De Nieuwe Taalgids. Jaargang 63

[p. 311]

Boekbeoordelingen

Simon Koster, Van Schavot tot Schouwburg, vijfhonderd jaar toneel in Haarlem. De Erven Bohn N.V., Haarlem 1970. 328 blz. Prijs f 24,50.

Ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de stadsschouwburg heeft het Haarlemse gemeentebestuur aan Simon Koster opdracht gegeven tot het schrijven van een boek over het Haarlemse toneelleven. Behalve het gemeentebestuur van Haarlem hebben ook het ministerie van C.R.M. en de vereniging Haerlem deze zeer goed verzorgde uitgave mogelijk gemaakt door financiële steun.

Het boek bevat drie hoofdstukken: De lusthof van Rhetorica (blz. 3-95), Komedianten en ander kermisvolk (blz. 99-170) en Onder eigen dak (blz. 171-309). Daarna volgen uitvoerige Bronvermeldingen en Registers van persoonsnamen en titels.

De schr. heeft veel meer gegeven dan de ondertitel doet vermoeden. Het eerste hoofdstuk bevat een boeiende bijdrage tot de geschiedenis van het rederijkerstoneel. In zijn Voorwoord zegt de schr. dat zijn boek niet de pretentie heeft ‘een strict wetenschappelijk werk te zijn’. Toch heeft het onmiskenbaar een wetenschappelijk karakter, omdat het bijna uitsluitend op de bronnen teruggaat en slechts zelden verwijst naar wat literatuur- en toneelhistorici hebben gepubliceerd. Vaak gebruikte bronnen zijn: het omvangrijke archief van Trou moet blijcken en het archief van De Wyngaertrancken; voorts het gemeentearchief, het Memoriael van Burgemeesteren, de stadsthesauriersrekeningen, de resolutiën en ingekomen stukken van Burgemeesteren, alle uit Haarlem. Voor de 18e eeuw noem ik nog de Ryswyckze Vrouwendaagze Courand, een der eerste blaadjes met toneelrecensies in Nederland (1774).

Op grond van deze bronnenstudie is een oorspronkelijk, uitstekend gedocumenteerd werk ontstaan. Soms brachten de bronnen niet alleen veel nieuws, maar leverden ook een correctie op wat totnutoe werd aangenomen. Zo blijkt bijv. uit de thesauriersrekeningen dat De Wyngaertrancken niet door de overheid geschorst was ten tijde van het sluiten van het twaalfjarig bestand, een mededeling die verscheidene auteurs kritiekloos van een voorganger hebben overgenomen.

Omdat de schr. niet bedoelde een ‘strict wetenschappelijk werk’ te schrijven, geeft de literatuuropgave soms minder dan de neerlandicus graag zou zien. Zo vermeldt de schr. niet op grond van welke studie hij het onderscheid tussen landjuweel en haagspel definieert (blz. 22); vermoedelijk op grond van J.J. Maks boekje Het landjuweel ten tijde van de Bourgondiërs (Haarlem 1963). En bij het begrip antifonarium zou men andere verwijzingen kunnen verwachten dan W. Molls Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de hervorming uit 1869. Maar dit is geen kritiek, zeker niet als men bemerkt hoe goed de schr. geput heeft uit de directe bronnen die hem ten dienste stonden. Zo noemt hij nergens de studie van Rena Pennink over Louris Jansz in Oud-Holland (1912), maar naar aanleiding van de door hem besproken sinnespelen van Louris Jansz tekent hij de figuur van de factor van De Wyngaertrancken en wijst hij erop dat Louris Jansz meer dan de meeste rederijkers van zijn tijd en omgeving ‘begrip [heeft] gehad voor de speciale mogelijkheden die de theatervorm - hoe primitief die ook was - hem kon bieden’ (blz. 53).

Over de persoon en de levensloop van Louris Jansz heeft de schr. geen nieuwe gegevens aangetroffen in de door hem gebruikte bronnen; wel vestigt hij nog de aan-

