Multatuli voorkomt. Het merkwaardige is, dat in alle gevallen de tweede pv. een t als uitgang krijgt, hoewel men mag verwachten, dat in het tweede lid van de nevenschikking de pv., evenals die in het eerste lid, zonder uitgang verschijnt. De mogelijkheid tot samentrekking van de bepaling of de bijzin, die in het eerste lid van de nevenschikking aan het begin van de zin staat, is nl. in de besproken gevallen gegeven.

Mesland is tot de conclusie gekomen, dat de pv. met de uitgang t in het tweede lid ‘ontstaat onder invloed van een in gedachten herhaald pronomen je (jij), dat aan de pv. voorafgaat, als het ware ‘ingevuld’ wordt’. Naar zijn opvatting dringt dus je (jij) in de tweede zin naar voren, wat hij aldus verklaart: ‘Na samentrekking van bep. en ond. verdraagt de pv. van de nevengeschikte zin door de bijgedachte aan een imperatief geen inversie meer en verbreekt daarmee ten dele de parallellie van de bouw der zinnen, zodat inversie en gewone volgorde naast elkaar voorkomen’.

Het ligt eigenlijk wel voor de hand, dat Mesland ter verklaring van zulke merkwaardige vormen van samentrekking denkt aan een poging van de spreker een imperatief te vermijden. Deze pv. met t in het tweede lid van de nevenschikking lijkt inderdaad alleen maar voor te komen bij samentrekking van de 2e pers. ev. als onderwerp, waarbij verwarring met een imperatief naar vorm en betekenis tot de mogelijkheden behoort. Een nadere beschouwing van soortgelijke samentrekkingen van de 2e pers. mv. laat ik achterwege, omdat de werkwoordsvormen, die bij de 2e pers. mv. mogelijk zijn, de zaak onnodig gecompliceerd zouden maken. Voor mij is de samentrekking:

Thuisgekomen brengen jullie gauw de kadootjes
naar boven en stopt ze onder je bed,

weliswaar gewoner dan:

Thuisgekomen brengen jullie gauw de kadootjes
naar boven en stoppen ze onder je bed,

maar dat kan meer dan een oorzaak hebben of ook wel samenhangen met een dialectisch gekleurd taalgebruik. Dat laatste bracht er mij toe de bedoelde gevallen van samentrekking in Oostnederlandse dialecten met wat meer aandacht te bekijken.

Dat zou in verband met de conclusie en de verklaring van Mesland van belang kunnen zijn, omdat in vele Oostnederlandse dialecten nog vaak twee vormen voor de imperatief in gebruik zijn. Men kent er een imperatief zonder uitgang of op e naast een imperatief op t. Soms wordt met die vormen het oude onderscheid tussen enkel- en meervoud tot uitdrukking gebracht. In verband daarmee gebruikt men in dialecten, die twee aanspreekvormen, doe en ie, bewaard hebben, de imperatief zonder uitgang of op e voor hen, die met doe en de imperatief op t voor wie met ie aangesproken

[p. 386]

worden. Tegen iemand die met doe aangesproken wordt, zal men zeggen: gò zitten. Past voor een ander de aanspreekvorm ie, dan zegt men gòòt zitten. Het verschil in gebruik van doe en ie laat zich echter in het kort bestek van dit artikel niet beschrijven. Het is evenmin vast te leggen in termen als beleefd tegenover vertrouwelijk e.d. Bovendien zijn de verhoudingen tussen beide aanspreekvormen in de verschillende dialecten vaak zeer ongelijk. Daardoor kan ook het gebruik van de beide vormen van de imperatief hier nu niet nader bepaald worden. Dan zijn er ook nog Oostnederlandse dialecten, die het onderscheid tussen doe en ie hebben opgegeven, maar wel twee vormen voor de imperatief kennen, welke vormen evenwel niets meer met het verschil tussen enkel- en meervoud te maken hebben. Sassen heeft die vormen in zijn dissertatie over het dialect van Ruinen besproken. Uit wat hij beschrijft en uit wat van andere Oostnederlandse dialecten bekend is, kan afgeleid worden, dat, waar beide imperatieven voorkomen, de imperatief zonder uitgang blijkbaar vooral gebruikt wordt om een bevel tot uitdrukking te brengen. De imperatief op t is dan heel vaak de geëigende vorm voor een goede raad, een vriendelijke waarschuwing of een beleefde uitnodiging. In mijn beschrijving van het dialect van Vriezenveen heb ik aan het gebruik van de imperatief en de samenhang daarvan met de aanspreekvormen een meer uitvoerige bespreking gewijd.

