De Nieuwe Taalgids. Jaargang 64

[p. 65]

Boekbeoordeling

De abele spelen naar het Hulthemse handschrift. Verzorgd door L. van Kammen. 2e dr. Amsterdam, Polak en Van Gennep, 1969. Nederlandse klassieken. Prijs: f 19,50.

De abele spelen vormen een merkwaardig hoogtepunt in de Middelnederlandse letterkunde. Merkwaardig vanwege hun unieke positie in literair-historisch opzicht en niet minder vanwege het hoge niveau van toneelschrijfkunst dat ze vertegenwoordigen. De vier stukken zijn dan ook sinds de herontdekking in de eerste helft van de vorige eeuw onafgebroken bestudeerd en uitgegeven. Onmisbaar bij het onderzoek is het in 1907 voltooide werk van Leendertz over de Middelnederlandsche dramatische poëzie. Behalve zorgvuldig verantwoorde teksten bevat dit standaardwerk in de uitvoerige inleiding en aantekeningen een schat van gegevens, ook voor de interpretatie van de abele spelen van het grootste belang. Het spreekt echter vanzelf dat het boek van Leendertz na zestig jaar in veel opzichten is verouderd; bovendien is het niet meer verkrijgbaar. Hoewel men zich in de hierdoor ontstane leegte goed kan behelpen met de edities en bibliografieën van de afzonderlijke spelen die in de handel zijn, bestaat de behoefte aan een moderne wetenschappelijke editie waarin de vier abele spelen samen uitgegeven en onderzocht worden.

Bij deze stand van zaken - enerzijds een overvloed aan detailstudies en (school)-uitgaven van de afzonderlijke stukken, anderzijds de behoefte aan een samenvattend werk - heeft Louise van Kammen haar uitgave van de vier abele spelen met de bijbehorende sotternieën gegoten ‘in een vorm die zich niet, zoals in het boek van Leendertz, uitsluitend tot de ingewijden richt, maar die ook voor de belangstellende niet-vakman aantrekkelijk zou zijn’ (p. 8). Daarom geen uitvoerige commentaren maar alleen beperkte woordverklaringen en een korte inleiding. Het aanbod aan de vakmensen wordt even verder nog omschreven als uitsluitend ‘een zo nauwkeurig mogelijke weergave van de tekst van het handschrift’ (p. 9). Met andere woorden: de uitgave is in de eerste plaats bestemd voor niet-vakmensen; daarnaast biedt zij de vakman een gemakkelijk verkrijgbare (diplomatische) tekst. De eerste druk van het boek is in 1968 uitgekomen; in 1969 verscheen de hier besproken tweede druk, waarin enkele kleine wijzigingen zijn aangebracht.

Hoe heeft de uitgeefster zich nu van haar tweeledige taak gekweten? Het boek bevat behalve de teksten van de abele spelen met de bijbehorende sotternieën en de reeds genoemde inleiding een nogal uitvoerige verantwoording van de wijze van uitgeven en een aantal codicologische aantekeningen. Zijn deze laatste twee onderdelen in hoofdzaak voor vakmensen bestemd, de inleiding lijkt in de eerste plaats tot de niet-ingewijde gericht. Deze vindt er inhoudsoverzichten van de opgenomen stukken, één en ander over de overlevering, de geschiedenis van het onderzoek, de herkomst van de stof, de opvoeringen enz. Het geheel van deze inleiding maakt op mij een erg onduidelijke indruk. Uiteenlopende onderwerpen worden zonder duidelijk verband door elkaar behandeld en te vaak blijft het bij enkele vage opmerkingen die nauwelijks bijdragen tot een beter begrip van de stukken. Bij wijze van voorbeeld citeer ik de alinea waarin de inhoud van het handschrift Hulthem wordt behandeld.

[p. 66]

‘De inhoud van het handschrift is van zeer uiteenlopende aard. We zouden een vergelijking kunnen maken met een moderne bloemlezing uit de literatuur van de laatste vijftig jaar, maar het interessantst voor iemand die belangstelling heeft voor de middeleeuwse letterkunde zijn ongetwijfeld vier toneelstukken, waarvan het thema niet direct van religieuze aard is, voor die dagen iets nieuws.’ (p. 7).

Afgezien van de onjuistheden in deze passage - het handschrift Hulthem bevat verscheidene, hoogst interessante teksten die minstens hondervijftig jaar oud waren toen ze erin opgetekend werden - kan men bij dit soort informatie toch alleen maar zijn schouders ophalen. Over de eigenlijke inhoud van de codex en de fascinerende raadsels die daarmee samenhangen, wordt men niets wijzer.

Bij controle van de feiten die in de inleiding worden vermeld kwamen vrij veel kleine onjuistheden aan het licht. Een enkel voorbeeld: op p. 16 gaat het over ‘oude stedelijke of grafelijke rekenboeken’ (lees: rekeningenboeken) waarin opvoeringen worden vermeld. Daarna wordt een opvoering van het Spel van Lanseloet op 14 maart (lees: augustus) 1412 te Aken genoemd onder verwijzing naar Leendertz' Middelnederlandsche dramatische poëzie, p. lxxviii (lees: lxxx). Op p. 17 wordt het begrip ‘postincunabelen’ gedefinieerd als ‘drukken uit de eerste vijftig jaren van de 16e eeuw’ (lees: drukken uit de periode van 1500 tot 1540). Niet in 1828, zoals op p. 8 staat, maar in 1835 werd voor het eerst door C.P. Serrure op het bestaan van de abele spelen gewezen. De niet-ingewijde lezer zal deze fouten in jaartallen en verwijzingen natuurlijk niet opmerken maar ze zijn volgens mij een bewijs van de nonchalance waarmee de schrijfster haar taak heeft opgevat.

