De Nieuwe Taalgids. Jaargang 65

‘Ik heb vreselijk het land aan geleuter’

In het Stutterheim-nummer van De Nieuwe Taalgids (sept. 1971) staan op blz. 409-413 enkele aantekeningen van H.P.G. Scholten, onder de aan Vroman ontleende titel ‘Ik heb vreselijk het land aan begrenzing’. H.P.G. Scholten citeert in dit schrijfsel uit de inleiding van mijn schoolboek Het Nederlandse gedicht na 1880, Leiden 1969 (zevende herziene druk, 1971), blz. 11, 12, regel 86 tot en met regel 126, en blz. 13, regel 147 tot en met regel 150. Daarna verwijt hij me ondermeer dat ik termen als ‘taalgebruik’, ‘taalschat’, ‘taalvoorraad’ en taalsystematiek niet nader bepaal, en met name dat ‘taal, taalsysteem en taalgebruik’ door mij niet ‘als onderscheiden begrippen gehanteerd worden’.

Ik stel er prijs op de lezers van De Nieuwe Taalgids twee citaten uit de door Scholten ‘gehanteerde’ inleiding mee te delen:

Eerste citaat (Inleiding, blz. 9, regel 14 tot en met regel 29): Al op het eerste gezicht kan men zeggen dat iedere taaluiting twee aspecten vertoont: vorm (klank -of schriftbeeld) en inhoud (betekenis), en dat er als derde belangrijk aspect een aantal conventies bestaan die onder meer hun onderlinge verhouding regelen. Aan de klankvorm ‘duur’ verbindt de Nederlandse taalgemeenschap de betekenis dat iets ‘veel geld kost’, maar de conventie van het Frans wil dat diezelfde klankvorm (nu gespeld ‘dur’) de betekenis ‘hard’ aanduidt. Behalve aan afspraken inzake klank en beteke-

[p. 303]

nis, is het taalgebruik gebonden aan andere conventies, die men de ordeningsprincipes van de taal kan noemen. In het Nederlands zegt men: ‘Ik¹ heb² hem³ dat⁴ witte⁵ boek⁶ gegeven⁷’, en in het Frans ‘Je¹ lui³ ai² donné⁷ ce⁴ livre⁶ blanc⁵’. De cijfers boven de afzonderlijke woorden duiden al onmiddellijk aan dat de Franse zin volgens andere ordeningsprincipes is gevormd dan de Nederlandse. Het geheel van de hier bedoelde ordeningsprincipes noemen wij de ‘taalsystematiek’.

Tweede citaat (Inleiding, blz. 11, regel 81 tot en met regel 86): ‘Wie gaat spreken of schrijven, selecteert bij de ordening van zijn gegevens als het ware een aantal woorden uit een voor ieder gereed liggende voorraad (de taalschat) en combineert die volgens de regels van de taalsystematiek. Men zou ons dagelijks taalgebruik daarom kunnen omschrijven als: de toepassing van een deel der taalsystematiek op een deel van de taalschat.’

Curiositeitshalve: dit citaat gaat onmiddellijk vooraf aan de door Scholten geciteerde regels.

Even verderop (in par. 3 van zijn stuk) verwijst H.P.G. Scholten naar artikelen van T.A. van Dijk en J.G. Kooij, na te hebben opgemerkt: ‘In tegenstelling tot de poëziebeschouwing die de taal van de poëzie op gespannen voet ziet staan met taal en taalsysteem, formuleren moderne stilistici en taalkundigen als uitgangspunt de relatie poëzie en taal/taalsysteem, onder meer in die zin dat het literaire kunstwerk het niet kan stellen zonder het ‘voorwerk’ van de dagelijkse werkzaamheid van de taal als communicatiemiddel.’

De lezers van De Nieuwe Taalgids die er - begrijpelijkerwijze - niet in slagen te ‘begrijpen’ wat H.P.G. Scholten met deze paragraaf bedoelt, verwijs ik naar de inleiding van mijn bovengenoemd schoolboek, blz. 13, regel 151 e.v. Daar staat: ‘Het poëtisch taalgebruik wordt niet alleen bepaald door de taalsystematiek, maar tevens door een ander beginsel, dat we zouden kunnen aanduiden met de term verssystematiek. M. Nijhoffs beroemde gedicht Het uur u begint als volgt’ (volgt citaat, waarna:) ‘We kunnen vaststellen dat Nijhoff de betekenis-afspraken en ordeningsprincipes van het normale taalgebruik volkomen correct heeft toegepast. Nochtans suggereert de typografische vorm al onmiddellijk dat niet uitsluitend de taalsystematiek verantwoordelijk is voor de structuur van deze tekst. Er blijkt tegelijkertijd een ander vormgevend principe werkzaam...’ etc.

Overbodigheidshalve: het zojuist gegeven citaat volgt onmiddelijk na het door H.P.G. Scholten geciteerde gedeelte van mijn inleiding.

15 januari 1972

martien j.g. de jong

Facultés Universitaires de Namur (Département de littérature et linguistique néerlandaises et générales)