De Nieuwe Taalgids. Jaargang 63

[p. 329]

Groter als

In 1950 heb ik betoogd - en werkelijk niet als eerste! - dat we als na vergrotende trap heel positief moeten waarderen omdat het er nu eenmaal ‘is’ in het ABN¹. Buiten de fonologie had de synchronische aanpak toen nog heel weinig aanhang, maar overigens kon ook iemand die syn- en diachronie niet wou scheiden geen argument vinden om groter als de voet dwars te zetten, want zoals bekend hebben massa's 16e- en 17e-eeuwse teksten (Huygens, Hooft, Vondel enz. enz.) het type eveneens. Ook het argument dat groter als een germanisme zou zijn - nagepraat zonder kontrole van de feiten - hield geen steek, al zag het er dan toevallig net uit als grösser als. De syntaktische aanpak die in 1950 nog niet vaak toegepast werd, leerde dat groter als niet op zichzelf stond, maar o.a. vanwege nevenschikbaarheid met zo groot als één geheel hiermee vormde; er was een systeem met een oppositie. Wie daarmee kon werken, moest vlug inzien dat integendeel juist groter dan verwant leek met grösser als omdat allebei die groepen deel uitmaken van een systeem met twee verschillende voegwoorden, terwijl groter als daarentegen een stuk is van een systeem dat die tweedeling niet kent:

zo groot als } (geen tweedeling)	| zo groot als } (tweedeling)	| so gross wie } (tweedeling)
groter als } (geen tweedeling)	|     groter dan } (tweedeling)	|     grösser als } (tweedeling)

Bij twijfel of we bij een bepaald woord enz. met een germanisme te maken hebben, is er het traditionele hulpmiddel uit de dialektkunde: als het woord in kwestie enz. dialektisch sterk verbreid is, is het vrij zeker autochtoon-nederlands. Inzake als/dan blijkt het systeem vrij zeker in geen enkel nederlands dialekt bekend, al is groter dan wel hier en daar schriftelijk opgegeven, maar enkel onder suggestie van het ABN. Zeker is er geen sprake van een dan-gebiedje. Daarentegen is zo groot of/groter of algemeen westvlaams en westelijk oostvlaams, alsmede plaatselijk gronings. Vrijwel de hele rest van ons taalgebied heeft zo groot as (os, es) / groter as (os, es). Mnl. en alle latere teksten van wvl. en westelijk oostvlaamse schrijvers hebben dit of dus in elk geval onderdrukt, mnl. en latere teksten uit de rest van ons taalgebied hebben dit as enz. na vergr. trap onderdrukt, met uitzondering van de doorbraakperiode ervan in de 16e en 17e eeuw. De talloze hyperkorrekties vanaf de middeleeuwen tot nu toe wijzen op precies hetzelfde verschijnsel.

Uit het nieuwhoogduits zou wel het tweedelingssystéém als/dan overgenomen hebben kunnen zijn, maar niet de woorden als en dan na resp. stell. en vergr. trap. Uit het middelhoogduits daarentegen kunnen ook die woorden als en dan ontleend zijn in de vroege middeleeuwen. Is dat juist, dan zou juist groter dan een(middelhoog) germanisme zijn.

Bestrijding van groter dan hoeft om deze feiten geen didaktische konsekwentie te zijn; aanmoediging van groter als daarentegen wel, want het is een deel van het systeem van vrijwel alle nederlandse dialekten en het bestrijdt de door niemand gewilde hyperkorrekties (type zo groot dan). - Dat was ongeveer m'n betoog in 1950.

1 P.C. Paardekooper, Als en dan bij vergelijkingen. NTg 43.160-167. - Het in die tijd konservatieve leidse tijdschrift had het artikel geweigerd!

[p. 330]

Op deze grotendeels synchronische, syntaktische en dialektgeografische uiteenzetting reageerde mevr. Schenkeveld-van der Dussen in 1963 met een diachronische bestrijding die een rijke tekstkundige dokumentatie bevatte maar die noch op de syntaktische noch op de dialektkundige kant van de zaak inging en bovendien op verschillende punten nogal emotioneel van toon was¹. Verder blijkt daar uit niets dat ze bekend is met een in 1960 verschenen uitvoerige beschrijving van dit als en z'n omgeving².

