De Nieuwe Taalgids. Jaargang 65

[p. 379]

Hij ziet heel erg bleek

1. Inleiding: drie types met zien

Ik kan het type uit de titel het best beschrijven door het eerst te begrenzen tegen twee schijnbaar gelijke; ik gebruik kleine, hooggeplaatste cijfertjes ¹, ², ³ ter onderscheiding:

(hij) (ziet^1) heel erg bleek	(‘heeft een heel erg bleek gezicht’)
(hij) (ziet^2) heel erg scheel	(‘kijkt met twee erg ongelijk staande ogen’)
(hij) (ziet^3) heel erg slecht	(‘heeft een heel erg slecht gezichtsvermogen’)

Bij die begrenzing zal blijken dat vooral ziet³ erg apart staat van de twee andere (afdeling 2); ziet² is daarentegen lang niet zo makkelijk van ziet¹ te scheiden (afdeling 3). Syntaktisch blijken ziet¹ en ziet² weliswaar een onmisbare niet-ww rest te hebben en ziet³ niet, maar semantisch staat ziet¹ ‘heeft een uiterlijk’ helemaal apart van ziet² + ziet³ die allebei op het gezichtsvermogen betrekking hebben.

In afdeling 3 volgt de beschrijving van ziet¹ dat zich vooral door beperkingen binnen de bijbehorende niet-ww rest (heel erg bleek) ook formeel onderscheidt.

2. De apartheid van ziet³ slecht

Vijf vormproeven samen bewijzen die apartheid heel duidelijk: de eerste vier zijn syntaktisch, de vijfde is fonisch-syntaktisch.

a. De aanloopproef verschaft ons overeenkomsten en verschillen in verwijswoorden; in de volgende voorbeelden staan die schuin gedrukt:

heel erg bleek,	dat (ziet^1) (ie) niet
	zo (ziet^1) (ie) niet	(moeilijk)
heel erg scheel,	dat (ziet^2) (ie) niet	(moeilijk)
	zo (ziet^2) (ie) niet
heel erg slecht,	dat (ziet^3) (ie) niet	(uitgesloten)
	zo (ziet^3) (ie) niet

Schematisch:

dat (ziet^1)... +	dat (ziet^2)... ±	dat (ziet^3)... -
zo (ziet^1)... ±	zo (ziet^2)... +	zo (ziet^3)... +

Allicht vallen mijn aarzelingen hier niet volledig samen met die van andere taalgebruikers, maar dat is niet zo belangrijk want er valt toch niet veel te konkluderen uit deze proef die geen enkel van de drie types scherp begrenst.

b. De lv-proef is daarentegen veel duidelijker: we gaan na of we een zn- en een ww-patroon als lv, aan de drie types zien toe kunnen voegen:

(hij) (ziet^1)	dat boek	heel erg bleek		} (uitgesloten)
(hij) (ziet^1)		heel erg bleek	wat daar ligt	} (uitgesloten)
(hij) (ziet^2)	dat boek	heel erg scheel		} (uitgesloten)
(hij) (ziet^2)		heel erg scheel	wat daar ligt	} (uitgesloten)
(hij) (ziet^3)	dat boek	heel erg slecht
(hij) (ziet^3)		heel erg slecht	wat daar ligt

Alleen ziet³ kent dus een zn- en een ww-patroon als lv: die patronen hebben hier weinig beperkingen, in tegenstelling met verbindingen met een nog niet genoemd ziet⁴

[p. 380]

‘zorgt ervoor’ dat weer geen verbinding kent met heel erg slecht:

(zie^4)		maar	niet heel erg slecht	dat alles op tijd klaar komt	(uitgesloten)
(zie^4)		maar		dat alles op tijd klaar komt
(zie^4)	dat boek	maar	(uitgesloten)

c. De nevenschikkingsproef bij bleek enz. is vrij eenvoudig:

(ziet) (ie)	bleek of scheel	(^1 en ^2: vrijwel uitgesloten)
(ziet) (ie)	bleek of slecht	(^1 en ^3: uitgesloten)
(ziet) (ie)	scheel of slecht	(^2 en ^3: uitgesloten)

De twee verbindingen met ziet³ zijn totaal uitgesloten; de groep zonder ziet³ geeft nauwelijks een mogelijkheid. - Ziet³ staat hier dus apart, maar erg overtuigend is de proef niet.

