De Nieuwe Taalgids. Jaargang 65

[p. 22]

Vanden en Bedwanghen
‘Werkwoorden met praeteritaal vocalisme’?

Bij de werkwoorden waarvan de stamvocaal ‘die is van het praeteritum’ (N.Tg. 64. 14-15[1971]) noemt J.J. Mak ook vanden, dat ‘vinden’ zou betekenen.

Een betekenis ‘vinden’ is echter noch in het MNW noch in het WNT te vinden. Dit maakt een jonge, secundaire vorming met een praeteritaal vocalisme - de verklaring van L. ten Kate [1723] en Mak - al bijzonder onwaarschijnlijk. Let men verder nog op de Oudgermaanse correspondenten van vanden - ik heb ze in mijn artikel in het WNT opgesomd - dan is het duidelijk, dat we het zeer oude a-vocalisme van vanden niet kunnen afdoen met een verwijzing naar formaties als verworpen ‘verwerpen’¹, maar dat we toch echt wel aangewezen zijn op ‘de befaamde ablaut’.

Hoewel het geenszins in mijn bedoeling ligt in te gaan op Maks hypothese der ‘werkwoorden met praeteritaal vocalisme’ - alle voorbeelden zouden dan immers stuk voor stuk op hun merites bekeken moeten worden - wil ik er toch op wijzen, dat men de indruk krijgt dat het vaak gaat om incidentele gevallen.

Ook het door Mak geciteerde ww. bedwanghen is een buitenissig produkt. Ik laat de twee plaatsen uit het Rhetoricaal Glossarium hier volgen naar de transcriptie van L. de Scheerder (H. Sacr)², resp. dr. J.J. Mak (Taruwe Graen)³:

wye zal my zulcke spyse, hier connen vertooghen
daer naer dat myn ziele, heeft een groot verlanghen
met nerstich verstranghen?
Des voetsels vertooghere

Dijn sdroufheyts bedwanghen

o, lieve vrindt, vul van alder lamentatie,
die zallick u sercoesen, in zeer corter spatie,
(Een gheestelick Spel vanden Helighen Sacramente vs. 14 [1571].)

Wee wee dynder ganghen
ende wreede bedwanghen, o ghy crockezaet verwaten
die ghy het taruwegraen, zyt doende nv ter daten,
(Een schoon Gheestelick spel van zinnen Van het Taruwe Graen,
ende Crockezaet vs. 1034 [1581].)

Is het door Robert Lawet uit rijmdwang of rijmnood (t.o.v. de substantieven verlanghen, resp. ganghen) geschapen rederijkersmaaksel bedwanghen werkelijk een ‘werkwoord met praeteritaal vocalisme’? In zijn verklarende aantekeningen ziet L. de Scheerder in bedwanghen een ‘onbepaalde wijs als substantief gebruikt, met dezelfde betekenis als bedwanc, M n l. W d b. I, 672, 2: zorg, droefheid, nood’. Afgezien van het onmogelijke ‘droefheid’ past de verklaring van De Scheerder beter voor de betekenis dan voor de woordsoort. Hij vat bedwanghen trouwens op als een substantief,

1 Dit eenmaal aangetroffen verworpen ‘verwerpen’ dankt zijn vocalisme eveneens aan het rijm (: dorpen) (Ned. Arch. v. Kerkgesch., N.S. 21 (1928), 287 [1592]; rijmvocalisme lijkt in dit geval een betere term dan ‘praeteritaal vocalisme’.

2 Getypte Gentse licenciaatsverhandeling, Twee zestiende-eeuwsche Spelen van Robert Lawet (z.j.).

3 Dr. J.J. Mak was zo vriendelijk me zijn afschrift van dit spel te lenen.

[p. 23]

maar dat hoeft nog geen onbepaalde wijs van een werkwoord te zijn. M.i. laat bedwanghen zich op beide plaatsen ongedwongen verklaren als een door rijmdwang opgeroepen incidenteel meervoud van het znw. bedwanc. Bedwanghen is telkens uitstekend te vertalen met ‘kwellingen, benauwenissen’. Maks verbale omschrijving ‘benauwen, kwellen’ past formeel helemaal niet; in H. Sacr. wijst het anaforische die, op een meervoudig znw., in Taruwe Graen veronderstellen de genitief mv. dynder en vooral het adjectief wreede een meervoudig znw. bedwanc.

Het bnw. bedwanghelick in Lawets Meyspel van tReyne Maecxsele vs. 61 [ca. 1575?] zou volgens het Rhetoricaal Glossarium afgeleid zijn van een, m.i. onbestaand, ww. bedwanghen en zou betekenen ‘dwingend’. Hier volgt het citaat:

den tyt des Meys, en can die gheuen,, niet
dan wellust des vleeschs,, dwelck es verganghelick
ter zonde bedwanghelick.

Het is m.i. duidelijk dat het rijmpaar verganghelick en bedwanghelick niet slaat op wellust maar op vleesch. Ik zou bedwanghelick dan ook niet willen vertalen met ‘dwingend’ maar met ‘gedwongen’. De verklaring die ik hier voorstel, sluit goed aan bij die van Bedwangelike, bijw. in het MNW. Verdam leidt trouwens dat bijwoord eveneens af van bedwanc; bedwangelike = bi bedwange.

Ook bedwancxsele, in Lawets Taruwe Graen vs. 573, dat volgens het Rhetoricaal Glossarium insgelijks van een ww. bedwanghen zou zijn afgeleid, dwingt m.i. niet tot het aannemen van een dergelijk werkwoord, gezien de woekering van het suffix-sel in de rederijkerstijd. Ook bedwancxsele is verzonnen ‘pour le besoin de la cause’, zoals blijkt uit de verzen 572-573:

de boose werelt, met alle haer quaet anhancxsele
die als crockezaet gods kercke hout in bedwancxsele.

Ook dit rijmwoord is m.i. een afleiding van bedwanc.

In dit artikeltje is de stelling van Mak, t.w. dat er werkwoorden zijn met praeteritaal vocalisme, principieel buiten beschouwing gebleven. Het zou de moeite waard zijn die stelling en het materiaal waarop ze berust eens aan een grondig onderzoek te onderwerpen. Wanneer echter dergelijke werkwoorden in rijmpositie staan, lijkt hun bewijskracht a priori niet bijzonder groot.

mei 1971

Warmond, Beatrixlaan 7

f. de tollenaere