Om die redenen besloot ik aanvankelijk om niet op die aanval te reageren, maar later kwam ik daarvan terug omdat een paar flagrante onjuistheden in haar betoog me het vermelden waard leken en omdat ik inmiddels nieuwe feiten op het spoor gekomen was die wezen op onderdrukking van autochtone systeemelementen door middeleeuwse schrijvers.

Mevr. S. begint met te betogen dat de overgrote meerderheid van de door Verdam en Stoett bestudeerde mnl. teksten groter dan hebben en dat de overgang naar groter als zich ‘in de tweede helft der 16e eeuw voltrokken heeft’ (261), als gevolg van een beïnvloeding door het bw dan: dat ‘ging in de 16e eeuw een tegenstellende betekenis maar aannemen’. ‘Syntactische overbelasting van dan lijkt... wel de voornaamste reden voor de opkomst van als na de comp. geweest te zijn.’ ‘Daarnaast zal ook de Duitse invloed die immers in de 16e eeuw zeer groot was in sterke mate ten gunste van als in plaats van dan gewerkt hebben’ (262).

Vervolgens geeft ze het deel uit m'n betoog weer waarin ik laat zien dat de mnl. tekst-tweedeling als/dan zelfs in de zuidelijke dialekten nergens een parallel vindt, dat onderdrukking van taalsysteem-elementen ook in talloze andere gevallen in het mnl. duidelijk aanwijsbaar is, en dat het opduiken van groter als in teksten vooral na 1550 moeilijk het gevolg geweest kan zijn van een spontane, diep-ingrijpende taalverandering.

Dan komt haar kritiek: ‘Het is “naïef”, om Paardekoopers eigen term aan te halen, te menen dat moderne dialecten noodzakelijk een weerspiegeling zijn van middeleeuwse taaltoestanden’. Ze geven in ons geval eerder ‘de situatie van de 16e eeuwse³ en latere spreektaal weer’ (264). In de meeste 17e-eeuwse teksten staan groter als en groter dan nog naast elkaar, maar ‘de grote ommekeer veroorzaakt Balth. Huydecoper’ (267). Sindsdien verdedigen de meeste spraakkunstenaars groter dan met klem.

Mevr. S. ontwijkt vrijwel konsekwent het uiterst belangrijke probleem van de verhouding tussen mnl. taal en tekst. Op mijn betoog dat mnl. dialekten vrijwel zeker geen van alle het tweedelingssysteem gekend hebben, antwoordt ze met het bewijs dat bijna geen enkele mnl. tekst groter als gekend heeft, - en dat onderschrijf ik natuurlijk volledig. - Inderdaad is het naïef om te menen dat moderne dialekten noodzakelijk een weer-

1 M.A. Schenkeveld-van der Dussen, Dan en als bij vergelijkingen. NTg 56.259-268. - De emotionaliteit blijkt uit door mij schuin gedrukte woorden in zinnen als: ‘de taaltucht ten gunste van dan’ (264) en ‘[dat dan langzamerhand terrein aan het verliezen is zou] te betreuren zijn’ (268).

2 P.C. Paardekooper, ABN-spraakkunst. Voorstudies - Derde deel, blz. 68-129. Den Bosch 1960.

3 Deze spelling is van mevr. S.

[p. 331]

spiegeling zijn van middeleeuwse taaltoestanden (zie slot vorige alinea); daarom heb ik ook nooit iets dergelijks beweerd. Voor een uitvoerige weergave van m'n opvattingen op dit punt kan ik nu verwijzen naar m'n artikel Aanspreekvormsystemen in mnl. taal en tekst¹ waarin ik bovendien een reeks andere punten genoemd heb die onderdrukking van autochtone taal-systeem-elementen bewijzen in mnl. teksten.

