De Nieuwe Taalgids. Jaargang 63

[p. 158]

De definitie van Nederlandse dialecten

Sinds ik begonnen ben over het begrip Nederlandse dialecten na te denken, ben ik meer dan eens van gedachten veranderd. Voor de eerste maal heb ik mij over het begrip geuit in het onder redactie van G.J.A. Mulder in 1951 uitgegeven Handboek der geografie van Nederland, deel ii, 318 vlgg., waar ik Hoofdstuk vii, De dialecten verzorgde. Daarin sloot ik duidelijk aan bij de opvatting die J. van Ginneken in De studie der Nederlandse streektalen 1943 huldigde, waar hij om zo te zeggen alle taalsystemen die gesproken werden door personen die zich voor het hogere verkeer daarnaast van een cultuurtaal bedienden, als dialect betitelde. Zo noemde hij dan ook het Fries een Nederlands dialect en ik ben hem in gemeld Handboek hierin nagevolgd.

In mijn Nederlandse dialectkunde (1958) ben ik evenwel daarop teruggekomen. Ik was toen trouwens onder de indruk geraakt van het standpunt dat C.L. Lecoutere - L. Grootaers, Inleiding tot de taalkunde en tot de geschiedenis van het Nederlands⁶ (1948) met betrekking tot de dialecten ten oosten van de Benrather linie ingenomen hadden en noemde toen, evenals zij, die dialecten Duits.

Spoedig heeft W. Roukens, Uit de geschiedenis van het Kerkraads dialect in: Veldeke 1962, 111 daar protest tegen aangetekend en gewezen op kenmerken die het Kerkraads en het Akens weer juist, met het Nederlands, van het Duits onderscheiden, zoals het niet onderscheiden van datief en accusatief bij de pronomina van de 1e en 2e ps. enkelv., de ontwikkeling van intervocalische d > j en het voorkomen van de epenthetische d in bv. donder, telder, helder, zulder.

Biezonder uitvoerig en diepgaand is de zaak echter bekeken door J. Goossens, eerst in een artikeltje in Veldeke 41, 103 vlg. en later in een in 1968 uitgegeven brochure: Wat zijn Nederlandse dialecten? Goossens gaat, wel terecht, uit van de definitie van een taal als een diasysteem om te trachten zo de dialecten met de cultuurtaal in verband te brengen, maar constaterend, dat vanaf de Schelde tot de Elzas op niet minder dan 30 verschillende plaatsen er isoglossen de Germaans-Romaanse taalgrens bereiken, concludeert hij (blz. 9), dat ‘het trekken van een grens tussen de Nederlandse en de Duitse dialecten op grond van een statistisch onderzoek van hun overeenkomsten en verschillen met de Nederlandse en de Duitse cultuurtalen volkomen uitgesloten is’. En tenslotte komt hij (op blz. 21) tot een eigen definitie: ‘Nederlandse dialecten zijn met het Nederlands verwante dialecten die gesproken worden in het gebied waar het Nederlands, en geen enger verwante taal de rol van cultuurtaal vervult en bovendien de met het Nederlands verwante dialecten die gesproken worden in aan het gebied van de Nederlandse cultuurtaal grenzende gebieden zonder verwante cultuurtaal.’

Tegen de argumenten die Goossens tegenover zijn ‘voorgangers’ gebruikt, valt niet veel in het midden te brengen. Zeker zou men kunnen zeggen dat de ene isoglosse meer woorden representeert dan de andere, en daarom dus belangrijker is, maar dat het zien van de Benratherlinie als de scheidslijn tussen Duitse en Nederlandse dialecten uiteindelijk willekeurig is, moet ik wel toegeven. Daar kom ik dan ook niet meer op terug.

Dat neemt echter niet weg dat Goossens' ‘definitie’ in de grond van de zaak geen

[p. 159]

definitie genoemd kan worden. Om alle betrokken gebieden onder te brengen opereert hij toch met twee criteria. Voor de meeste gebieden is dat het aanwezig zijn van het Nederlands als cultuurtaal (overigens voor het Fries weer met een beperking), voor het Frans-vlaams slechts de verwantschap met de geografische verbondenheid, en daartegen heb ik bezwaren.

Na al wat Goossens gezegd heeft meen ik dat een linguistische definitie van het begrip: Nederlandse dialecten niet zo heel moeilijk valt. Nederlandse dialecten zijn dan die dialecten die meer de kenmerken vertonen van de Nederlandse cultuurtaal dan van enig andere cultuurtaal. Een dergelijke linguistische definitie distancieert zich echter wel ver van de usus. Met deze definitie voor ogen zou men bv. vele, zo niet alle Nederduitse dialecten stellig veeleer Nederlandse dan Duitse dienen te noemen. Onze Noordlimburgse dialecten vormen linguistisch een eenheid met die van de Duitse Nederrijn en de Twentse dialecten en die van de Achterhoek zijn op het eerste oog niet van de Westfaalse te onderscheiden. Onze oostelijke staatsgrens vormt in de verste verte geen dialectgrens maar evenmin als een Twentenaar zijn dialect als Duits bestempeld zou willen zien, wil een Westfaal dat het zijne als Nederlands beschouwd wordt. Het linguistische criterium levert sociologisch de grootste moeilijkheden op.

Dialect functioneert trouwens op een heel ander vlak en in ander milieu dan cultuurtaal. De verspreiding van een cultuurtaal staat los van die van de dialecten. Terwijl de verwantschap van deze laatste in hoge mate onafhankelijk is van de actuele staatsgrenzen, is de verspreiding van de cultuurtaal daar juist meestal tamelijk sterk aan gebonden. En zo moet er vaak een conflict komen tussen het linguistisch geweten en het nationaal gevoel.

Goossens heeft, in de praktijk de onmogelijkheid ziende op grond van linguistische berekeningen op de juiste wijze te beslissen, tenslotte het niet-linguistische element ingevoerd, maar is daarbij niet tot een sluitende eenheid gekomen.

Een linguistische definitie faalt. Met het aldus niet ernaast functioneren van een verwante cultuurtaal komen we er ook niet geheel. Laten we dan uitgaan van de geschiedenis en aldus omschrijven: Nederlandse dialecten zijn de in de Nederlanden gesproken niet-romaanse dialecten. Dat wil dus zeggen: de dialecten van het huidige Nederland, van België voorzover er geen romaanse dialecten gesproken worden en in Frankrijk van het gebied dat eenmaal tot de Nederlanden behoorde en waar het dialect niet-romaans is.

Met deze definitie heb ik dan o.a. de knoop van de Benrather linie doorgehakt en eveneens die van een aantal dialecten in het noordoosten van de provincie Luik. Op sociolinguistische gronden kan men dan echter weer die Noordoostluiker dialecten uitschakelen die gesproken worden op een gebied waar het Duits de officiële taal is, zoals men ook in Nederland de Friese dialecten uitzondert.

a. weijnen