Bij de presentatie van de teksten richt de uitgeefster zich ook tot de vakmensen. Voor hen zijn waarschijnlijk ook de vrij uitvoerige verantwoording van de wijze van uitgeven en de codicologische aantekeningen bedoeld. Men kan de weergave van de tekst met recht diplomatisch noemen, hoewel dat woord in het boek zelf nergens voorkomt. Op p. 23 wordt als doelstelling geformuleerd ‘een zo getrouw mogelijk beeld te geven van het handschrift’, emendaties zijn niet in de tekst zelf aangebracht, ook niet als het gaat om kennelijke verschrijvingen en de afkortingen zijn opgelost maar in de tekst aangegeven door cursivering.

Het moeilijke transcriptieprobleem van i en j en van u en v is opgelost door de spelling van deze letters aan het hedendaags gebruik aan te passen. Bij het voorbeeld dat de uitgeefster geeft (p. 23) om deze aanpassing te rechtvaardigen ziet zij naar mijn mening enige interessante complicaties over het hoofd. Het gaat bij de grafie ‘mj’ voor mi (Vgl. F. 229 V, kolom a, regel 2; een sterk verkleinde reproductie van deze bladzijde bevindt zich voorin de uitgave) niet om een j maar om een afwijkende schrijfwijze van de letter i onder invloed van de voorafgaande m. Er behoeft aan de transcriptie mi in dit geval dus geen twijfel te bestaan. Voor de j beschikt de kopiist van het handschrift Hulthem over een ander teken (Vgl. jammerliker, F. 229 V, b, 13).

Bij de bespreking van de interpunctie in het handschrift wordt veel aandacht geschonken aan de zg. scheitekens (punten achter woorden die uit één letter bestaan, vgl. F. 229 V, a, 35: O.), die met uitzondering van de Esmoreit in alle abele spelen voorkomen. Om deze uitzondering te verklaren veronderstelt de uitgeefster verschillende leggers of, als andere mogelijkheid, verschillende kopiisten bij het tot stand komen van het handschrift Hulthem. Vooral de tweede veronderstelling is in mijn ogen erg ge-

[p. 67]

waagd. Slechts na een uitgebreid onderzoek van de gehele codex zal men hierover kunnen oordelen. De door de schrijfster aangevoerde argumenten lijken mij beslist onvoldoende om aan de tot nu toe algemeen aanvaarde opvatting dat het handschrift Hulthem door één kopiist geschreven is, te twijfelen. In een moderne gedrukte tekst hebben deze scheitekens geen functie en ze zijn dan ook in de uitgave weggelaten. Vreemd genoeg zijn de punten in de afkorting .cō. voor coninc, die in de gedrukte tekst evenmin een functie hebben, wél in de weergave van de tekst opgenomen maar die in het afkortingsteken voor er na t (bv. ter op F. 178 R, a, 34; Esmoreit, vs. 1011) weer niet...

Het belangrijkste onderdeel van de uitgave wordt natuurlijk gevormd door de teksten zelf. Bij nauwkeurige vergelijking met fotokopieën van het handschrift trof ik in dit gedeelte veel ongerechtigheden aan, meestal kleine spellingsverschillen die doen vermoeden dat de correctie van de drukproeven niet zorgvuldig genoeg is geweest. Om een indruk van de aard van deze fouten te geven volgen hier mijn aantekeningen bij de tekst van de sotternie Rubben. Vs. 14: al, lees: alle; 22: ghemake, 1. gemake; 26: dochter, 1. dochter; 28: dochter, 1. dochter; 49: niet, 1. niet; 65: ende, 1. ende; 77: Want, 1. Wat; 102: Dat, 1. Dat; 104: dat, 1. die; 108: draghen, 1. dragen; na vs. 147 is het vers ‘Hier met hebdi den tijt verloren’ overgeslagen waardoor de verstelling in het vervolg steeds één te laag is; 175: niet, 1. niet; 219: ene, 1. enen; 227: anders, 1. anders. De rood doorstreepte mededeling ‘Hier vechten si’ na vs. 243 is weggelaten. Mijns inziens dienen deze woorden in de tekst te worden opgenomen; de rubricatie is niet bedoeld als doorhaling maar om deze regie-aanwijzing te onderscheiden van de door de acteurs gesproken tekst. Tenslotte: een aantal in het handschrift zwart doorgehaalde woorden is niet in de aantekeningen verantwoord.

Over de woordverklaringen onder de tekst slechts een enkele algemene opmerking. De uitgeefster zegt erover dat zij zich heeft ‘beperkt tot het geven van enige woordverklaringen, die beogen het lezen te vergemakkelijken’ (p. 9). Op discutabele plaatsen vermeldt zij alleen de door haar gekozen vertaling. Het komt mij voor dat met deze opvatting over de noodzakelijke toelichting bij de tekst de belangstellende niet-vakman wordt verward met de oppervlakkige lezer. Ieder die bv. het slot van de Esmoreit aandachtig leest zal zich in de steek gelaten voelen door een uitgeefster die als enige toelichting bij deze passage geeft dat graet in vs. 1017 ‘trap’ of ‘ladder’ betekent.

Een samenvattend oordeel over deze editie - het zij in alle bescheidenheid uitgesproken - kan niet gunstig zijn. Men mag de uitgeefster natuurlijk niet verwijten dat zij geen standaardwerk over de abele spelen heeft geschreven. Maar ook als men het boek naar de op p. 8 en 9 geformuleerde doelstelling beoordeelt moet men wel tot de conclusie komen dat de aantrekkelijkheid voor de niet-vakman zich beperkt tot de uiterlijke vorm en dat hetgeen de vakman geboden wordt, onbetrouwbaar is. Een gemiste kans.

h. van dijk