Om deze zaak even af te ronden met de bespreking van een belangrijk punt waarvan mevr. S. zich - alsof het een kleinigheid was! - in één zinnetje en dan nog in een voetnoot afmaakt: ‘Het probleem van de of-vormen heb ik verder buiten beschouwing gelaten’ (263). Ik wil het graag geloven want het past heel slecht in haar betoog.

Het is bekend dat de oude indogermanistiek uiterst luchthartig omgesprongen is met het probleem van de spontane taalverandering dat bij voorkeur binnen de muren van de studeerkamer en bij wijze van zuivere hypotese in konkrete gevallen opgelost werd, zonder dat taalfeiten daarbij konden hinderen. Nog nooit heb ik iets gehoord of gelezen in de trant van: ‘Sinds twee dagen is in het dialekt van de plaats X. groter dan veranderd in groter of.’ We kunnen zoiets enkel in een roman laten gebeuren.

Dat dialektsprekers onder invloed van teksten groter dan gaan zeggen is zeker een feit; ik zou iemand met naam en toenaam kunnen noemen bij wie ik het waargenomen heb. Maar aangezien geen enkele tekst zover we weten groter of kent - afgezien natuurlijk van dialektopnames e.d. - kan het vlaamse of-gebied nooit dank zij tekstinvloed ontstaan zijn, zoals bv. een eventueel dialektloos randstadgebied groter dan kan hebben. Dus moet het moderne vlaamse of-gebied gaaf bewaard zijn sinds in de vroege middeleeuwen bevolkingsbewegingen op grote schaal daar niet meer voorgekomen zijn. En daarmee is - zoals gezegd - voor die of-zeggende vlaamse middeleeuwse schrijvers onderdrukking van hun dialekt-systeem bewezen. De moderne Vlamingen doen bij hun schrijven (en hun ABN-spreken) niet anders, zoals veel andere moderne nederlandstaligen hun als/als-systemen bij schrijven en spreken in iets mindere mate onderdrukken.

Mevr. S. kan begrijpen dat iemand mens zegt maar mensch spelt. ‘Het is echter een geheel ander geval wanneer men een bepaald woord i.c. dan zou schrijven, maar daarmee een ander woord als bedoelen’, meent ze. ‘Het is veel waarschijnlijker dat de dialecten in dit geval de situatie van de 16e eeuwse en latere spreektaal weergeven’ (264). Als de eerste zin uit dit citaat moet suggereren dat een middeleeuwse schrijver zoiets niet uit z'n pen kon krijgen, dan moet ik er ten overvloede op wijzen dat zelfs talloze moderne mensen dat nog doen, bij wie taal en tekst vrijwel één geworden zijn. Mevr. S. zelf schrijft alle, slechts en reeds (260 v.), terwijl ze ongetwijfeld allemaal, enkel en al zegt. En hoeveel fietsemakers schilderen met diepe overtuiging rijwielhersteller op hun raam? Dit zijn resten van een onderdrukkingstraditie die in het begin van deze eeuw en de vorige eeuw - de Vries en te Winkel! - nog aanzienlijk sterker was en die ongetwijfeld ook een heel groot deel van de middeleeuwse teksten omvat heeft. Ik geef toe dat we in ons taalgebied dat probleem ‘taal en tekst in de middeleeuwen’ nogal verwaarloosd hebben, maar voor het duitse bestaat er toch een overweldigende hoeveelheid literatuur over dat onderwerp.

Nog op een ander punt voel ik hoegenaamd de bewijskracht niet van mevr. S. d'r be-

1 NTg 62. 441-455

[p. 332]

toog. Het betreft haar parallel met het Duits. ‘Ook in het Middelduits komt naast overwegend denn een enkele maal als voor. Ook in het Duits voltrekt zich in de 2e helft van de 16e eeuw op grote schaal een overgang van schöner denn naar schöner als’ (261).

