De Nieuwe Taalgids. Jaargang 64

[p. 12]

Al weer die glibberige samentrekking

In een opstel uit de examenklassen kwam ik een zin tegen, die me bezighield:

Thuisgekomen breng je gauw de kadootjes naar boven en stopt ze onder je bed.

De pv. gaat aan het ond. vooraf - de bep. thuisgekomen bewerkt immers inversie -, en bep. en ond. zijn in dit nevenschikkend zinsverband samengetrokken. Nu mag men verwachten, dat het tweede lid van de nevenschikking... en stop ze onder je bed zal luiden. Nodig is dit niet, want met je vóór of achter de pv. bestaat er geen enkel grammatikaal probleem:... en je stopt ze onder je bed of... en stop je ze onder je bed. Hieruit blijkt, als je maar herhaald wordt, dat de pv. van de tweede zin zich onafhankelijk kan gedragen, ook omdat de bep. niet impliciet in deze tweede zin hoeft door te werken.

De zin waarvan we uitgingen, is met al zijn samentrekkingen niet fout: Geen spreker gevoelt de behoefte het gemeenschappelijk deel je nogmaals te noemen en (want) de toehoorder legt steeds de juiste relaties met het voorafgaande. Het gemeenschappelijke wordt niet alleen ‘eenmaal gezegd, meermalen gedacht’, maar ook eenmaal gehoord en meermalen ‘ingevuld’.

Wat maakt dit geval zo merkwaardig?

De mij bekende spraakkunsten (vnl. De Vooys/Overdiep/Rijpma/Tinbergen/Ten Brinke, - inderdaad: légumes divers!) boden hier weinig houvast en eigenlijk verwachtte ik niet anders, omdat dit zinnetje uit zo'n duister hoekje van de samentrekking komt. Het zou evenwel prettig zijn, wanneer algemene regels in schoolspraakkunsten niet gevolgd worden door illustratieve voorbeelden, maar door exceptionele, want daaraan bestaat een veel grotere behoefte. Nu laten bij dit onderwerp weinig grammatika's zich de meestal geringe kans ontgaan de bekende grapjes te maken over foutieve samentrekking, zoals: Hij jaagt op Bali en konijnen, en: De dominee nam zijn steek en afscheid.

Door prof. Van Haeringen werd ik geattendeerd op een gastkollege van prof. Stutterheim, door hem in 1960 gegeven voor studenten in de germaanse talen aan de Vrije Universiteit te Brussel. Hierin begeeft hij zich ‘Op de glibberige paden der samentrekking’ en brengt hij diverse gevallen onder in formules. (Ts. VU-Brussel 1960). De formule ga en(g)b in de zin: Hij stond op en kleedde zich aan, waarin g het gemeenschappelijk deel en de haakjes het niet-genoemd-zijn aanduiden, moet in onze geinverteerde zin anders gebruikt worden, maar op welke manier: ag en b(g) of ag en (g)b? M.a.w., de spreker zegt elders van het niet opnieuw genoemde deel: ‘Het is er, zonder er te zijn’, maar waar en op welke gronden moeten wij dat deel hier ‘inlezen’ of ‘inhoren’?

Voorts konstateert spreker, dat in vele zinnen het genoemde en het ongenoemde element niet alle kenmerken van vorm, betekenis, funktie en plaats in het syntaktisch schema gemeen hebben. Als eerste voorbeeld geeft hij een ongenoemde foutieve inversie, een soort van anonieme tante Betje (ik citeer), waarmee hij dicht in de buurt van onze zin komt:

's Morgens om acht uur gingen we weg en kwamen 's avonds om tien uur thuis. (uit een schoolopstel)

[p. 13]

Voor dialoog en monoloog heeft de vertaler de jambische maat gekozen en is daarin goed geslaagd. (uit een publikatie van een klassikus)

Hier dringt zich bij mij de noodzaak op in gedachten we resp. hij vóór de pv. ‘in te vullen’ (niet erna!), een noodzaak, waaraan onze zin zich onttrekt, omdat deze zich aan de ‘eenheid van tijd’ houdt, een snelle suksessie van handelingen in de tijd heeft.

Tenslotte zocht ik aansluiting bij het proefschrift van Dr. D.M. Bakker, in 1968 bij de Universitaire Pers Leiden verschenen: Samentrekking in Nederlandse syntactische groepen (Zie de lovende bespreking van prof. Van den Berg in NTg. 62). In het bijzonder interesseerde mij hoofdstuk VI, waarin de onderwerploze permutatiegroep ter sprake komt, d.i. een groep, waarin volgordewijziging niet leidt tot een veranderde identiteit der elementen of veranderde onderlinge relatie. (bv. door inversie van een OP-groep, waarin alleen een verandering van wijze optreedt). Zonder dit speciale geval van samentrekking te noemen zegt de schrijver o.a., dat de volgorde soms bijzonder moeilijk uit te maken is en soms zeer eigenzinnig, verg. onze mogelijkheden je stopt of stop je, wat syntaktisch of kontextueel niet belangrijk is, want het gaat ons om die uitsluitende vorm met t.