Als nu verder vastgesteld kan worden, dat ook in die Oostnederlandse dialecten, waarin twee vormen voor de imperatief bestaan, de door Mesland besproken merkwaardige gevallen van samentrekking voorkomen:

Zonder een woord te zeggen stò ie op en gòòt hen.
Morgen gòòj nò A. en koopt oe een pak.
Dan kom ie dus hierhen en brengt oen breur met,

dan lijken die persoonsvormen met t in het tweede lid van de nevenschikking eveneens voor zijn verklaring te pleiten. Ook al wordt in de Oostnederlandse dialecten door het gebruik van deze vormen met t niet altijd zo duidelijk als in het A.B. een imperatief vermeden, de imperatief, die uitdrukking bij uitstek is van een bevel, omzeilt men er toch mee. Maar juist de Oostnederlandse imperatief met t, die niet altijd een vorm van het meervoud is, heeft mij aan de houdbaarheid van de verklaring van Mesland doen twijfelen. De persoonsvormen op t in de gegeven samentrekkingen zijn nu eenmaal gelijk aan de vorm van de imperatief met t, die in bepaalde omstandigheden toch ook wel degelijk zoiets als een bevel kan uitdrukken.

Maar misschien heeft Mesland over het hoofd gezien, dat aan het door hem besproken merkwaardige geval van samentrekking bij de 2e pers. ev. als ond. nog een andere kant zit dan een schijnbare samenval naar vorm en betekenis van de pv. zonder t met de imperatief. Het gaat hierbij immers altijd om zinnen, waarin de in het eerste lid van de nevenschikking vooropstaande bepaling of bijzin ook inversie in het tweede lid moet kunnen bewerken. Het kan daarom toch ook van belang zijn op te merken, dat in het A.B. eigenlijk alleen de vorm van de 2e pers. ev. van de o.t.t. met inversie afwijkt van die zonder inversie, als wij afzien van de vormen en vormverschillen, die bij jullie als onderwerp mogelijk zijn. Ik zinspeelde hiervoor, toen ik een opmerking maakte over gelijksoortige samentrekkingen met de 2e pers. mv. als onderwerp, al op mogelijke afwijkingen in dialectische taal. In vele Oostnederlandse dialecten is nl.

[p. 387]

niet alleen de vorm van de 2e pers. ev. van de o.t.t. met inversie anders dan die zonder inversie. Men onderscheidt er in hoofdzaak:

ie kiekt	- kiek ie
wie kiekt	- kiek(e) wie
ie keken	- keek ie
wie keken	- ke(e)k(e) wie

Bij de zwakke werkwoorden is de verhouding tussen de vormen met en zonder inversie, behalve van de 1e pers. mv. en van de 2e pers. in de o.v.t., gelijk aan die van de sterke werkwoorden. Het zwakke werkwoord heeft in de 1e pers. mv. en in de 2e pers. van de o.v.t. met inversie dezelfde vorm als zonder inversie. Voor de verschillende uitgangen in de vervoeging van de werkwoorden en van de verbreiding daarvan over de Noordnederlandse dialecten verwijs ik naar een artikel van B. van den Berg in T. en T., 1, 1949, waarbij het vele materiaal ook in kaart werd gebracht.

Ik laat minder duidelijk te onderscheiden gevallen van inversie, waarbij de aansluiting aan het pronomen bijzondere problemen oproept, buiten beschouwing. Ook spreek ik verder niet over jullie, omdat ie zowel voor het enkel- als voor het meervoud staat. Wel wijs ik er nog op, dat in Twente de inversie van de 1e pers. mv. van de o.v.t. meestal gelijk is aan de niet geïnverteerde vorm:

wie keken - keken wie

En bovendien dat Vriezenveen een opvallende vorm van inversie van de 1e pers. mv. van de o.t.t. kent:

wie kiekt - kieken wie

In de gevallen van samentrekking, waarvan hier sprake is, kunnen de volgende zinnen voorkomen:

Morgen kom ie hier en kiekt oe dat is an.
Morgen kom(me) wie hier en kiekt ons dat is an.
Morgen kwommen wie hier en kiekt ons dat is an.

Gisteren kwam ie hier en keken oe dat is an.
Gisteren kwam(me) wie hier en keken ons dat is an.

In geen van deze zinnen kan de inversievorm van de pv. in het tweede lid van de nevenschikking gebruikt worden, evenmin als in de Nederlandse zin, die uitgangspunt voor de beschouwing van Mesland was. Uit zulke Oostnederlandse voorbeelden blijkt nu, dat er van een poging tot vermijding van een imperatief geen sprake kan zijn. Bij de samentrekking met de 1e pers. mv. in de o.t.t. als onderwerp en met de 2e pers. en de 1e pers. mv. in de o.v.t. als onderwerp valt er immers niet meer aan een vorm van de imperatief te denken. Het is daarom moeilijk in het geval van samentrekking met de 2e pers. ev. in de o.t.t. in de pv. met t in het tweede lid toch een poging tot vermijding van de imperatief te blijven zien. Er moet een andere verklaring zijn voor het merkwaardige feit, dat in de tweede samengetrokken hoofdzin de niet-geïnverteerde vormen van de pv. optreden.