d. De vraag-en-antwoordproef is verwant met de aanloopproef, maar toch weer niet helemaal gelijk eraan:

wat (ziet) (ie)?	kleine lettertjes (slaat niet op een bwbn-patroon)
	heel erg bleek (ziet^1)	} (uitgesloten)
	heel erg scheel (ziet^2)	} (uitgesloten)
	heel erg slecht (ziet^3)	} (uitgesloten)
hoe (ziet) (ie)?	heel erg bleek (ziet^1)	} (vrijwel uitgesloten)
	heel erg scheel (ziet^2)	} (vrijwel uitgesloten)
	heel erg slecht (ziet^3)

Bij wat zijn dus alle antwoorden onmogelijk, bij hoe staat ziet³ duidelijk apart van de twee andere types. Wie bleek als antwoord verwacht moet m.i. vragen hoe ziet ie eruit¹, wie scheel als antwoord verwacht moet vragen: hoe kijkt ie.

e. Tot slot de fonisch-syntaktische proef: die met het woordgroepaksent. Het gaat hier om de eindgroep van de zin: daarom moet ik nu voorbeelden met een achter-pv nemen:

dat ie al een hele tijd	heel erg bléék ziet^1
	heel erg bleek ziét^1	(uitgesloten)
dat ie al een hele tijd	heel erg schéél ziet^2
	heel erg scheel ziét^2	(uitgesloten)
dat ie al een hele tijd	heel erg slécht ziet^3	(uitgesloten)^2
dat ie al een hele tijd	heel erg slecht ziét^3

De apartheid van ziet³ is hier heel erg duidelijk.

De syntaktische eigenaardigheid die meestal met deze fonische proef gepaard gaat is de onscheidbaarheid van twee van de drie bwbn-patronen en de daarop volgende achter-pv:

dat ie [heel erg bléék]	sinds een tijdje (ziet^1)	} (uitgesloten)
dat ie [heel erg schéél]	sinds een tijdje (ziet^2)	} (uitgesloten)
dat ie heel erg slecht	sinds een tijdje (ziét^3)

1 Dit eruit zien laat ik vanwege z'n komplikaties verder helemaal buiten beschouwing.

2 Tenzij met een nevenschikking als:
dat ie al een hele tijd heel erg slecht ziet en niet goed

[p. 381]

Heel erg bléék en heel erg schéél zijn m.a.w. deel van de niet-ww eindgroep van de zin, en dus niet-ww rest, in tegenstelling met heel erg slecht dat geen deel van die eindgroep is maar deel van de middengroep, en dus - in dit geval - bw bep.

Dat onderstreept eens te meer die apartheid van ziet³.

Konklusie van de vijf proeven: proef b, d en e bewijzen duidelijk de aparte plaats van ziet³, proef a en c leveren geen feiten die zich daartegen verzetten.

3. De apartheid van ziet² scheel

Een geb. wijs is bij ziet¹ en bij ziet² onmogelijk:

(zie^1) es bleek	} (uitgesloten)
(zie^2) es scheel	} (uitgesloten)

Daarentegen heeft de pendant kijken althans bij scheel één mogelijkheid:

(kijk) es bleek	(uitgesloten)	| nou es even bleek	{kijken}	(uitgesloten)
(kijk) es scheel		| nou es even scheel	{kijken}

Ziet¹ is dus volkomen paradigmaloos, ziet² heeft altans één paradigmagenoot¹.

Ziet² staat dus lang niet zo sterk apart als ziet³.

1 De verhouding tussen zien en kijken is overigens een hele ingewikkele zaak die niet zonder meer tuis hoort bij de afdeling aanvullingen. In m'n Beknopte ABN-syntaksis⁴ 2.8.7 heb ik er niet meer als een paar opmerkinge over gemaakt.

4. Beschrijving van hij ziet¹ heel erg bleek

a. Het onderwerp

In beginsel zijn zn- en ww-patronen hier mogelijk, maar allebei vertonen ze beperkingen:

(die man)	(zag)	heel erg bleek
(je papier)	(ziet)	erg bleek	(uitgesloten)
(j          e)	(ziet)	vuurrood
(die kikker)	(ziet)	groen	(uitgesloten)

Of het verwijswoord dat (of het) onderwerp kan zijn, hangt af van aan- of uitloop:

(dat kind)	(dat) (zag) erg geel
(dat boek)	(dat) (zag) erg geel	(uitgesloten)
	(het) (zag) erg geel,	(dat kind)
	(het) (zag) erg geel,	(dat boek)	(uitgesloten)

Ww-patronen met dat, of en als als vw kunnen nooit onderwerp zijn bij ziet¹, die met wat als indir. vra. woord zijn eveneens praktisch uitgesloten, die met wie vormen bijna de enigste mogelijkheid:

(dat/of/als het gezelschap erg aangenaam was)	(dat) (zag) erg bleek	(uitgesloten)
(wat ik daar vond)	(zag) erg bleek	(uitgesloten)
(wat je daar hebt)	(ziet) erg rood	(moeilijk)
(wat je af hebt)	(ziet) nogal geel	(uitgesloten)

Semantisch komen de beperkingen hierop neer dat het onderwerp bijna altijd een

[p. 382]

mens, een mensachtig dier of ding en meestal zelfs een menselijk gezicht moet zijn:

(je wangen) (zien) erg bleek
(je voorhoofd) (ziet) rood	(nogal moeilijk)
(je oren) (zien) wit	(weinig frekwent)
wat (zien) (je armen) rood
(m'n rug) (ziet) zeker weer helemaal bruin
(m'n voeten) (willen) maar niet bruin gaan zien

b. De ww's

Zover ik zie kan het hoofdww pv, ow vd en te + ow zijn; aan het + ow geeft daarentegen weinig mogelijkheden:

wat (ben) (je) toch weer bruin [aan het zien} (moeilijk)

Een realiseerbare voor-pv is volkomen onmogelijk in verbindingen met dit hoofdww zien¹:

toen wij natuurlijk weer heel erg bleek	{zien}	} (uitgesloten)
hij gelukkig weer vlug erg bruin	{gezien}	} (uitgesloten)

Beknopte bijzinnen met zien¹ zijn in beginsel heel goed mogelijk, maar weinig frekwent:

(het) (is) nogal vervelend (om weken aan een stuk zo bleek te zien) na maanden erg bleek gezien te hebben (kreeg) (ie) tenslotte toch wat kleur door zo bleek te zien (geeft) (ie) de indruk dat ie ziekelijk is

Omdat zien¹ zoals gezegd paradigmaloos is, kent het vanzelfsprekend ook geen nevenschikking:

(ziet of lijkt) (ie) nou zo bleek		} (uitgesloten)
(z o u) (ie) nou zo bleek	{zien of lijken}	} (uitgesloten)

c. De niet-ww rest

In het bwbn-paradigma zijn stell., te + stell., vergr. en echte overtr. trap in beginsel allemaal mogelijk:

(ziet) (ie) nou weer	heel erg	bleek
	een klein beetje	te bleek
	een heel stuk	bleker	als gister
	het	bleekst	van allemaal
	het	állerbleekst

Ook met genoeg is er een mogelijkheid:

(hij) (zag) bleek genoeg om een dokter nodig te hebben

Maar de onechte overtr. trap en zo... mogelijk zijn uitgesloten:

(hij) (zag) allerbléékst	} (uitgesloten)
(hij) (zag) zo bleek mogelijk	} (uitgesloten)

Nabepalingen bij bleek enz. zijn vrijwel beperkt tot het halfstarre type met een paradigmaloos van. Het zn na van heeft zelden een voor- of nabepaling, en het paradigma

[p. 383]

van dat zn is meestal heel beperkt door de paradigmatische keus van het bwbn:

(hij) (zag) rood van	schaamte	groen van	angst
	drift		schaamte	} (uitgesloten)
	ergernis		ellende	} (uitgesloten)
	opwinding

Aanzienlijk minder frekwent zijn types waarin die nabepaling meer leden heeft:

(hij) (zag) rood van alle ergernis die die moest verwerken

Ook van + ww-patroon is als nabep. mogelijk:

(hij) (zag) rood van wat ie zwijgend had moeten doorstaan (moeilijk)

Van betekent in deze types ‘door’.

Die nabepaling beperkt evenwel het bwbn nog op een tweede manier, nl. in de toch al beperkte keus bij de trappen van vergelijking:

(hij) (zag)	bleek	van schrik
	iets te bleek	van schrik	} (uitgesloten)
	iets bleker	van schrik	} (uitgesloten)
	het bleekst	van schrik	} (uitgesloten)

Los van die nabepaling en van beperkingen binnen trappen van vergelijking die ik meteen aan het begin van punt c genoemd heb, is het bwbn-paradigma ongeveer beperkt tot de volgende leden: bleek, blauw, bont en blauw, bruin, flets, geel, grauw, groen, groen en geel, lijkbleek, paars, pips, rood, vaal, wit en zwart. - Nevenschikkingen met en, noch, en... en..., zowel... als..., niet alleen... maar ook komen bijna niet voor; de voorbeelden bij de paradigmaleden zijn vaste verbindingen waarin zelfs de volgorde van de bwbn's onveranderlijk is:

(hij) (zag) geel en groen (uitgesloten)

Verbindingen met of zijn daarentegen - zeker als de pv voorop staat - heel normaal:

(zie) (ik) bleek of rood

De betekenis van het bwbn-paradigma is ‘door omstandigheden veroorzaakte, tijdelijke huidskleur, meestal gezichtshuidskleur’: voor mij is altans onmogelijk:

(die neger) (zag) erg zwart (uitgesloten)

5. Samenvatting en besluit

Een stuk taalbeschrijving kan een vrij grote syntaktische kategorie als voorwerp kiezen (bv. de pv), de voornaamste syntagmatische en paradigmatische kenmerken geven, en de uitzonderingen (bv. me dunkt dat...) overslaan omdat die te veel ruimte in beslag nemen, omdat ze de aandacht te vlug afleiden van enkele hoofdlijnen van een beschrijving of omdat ze bepaalde teoretische vooroordelen tegenspreken, bv. het vooroordeel dat een beschrijving eenvoudig moet zijn.

Een stuk taalbeschrijving kan daarentegen ook opzettelijk uitgaan van zo'n leksikologisch eng begrensd element (bv. me dunkt dat...), omdat het om een tijd-

[p. 384]

schriftartikel gaat dat uiteraard vrij beperkt van omvang moet zijn en omdat het de dure plicht van de taalkundige is om álle taalelementen te beschrijven, kleine en grote, prettige en lastige.

Natuurlijk moeten we t.z.t. de detailbeschrijvingen syntetiseren. Dat is heel wat prettiger werk als het aftasten van kleine details. Niettemin dwingen de feiten ons tot die volgorde.

In plaats van de gevaarlijke hypertrofie van teoretische studies, gebaseerd op een minimum aan details, moeten we bij een maksimum aan details een bescheiden teorie ʇelkens op z'n waarde toetsen, en waar dat moet, veranderen en voorzichtig uitdiepen.

Een voorbeeld van zo'n klein apartstaand leksikologisch element is het voorwerp van de zojuist gemaakte studie: hij ziet heel erg bleek. We hebben het zo nauwkeurig mogelijk proberen te begrenzen tegenover twee schijnbaar gelijke types (ziet² scheel en ziet³ slecht).

De apartheid van ziet³ slecht bleek uit drie van de vijf vormproeven (de keus ervan heb ik niet gerechtvaardigd) die ik genomen heb. De twee andere gaven geen duidelijk resultaat. Slecht bleek duidelijk een bw bep. in tegenstelling met bleek en scheel die niet-ww rest waren.

De apartheid van ziet² scheel tegenover ziet¹ bleek is daarentegen helemaal niet duidelijk: voorlopig zie ik maar één klein verschil, nl. het feit dat ziet² één paradigmagenoot heeft (kijkt, dat dan een geb. wijs kent) terwijl ziet¹ bleek een volledig paradigmaloze pv kent.

Ziet¹ bleek is sterk beperkt in onderwerp, ww's en niet-ww rest. Die beperkingen zijn syntagmatisch en paradigmatisch, formeel en semantisch, en vormen dus een sterke samenhang.

Het onderwerp moest meestal een menselijk gezicht of toch een mensachtig dier of ding zijn, bij de ww's waren bepaalde types uitgesloten of heel zeldzaam (bv. bleek aan het zien) en bij de niet-ww rest was bv. de onechte overtr. trap (allerbléékst) uitgesloten, alsmede de meeste nabepalingen bij bleek. Wel was het halfstarre type met paradigmaloos van mogelijk, bv. rood van schaamte, maar dat beperkte de mogelijkheden van rood weer tot de stell. trap en het beperkte die stell. trap zelf bovendien doordat bleek van schaamte enz. uitgesloten zijn. De normale betekenisbeperking van het paradigma bleek was ‘tijdelijke huidskleur’.

Tot besluit herhaal ik een waarschuwing tegen een hardnekkig misverstand: ik beschrijf fragmenten van m'n idiolekt. Vergis ik me in het aftasten van hun grenzen, dan faal ik persoonlijk, maar dan faalt niet m'n metode.

Hebben de beschreven verschijnselen in andere idiolekten andere grenzen, dan faal ikzelf noch m'n metode: ieder ander kan dan met precies dezelfde metode het overeenkomstige fragment uit z'n eigen idiolekt beschrijven.

Niet die grenzen zijn op de eerste plaats van belang, maar de bruikbaarheid van de metode. Vanzelfsprekend stelt het latere syntetiseren dat ik al genoemd heb, die metode op een aanzienlijk zwaardere proef als de detailbeschrijving in dit artikel.

Mei 1971
Eindhoven, Anna van Engelandstraat 27

p.c. paardekooper