Laat ik die enkele zeldzame gevallen van schöner als (na de vergr. trap!) in het mhd. even buiten beschouwing, dan moet de geciteerde formulering toch gepreciseerd worden tot: in het duits verandert in de tweede helft van de 16e eeuw het oude tweedelingssysteem niet, want als/dann enz. wordt wie/als. Enkel de voegwoorden waardoor het systeem zich openbaart, veranderen¹. En dat is een fundamenteel verschil met het ndl., waar in dezelfde periode het tekstsysteem als/dan verandert in als/als, al kan de 17e-eeuwse schrijver dat niet in de gaten gehad hebben, - maar dat is een andere zaak.

De hoofdschotel is hier het tweetal ‘verklaringen’ dat Eugen Lerch voor het duits geeft en waarvan mevr. S. alleen de laatste met een variant voor het mnl. overneemt. ‘Aan het eind van de 15e eeuw heeft denn de causale betekenis aangenomen die het in het huidige Duits nog heeft. Sindsdien kon het in één zin voorkomen met het vergelijkende denn: Denn du bist schöner denn ich. Een dergelijke zin komt o.m. op 7 bijbelplaatsen voor. Op al deze plaatsen heeft Luther de opeenhoping van denn vermeden en voor het tweede denn iets anders gezet, weliswaar niet als maar weder.

Iets dergelijks heeft in het Nederlands plaatsgevonden. Dan ging in de 16e eeuw een tegenstellende betekenis maar aannemen.’

‘Syntactische overbelasting van dan lijkt in dat geval wel de voornaamste reden voor de opkomst van als na de comp. geweest te zijn’ (262).

Ik ben graag bereid om deze ‘verklaring’ als zodanig te aanvaarden als het volgende bewezen is.

1.	Meer als de helft van de zinnen met het type schöner denn wordt ingeleid door denn ‘want’ zowel in de bijbel als in andere teksten alsook in taal; die meerderheid heeft dan ook in de andere gevallen schöner denn een ander voegwoord gegeven;
2.	Ook de normale taalgebruiker vermijdt spontaan herhalingen: hij zegt bv. niet: maar ik heb er maar twee van die jongen van de slager de zoon van de smid Hij zegt dan resp. slechts twee, des slagers, des smids.
3.	Enkel dan ‘maar’ liet dan na groter verdwijnen, niet dan ‘op die tijd’, ‘in dat geval’. Anders gezegd: dan zijt gij schoner dan ik: geen enkel probleem ondanks de herhaling; dan gij zijt schoner dan ik: wel een ernstig probleem: er moet één dan weg.
4.	Door het samentreffen van dan ‘maar’ en dan ‘als’ moest vanzelfsprekend juist het laatste vervangen worden en niet het eerste.

1 Een detailonderzoek van de 16e-eeuwse duitse teksten en van moderne duitse dialekten zal ongetwijfeld verbanden aan het licht brengen die een genuanceerder formulering op dit punt nodig maken.

[p. 333]

5.	Het begrip ‘syntaktische overbelasting’ is op grond van nauwkeurige statistische onderzoekingen van taalfeiten heel bruikbaar gebleken. Het treedt wel op bij dan (waaraan het WNT 6 kolommen wijdt) maar vanzelfsprekend niet bij als (waaraan het 26 kolommen besteedt).
6.	Sprekend over de tijd na 1898 zegt mevr. S.: ‘Als is functioneel al zwaar belast’ (268). Funktionele belasting is verwant met syntaktische overbelasting. Ik moet bekennen dat ik het betoog hier helemaal niet meer kan volgen en dat ik de rol van spraakkunstenaars als bezweerders van belastingen (syntaktische of funktionele) niet meer begrijp. Deze zaak kan beter maar blijven rusten.

De talloze hyperkorrekties die de kunstmatige dan-regel veroorzaakt, vervolgen het voorschrift vanaf het prille begin tot nu toe. J. de Rooy is ze noch in z'n dialektmateriaal tegengekomen (en dat begrijp ik) noch in het gesproken ‘intellectuele’ ABN, - en dat verbaast me wél een beetje¹. Daarom lijkt het me goed om de verzameling hyperkorrekties uit het WNT² een flink stuk uit te breiden.