Die andere verklaring moet haast wel op een of andere manier verband houden

[p. 388]

met de werkwoordsvormen met en zonder inversie. De afval van t in de 2e pers. ev. van het praesens bij inversie wordt gezien als een gevolg van assimilatie van de t tussen de slotmedeklinkers van de stam, aanvankelijk misschien vooral k, p, f, s, en de j van jij, je. De mogelijke samenhang van het ontstaan van bedoelde vormen zonder t met het ontstaan van het pronomen jij (je) laat ik hier buiten beschouwing. Schönfeld sluit de korte bespreking, die hij aan de uitgang van de 2e pers. van het praesens wijdt, af met een voor ons geval belangrijke opmerking: ‘het algemeen worden van deze uitgangloze vormen vóór je werd bevorderd, doordat het onmiddellijk volgende pronomen reeds voldoende karakterisering van de werkwoordsvorm was’. Om dat laatste lijkt het mij nu bij de hier behandelde gevallen van samentrekking te gaan. Of om het anders te zeggen: doordat tengevolge van de samentrekking het pronomen achter de werkwoordsvorm in het tweede lid ontbreekt, kan daar de uitgangloze vorm niet gebruikt worden. Voor wat het A.B. betreft slaat die conclusie inderdaad alleen maar op de samentrekking met de 2e pers. ev. in de o.t.t. als onderwerp, waarvan de uitgangloze vorm o.a. met de vorm van de imperatief samenvalt. Dat het de spreker bij het gebruik van de vorm met t in het tweede lid van de samentrekking niet gaat om het vermijden van die imperatief, blijkt, dacht ik, afdoende uit de gegeven voorbeelden uit Oostnederlandse dialecten. Die voorbeelden maken echter ook duidelijk, dat de geïnverteerde werkwoordsvormen die afwijken van de niet-geïnverteerde, strikt afhankelijk zijn van een onmiddellijk volgend pronomen, wat het sterkst aan de dag treedt bij de praeteritumvormen. In de gegeven voorbeelden zijn kwam en kwam(me) zonder onmiddellijk volgend ie en wie de vormen voor de 1e en de 3e pers. ev., vormen, die inderdaad zonder aansluitend pronomen voorkomen. Maar dat kan blijkbaar ook alleen maar, als er geen verschil bestaat tussen deze vormen met en zonder inversie. De 3e pers. speelt in deze overweging verder geen rol. Die hoeft immers niet van een pronomen vergezeld te gaan. Maar de 1e pers. ev. vertoont in de dialecten nog een belangrijke bijzonderheid. De werkwoordsvorm van de 1e pers. ev. met inversie is in sommige dialecten niet altijd gelijk aan die zonder inversie. Bij verregaande samensmelting met het pronomen kunnen vormen ontstaan als: lòòk naast lòòt ik, week naast weet ik of kriek naast krieg ik, enz. Van het werkwoord lòten kunnen in de 1e pers. e.v. van het praesens voorkomen: ik lòòt(e) en ik lòò naast lòòt(e) ik en lòòk. In het onderhavige geval van samentrekking zijn nu ook zinnen mogelijk als:

Morgen kom(me) ik en lòò oe de brief lezen.
Morgen kom(me) ik en lòòt oe de brief lezen.

Van weten echter komt alleen maar ik we(e)t(e) naast week en weet ik voor. In de samentrekking is dan ook alleen maar mogelijk:

Morgen kom(me) ik en we(e)t(e) meer.

Een vorm wee, geïsoleerd uit de inversie week, in het tweede lid van de samentrekking is niet meer mogelijk.

Van het werkwoord kriegen komt ook alleen maar voor: ik krieg(e) naast kriek en krieg ik. In de samentrekking is nu weer wel mogelijk:

Morgen kom(me) ik en krieg(e) mien geld.

De vorm krie, uit de inversie geïsoleerd, in het tweede lid is in dit geval zeer ongewoon.

[p. 389]

Natuurlijk kunnen de vormen met inversie invloed uitoefenen op die zonder inversie, waardoor, nog gesteund door assimilaties aan andere in de zin volgende klanken, vormen ontstaan als: ik krie naast ik krieg(e). Dat zal dan wel weer gevolgen hebben voor de tweede pv. van onze samentrekking.

Soortgelijke gevallen doen zich eveneens voor bij sommige werkwoordsvormen van het praeteritum. Die zal ik hier verder niet bespreken. Ik meen te kunnen volstaan met te concluderen, dat een pv. zonder onmiddellijk volgend pronomen de vorm heeft van de overeenkomstige werkwoordsvorm zonder inversie en dat een werkwoordsvorm met inversie, die afwijkt van de niet-geïnverteerde de onmiddellijke aansluiting aan het bijbehorende pronomen behoeft. Daarom lijkt het mij beter achter de niet-verwachte vorm met t in het tweede lid van onze samentrekking alleererst een formele kwestie te zoeken, en er geen ‘gevoelskwestie’ mee te verbinden.

Zuidhorn

h. entjes