Het kostte geen moeite meer zinnen van ons type te vinden en steeds trok de tweede pv. een t aan:

Ondanks de regen (Ondanks dat het regent... Ofschoon het regent...) besluit je heen te gaan en staat op.

Vermoeid was je je handen en gaat aan tafel zitten.

Zwijgend zit je daar en kijkt in het vuur.

Met een zucht neem je haar op en draagt haar de kamer uit.

Voorbeelden ten dele naar Overdiep.

Ook nog een voorbeeld naar Stutterheim:

Dergelijke boeken koop je niet en leest ze ook niet (... en lees je ook niet)

Een van de twee herhalende pronomina wil vertegenwoordigd zijn, zónder gaat niet - zie Stutterheims onbeantwoorde probleemzin in de 1e pers.ev. op blz. 152. (Ts. VU-Brussel 1960) Over het waarom zo dadelijk.

Het vage karakter van je (je boet in aan identiteit en nadert in betekenis tot men, maar kan hier ook jij zijn met maximale identiteit) en de levendige voordracht, zoals gebruikelijk in vertellingen en moppen, vond ik voor dit verschijnsel niet relevant. Zo heel oud is dit praesens historicum of dramatische preaesens met je (jij) niet. Alleen bij Multatuli met zijn voorkeur voor spreektaal vond ik, waar Max Havelaar bezig was Maria Stuart te laten onthoofden:... en in je slaap zelfs schrik je op, en valt met zwaren schok neer op je legerstede... Andere schrijvers-tijdgenoten gebruiken dan nog gij.

De voorwaarden voor het optreden van t blijken steeds te zijn:

a.	Twee of meer hoofdzinnen in nevenschikkend verband (meestal geen redengevend-, wat simpliciter een oppervlakkige opmerking moet blijven).
b.	Samentrekking van de 2e pers.ev. als ond.
c.	De mogelijkheid tot samentrekking van de bep. (bijzin), die op de eerste plaats in de zin staat.

[p. 14]

Gelet op deze punten merk ik op, in het voetspoor van Dr. Bakker (blz. 170), dat zich een dubbele afhankelijkheid van de tweede zin t.o.v. de eerste voordoet die een aanvulling betekent èn op het ond. èn op de bep. Er moet evenwel nog een derde, een ‘buitenzinse’ betekenisfaktor zijn, die als sluitsteen in de konstruktie met t fungeert. Ik ben geneigd deze te zoeken in de causale verhoudingen tussen spreker en hoorder vooral, - schrijver en lezer ‘spreken’ en ‘horen’ eigenlijk ook - zoals uit het volgende mag blijken.

De pv. stopt (staat, gaat enz.) ontstaat onder invloed van een in gedachten herhaald pronomen je (jij), dat aan de pv. voorafgaat, als het ware ‘ingevuld’ wordt. Waarom dringt je (jij) zo naar voren?

De gegeven zinnen herlezend en analyserend kwam ik tot de overtuiging, dat de struktuur bep + pv + ond door de samentrekking van bep. en ond. moet wijken voor een overheersend semantisch aspekt, omdat de spreker de gedachte aan een imperatief bij de hoorder wil vermijden en zelfs, fenomenologie van de taal, de onaangename reaktie, die een bevel veroorzaakt, psychisch en fysisch, wil voorkomen. Het is echter heel moeilijk aan te wijzen, of de spreker (schrijver) deze t realiseert, bewust of onbewust, omdat het misverstand dreigt (prospektief ingrijpen) of dat hij zich korrigeert (retrospektief-), om van een aanpassing tijdens het uitspreken (simultaan-) niet te spreken. Op eigen ervaringen afgaande zou ik de laatste mogelijkheid kiezen, misschien vanwege een samentrekkingservaring of ‘-voorraad’ in deze, die onbewust gebruikt wordt. De meeste mensen beginnen de zin pas te proeven, wanneer je achteraf op die t-vorm wijst.

Anders gezegd: Na samentrekking van bep. en ond. verdraagt de pv. van de nevengeschikte zin door de bijgedachte aan een imperatief geen inversie meer en verbreekt daarmee ten dele de parallellie van de bouw der zinnen, zodat inversie en gewone volgorde naast elkaar voorkomen. Of deze bijgedachte versterkt wordt door aksentuering van de pv. wil ik onuitgewerkt laten.

Deze opstelzin, die al een eeuw lang in allerlei variaties gebruikt is, haalde meer overhoop, dan ik bij het lezen vermoedde en wanneer men zich op zo'n taalverschijnsel konsentreert tracht men zijn overtuiging in de juiste woorden te vangen. Of ik daarin geslaagd ben, moge blijken uit de aanvullingen of korrekties van mijn lezers.

Bussum

g.m. mesland