Ons onvolprezen Mnl. W. geeft in 1. 371 en in 2.51 een aantal voorbeelden waarvan ik enkel een klein stukje citeer, en wel van 2.51. ‘Soms vindt men ook dan, waar feitelijk een positief volgt (lees: voorafgaat P.), doch die in beteekenis met een comparatief gelijkstaat. // Dat God... gheen sonden en wreect so sware (= zwaarder), danmen (d.i. dan dat men; zie beneden) vader ende moeder niet en eert. Wrake I, 1334. Hi richte hem op luchtelike ende noch alsoe dapperlike, dan si waenden dat hi doen mochte, Lanc. II, 28274. Het waer noch alsoe scone, coninghe dwingen..., dan selve de crone draghen, Stoke I, 214’ enz.³.

Voor het 17e-eeuws heb ik in m'n vorige artikel al naar het WNT (3.2275) verwezen dat Brandt en Wolff-Deken citeert en overigens - merkwaardig genoeg - zelfs welwillend blijkt te staan tegenover het hyperkorrekte type niet zozeer... dan wel...: ‘Niet ongewoon is het gebruik van dan wel na niet zoozeer’.

De verzameling-Huydecoper is aanzienlijk uitgebreider; die geeft het type zo groot dan bij Jonktijs, Pels, Vondel, van Loon, Sewel Bogaert, Brandt (8 keer) en Witte de With.⁴.

En zoals hier taal- en letterkundigen van naam onder de zondaars voorkomen,

1 J. deRooy, Als - of - dan. Enkele conjuncties in ABN, dialect en Fries 32. Assen 1967.

2 WNT 3.2275.

3 ‘Gelijkheid in beteekenis met een comparatief’ staat natuurlijk buiten de kwestie, want het gaat hier om een formele regel en geen semantische. Bovendien is dit vormverschijnsel ook helemaal niet in een semantische regel te formuleren, want niet + stell. trap (bv. niet zo groot als) is semantisch gelijk aan een vergr. trap (kleiner als of groter als), maar niet + vergr. trap (bv. niet groter als) is semantisch óf gelijk aan een stell. trap (even groot als) óf aan een vergr. trap (kleiner als).
Tenslotte moet ik om eerlijk te zijn de betrouwbaarheid van het eerste voorbeeld sterk in twijfel trekken: de groep danmen vader ende moeder niet en eert is m.i. afhankelijk van geen (sonden), en dan is dan volgens de tekstregel heel normaal. ‘Vader en moeder niet eren’ is een zonde.

4 Proeve van taal- en dichtkunde: in vrymoedige aanmerkingen op Vondels Vertaalde Herscheppingen van Ovidius: voorgesteld door B. Huydecoper. Tweede uitgave door F. van Lelyveld. i. Leyden 1782. Blz. 302, 393 en 395.

[p. 334]

zo is het ook met de moderne tijd waaruit ik nu citaten geef. Vooraf wijs ik er nog op dat lang niet alle 17e-eeuwse auteurs zoals bekend, zelf hun drukproeven konden verbeteren. In onze tijd daarentegen is dat de gewone gang van zaken. Dat betekent dat de schrijvers die ik nu citeer, niet alleen een paar keer hun fout in hun handschrifttekst niet gezien hebben, maar bovendien nog es enkele keren in hun gedrukte tekst!

‘Hier sluimert een raadsel, zo voelt hij, want al is de sitatie nu bij lange na niet meer zo ongerijmd, dan wanneer de Chef Vliegdienst had lopen fluiten, er blijft toch iets zeer onwaardigs in de situatie.’ (I.A. Aler, Het blindvliegen door alle eeuwen, blz. 193 van A. Viruly, ‘Alles O.K.’... ‘Draaien!’).

‘Geen enkele kerkleeraar heeft er met zoo'n nadruk op gewezen dat... dan Bernardus van Clairvaux.’ (P. Hier. Rongen, Monnikenleven in woord en beeld 88 v.).

‘... blijkt daar toch ruim zooveel kans op Hollandsche beïnvloeding te hebben bestaan dan in menige plaats of streek...’ (W.A.F. Janssen, De verbreiding van de uu-uitspraak 86).

‘Zelden of nooit zal men via het witte doek zo met de doodsangst worden geconfronteerd dan hier’ (Jan Spierdijk in de Telegraaf van 12-11-53, blz. 11).

‘Weinig dingen zijn zo dankbaar dan wanneer de psychiatrische patiënt U herkent’ (Advertentie Psych. inrichting St.-Anna in Venray in de Tijd van 28-8-67).

‘Zij zijn zich bewust, dat de lezer omtrent een gebeurtenis, die zijzelf meemaakten, niet zoveel kan weten dan zij.’ (B.M. Reijnders, Het moedertaalonderwijs op de lagere school² 115).

‘Deze Palder nu, die evenmin Palder heet dan u of ik’ (J. Greshoff, Marnix Gijsen 83).

‘In deze situatie is niets zo ontstellend dan het feit dat er...’ ([prof.][dr.]W.H. van de Pol, Het einde van het conventionele christendom 62).

‘Het gaat niet zozeer om een ontzètting... van de mens dan wel om een monsterlijke dressuur...’ (V. Gheorgiu, Het 25e uur 5; vertaling van Fr. van Oldenburg Ermke).

‘zij hebben gezien, dat een taal een systeem is... niet zozeer van tekens, dan wel van kategorieën’ (A.W. de Groot, Woord of woordgroep? NTg 38.5)¹.

1 Andere moderne citaten van hyperkorrekties geeft H.M. Hermkens, Verzorgd Nederlands² 47 (den Bosch 1968); op één geval na vermeldt hij geen schrijver en vindplaats. Ik meen dat hij vooral met opstelmateriaal gewerkt heeft.
Heel zeldzaam zijn bij als/dan de gevallen die vanuit het standpunt van de ouderwetse regel ‘onkorrekt’ zijn: ik vermeld er één. Het is uit de NRC van 2-6-64: de schrijver is Th. Walbeehm: ‘Ook ten aanzien van dit onderzoek verricht onder geheel andere omstandigheden als de studie van de P.T.T....’. Het zal wel geen toeval zijn dat de als-groep hier bij andere staat.
Zo blijkt voor moderne teksten de toestand eigenlijk gelijk aan die voor de middeleeuwse: uiterst zeldzame gevallen van als na vergr. trap enz., iets minder zeldzame gevallen van hyperkorrekt dan na stell. trap enz., tegenover een overweldigende hoeveelheid gevallen die zich aan de kunstmatige regel houden. En onder dat tekstsysteem verbergt zich het totaal andere taalsysteem weer.

[p. 335]

Zelfs akademici, zelfs hoogleraren en zelfs hoogleraren die taalkundige zijn maken zich dus schuldig aan dit soort hyperkorrekties, zelfs in geschriften die ze een paar keer aandachtig doorgelezen hebben. Teoretisch blijft het mogelijk dat 0.0001% van alle nederlandstaligen zich er in tekst en taal nooit aan schuldig maakt, maar ook dan moeten we op grond van de gegeven bloemlezing uit het feitenmateriaal konkluderen dat de ouderwetse regel die groter als verbiedt, bij praktisch alle taalgebruikers het gebruik van het hyperkorrekte en door niemand gewenste zo groot dan tot gevolg heeft.

Ik heb die kakografie niet door een geregistreerde kakofonie laten volgen omdat de voorbeelden daarvan onkontroleerbaar zijn. Maar één geval wil ik toch noemen omdat het - alweer! - afkomstig is van een biezonder bekwaam neerlandist, lid van de eksamenkommissie mo-Nederlands. De zin is bovendien geen deel van een gesprek in kleine kring maar van een officiële toespraak voor een groot publiek in een van onze hogescholen: ‘hij was niet zo lang in bedrijf dan ie tegenwoordig is’ (7-9-68).

Het dwaze verbod van groter als maakt ook allerlei nevenschikkingen tussen stell. en vergr. trap enz. onmogelijk en tast dus een wezenlijk deel van ons taalsysteem aan. Half hyperkorrekt is een geval uit Vrij Nederland van 2-8-69, blz. 10: ‘hoog-gekwalificeerde mensen die hetzelfde of meer verdienen dan hoogleraren’ (schuine druk van mij). Korrekt is daarentegen de gebruikelijke formulering van ons weerbericht: ‘dezelfde temperaturen als vandaag of iets hogere’. Herinner ik me goed, dan heeft het KNMI vrij lang bij de invoering van deze formule de variant gebruikt ‘dezelfde of iets hogere temperaturen als vandaag’. Daarop zijn ongetwijfeld protesten van lezers binnengekomen en dank zij een meesterlijke misleiding (verplaatsing!) lijkt er nu ‘geen vuiltje meer aan de lucht’, al blijft als vandaag natuurlijk met de hele nevenschikking even hoog of iets hogere verbonden.

Het grote publiek heeft een sentimenteel-konservatieve voorkeur voor groter dan, en de vooroorlogse ‘taalvoorlichters’ steunden die; ik beperk me nu maar tot het citaat uit Charivarius: ‘In de spreektaal wordt de comperatief [sic ! P.] meestal gevolgd door als, in de schrijftaal door dan’¹. Na de laatste oorlog is het peil van de voorlichting gelukkig gestegen, al hebben allerlei schijnargumenten de tijd getrotseerd. Zo verdedigt Hermkens dan met het argument dat het voor veel ontwikkelde Nederlanders ‘kracht van wet’ gekregen heeft. ‘Bovendien is in sommige gevallen de duidelijkheid gebaat bij de onderscheiding van dan en als, bv. in de zinnen:... de leerlingen hadden iets anders nodig als aanmoediging dan verwijten’. Ik heb die barre zin enkele keren heel aandachtig moeten lezen vóór ik hem begreep.

Maar toen was me bovendien duidelijk dat de duisterheid niet in de kwestie als/dan zat, maar in de plaats van als aanmoediging. Verandert die, dan is anders als geen oorzaak van duisterheid:

als aanmoediging hadden de leerlingen iets anders nodig als verwijten

de leerlingen hadden als aanmoediging iets anders nodig als verwijten

Evenmin zie ik onduidelijkheid komen in de volgende zin als we daarin dan door als vervangen: ‘Onze leraren vervullen een belangrijker taak als opvoeders dan als weten-

1 Is dat goed Nederlands?² 39. Amsterdam 1940.

[p. 336]

schapsbeoefenaars’¹. Ik hoor in het ‘argument’ een echo van Duden die zegt:‘Die Vergleichspartikel “denn” ist veraltet. Sie findet sich noch in der formelhaften Wendung “mehr denn je” und manchmal wenn zwei “als” nebeneinander stehen würden:

Er sprach mit mir mehr als Freund denn als Vorgesetzter’²

Veering heeft voor het Nederlands het antwoord op het ‘argument’ al gegeven: ‘[Bestrijders van als] wijzen wel eens op het lelijke van een zin als hij is groter als schilder als als dichter, maar denken ze er wel aan dat hij is even groot als schilder als als dichter niet veel mooier is? De angst voor twee dezelfde woorden achter elkaar is ons op de lagere school al ingepompt’³.

Ik vat samen.

1.	Het gebruik van groter dan berust bij veel mensen, op een gewoonte (niet op een redelijk argument) en op angst. Veering zegt: ‘Ik neem groter dan... omdat ik bang ben dat de mensen mij onbeschaafd vinden’^4. Even groot dan is het door niemand gewilde loon van de angst.
2.	Veel mensen missen Veering z'n moed en nemen dan hun toevlucht tot schijnargumenten (groter als is een germanisme; groter als geeft duistere zinnen; groter als opvoeder als als wetenschapsbeoefenaar is lelijk; groter als ontbreekt in een aantal oude teksten);
3.	We moeten groter als vooral dialektkundig en syntaktisch bestuderen en niet uitsluitend tekstkundig en geïsoleerd. Dan blijkt dat vrijwel al onze dialekten na stell. en vergr. trap (die kennen nevenschikking en bewijzen zo hun intieme verwantschap) maar één voegwoord hebben: soms of, soms as (es, os), in tegenstelling met het kunstmatige systeem dat een tweedeling kent (zo groot als/groter dan), net als het middelhoogduits (als enz./dann enz.) en het nieuwhoogduits (wie/als).
4.	Voor het mnl. moeten we streng onderscheiden tussen taal en tekst. Als rekonstruktiemiddel voor mnl. dialekten (= taal) zijn moderne dialekten ideaal, áls ze maar konservatief zijn - en dat is o.a. bijna het hele zuiden: het gebied waaruit verreweg de meeste mnl. letterkundige teksten stammen. De aanwezigheid van het grote vlaamse of-gebied is niet uit teksten of uit het ABN te verklaren; dat moet dus heel oud zijn. De middeleeuwse vlaamse schrijvers hebben op dit punt dus hun binnensysteem (dat van hun dialekt) verloochend voor een buitensysteem dat a. een tweedeling eiste, b.i.p.v. of resp. als en dan vroeg. In beginsel is het bestaan van grote spanningen tussen binnen- en buitensysteem in de middeleeuwen - en daarna - dus bewezen; die blijkt ook in talloze andere punten. Sporadische ‘onkorrekte’ mnl. vormen (groter als) en hyperkorrekte vormen (zo groot dan) wijzen net als de rekonstruktie vanuit de moderne dialekten op genoem-

1 T.a.p.

2 Duden, Grammatik der deutschen Gegenwartsprache. Herausgegeben von der Dudenredaktion unter Leitung von Dr. Phil. Habil. Paul Grebe. Mannheim [1959]. Der grosse Duden, Band 4, blz. 226. Schuine druk van mij.

3 J. Veering, Spelenderwijs (zuiver) Nederlands 114 v. Amsterdam z.j.

4 A.w. 115.

[p. 337]

	de spanningen. - Het latijnse systeem (magis ut/maior quam) kan het tekstsysteem nog gesteund hebben.
5.	De 16e-eeuwse doorbraak van grösser als in het Duits lijkt hetzelfde als die van groter als in het Nederlands, maar al kan de een de ander beïnvloed hebben, syntaktisch bezien zijn die doorbraken totaal verschillend omdat de duitse de bestaande tweedeling niet opheft (als/dann verandert in wie/als), terwijl de nederlandse dat wél doet (als/dan wordt als/als). Het opkomen van denn ‘want’ of van dan ‘maar’ kan als verklaring moeilijk ernstig genomen worden omdat de kombinaties denn er ist grösser denn ich en dan: hij is groter dan ik uiterst laag in frekwentie zijn. Bovendien is dan hij is groter dan ik als type al mnl^1. Tenslotte is het begrip syntaktische overbelasting zolang het niet redelijk bij benadering gedefiniëerd is, wetenschappelijk onbruikbaar. Was het wél bruikbaar, dan nog is het geen argument inzake groter dan zolang niet aangetoond is dat het een faktor is die taalverandering veroorzaakt, en dán nog is onbewezen dat dan ‘syntaktisch overbelast’ is, maar als niet.
6.	Geen enkel argument tegen groter als houdt stand, de argumenten ervoor (het vertegenwoordigt het systeem van praktisch alle nederlandse dialekten, het helpt de plaag van de hyperkorrekties te bestrijden, het leidt de aandacht niet af van belangrijke dingen, het geeft geen enkel konflikt bij nevenschikking met een stell. trap) zijn sterk genoeg om ook didaktisch het gebruik ervan te bevorderen.

Eindhoven, 31-8-69.

p.c. paardekooper

1 Zie Mnl. W. 2. 54.