[p. 312]

dacht op drie korte gedichten in een familiehandschrift van omstreeks 1580. Door N. van der Laan Noordnederlandse Rederijkersspelen, Amsterdam 1941, zijn deze ‘coupletten’ ook terloops vermeld (blz. 5, noot 1). De schr. is van oordeel dat er ‘veel te zeggen’ is voor vereenzelviging van de factor Louris Jansz met de bontwerker - weeshuisbeheerder Louris Jansz. Het sterfjaar van de bontwerker (1604, november) laat een identificatie toe, en voorts pleiten ervoor het beroep van bontwerker, dat past in het milieu waaruit de meeste rederijkers voortkwamen, en ‘het begrip voor sociale noden dat een onbezoldigd beheerder van een armelui's weeshuis wel moest hebben en dat ook in de toneelstukken van Louris Jansz herhaaldelijk tot uiting komt’ (blz. 51). Dit is een van de betrekkelijk zeldzame keren dat de schr. zich baseert op wat anderen reeds geschreven hebben (ook is dat het geval bij zijn bespreking van het Latijnse schooldrama, waarbij de schr., naar hij meedeelt, veel ontleend heeft aan de monografie door A.H. Garrer over Schonaeus): Bij de veronderstelling over de persoon van Louris Jansz sluit hij zich aan bij wat B.H. Erné als mogelijkheid heeft gezien. Erné publiceerde zelf niet hierover, maar stelde zijn aantekeningen ter beschikking van N. van der Laan, die deze kon publiceren in zijn Noordnederlandse Rederijkersspelen (blz. 5 en 6).

De schr. deelt in zijn Voorwoord mee dat hij bij 16de-eeuwse teksten ‘een paar keer van het origineel [is] afgeweken om moeilijkheden voor niet filologisch-geschoolde lezers te vermijden’. Toch had hij de lezers meer tegemoet moeten komen; ik noem: het muziekinstrument hakbord (8); de Nazareenen of zieltjes (9); appelteven (26); verwillecoerde Beghijnen (26); een naemcondighe tijt (66); brandende lementgens (81), moet gedacht aan lenement: lampepit?); behoeftbede (80).

In het eerste hoofdstuk gaat de schr. uitvoerig in op aard en gehalte der gespeelde stukken. In Komedianten en ander kermisvolk en Onder eigen dak valt het volle licht op de Nederlandse en buitenlandse beroepsacteurs en toneelleiders, onder vele anderen Van Boekhoven (begin 17de eeuw); Jan Baptist van Fornenbergh (midden 17de eeuw); Jan Punt, Marten Corver, en Frans en Jacob Neyts (18de eeuw) en talrijke acteurs en toneeldirecteuren uit later tijd. Het ligt in de rede dat bij de toneelgeschiedenis na de rederijkerstijd minder op het repertoire wordt ingegaan. Terwijl de Latijnse schooldrama's van ‘Terentius Christianus’ (Schonaeus) en de sinnespelen uitgebreid worden besproken, kan bij stukken als Hoofts Granida en Geeraerdt van Velzen of Bredero's Moortje volstaan worden met het vermelden of behandelen der opvoeringen. Voor dergelijke stukken geldt wat de schr. op blz. VI schrijft, nl. dat de nadruk niet komt te vallen op het repertoire ‘als onderdeel van de literatuurgeschiedenis’.

Bij de beschrijving van de gebouwen (waarbij door de archiefstukken omtrent veel dat vaag bekend of onbekend was, klaarheid wordt verkregen) overweegt uiteraard het Haarlemse karakter van het boek; bij de bespreking van acteurs en gezelschappen, Haagse, Amsterdamse en buitenlandse, gaat het boek ver uit boven de lokale geschiedenis van Haarlem.

De schr. geeft voorts, aan de hand van de Haarlemse feiten, een duidelijk beeld van de verhouding tussen overheid en toneel in de loop der eeuwen: de stedelijke reglementen der rederijkerskamers en de geldelijke bijdragen van de stedelijke overheid; de plakkaten der landsregering tegen de rederijkers, waar de factor van Trou moet blycken Heynzoon Adriaensz het slachtoffer van geworden is; de aarzeling van het stadsbestuur om zich aan de plakkaten te houden. En na de rederijkerstijd: het

[p. 313]

voortdurende toezicht door de stedelijke magistraten op het toneelspelen en de censuur op de te spelen stukken. Twee spectaculaire gebeurtenissen hebben ver buiten Haarlem de aandacht getrokken, nl. het verbod van Heijermans' Allerzielen in 1918 door de half-ambtelijke Schouwburgcommissie en het verbod van het blijspel van Plautus Miles Gloriosus (De Smoeshaan) door de burgemeester in 1968.

Lof verdient de schr. voor het grote aantal goed gekozen illustraties (schilderijen, gravures, boekillustraties, affiches e.a.). Mij troffen in het bijzonder het schilderijtje dat wordt toegeschreven aan Pieter Molijn, gereproduceerd en uitvoerig besproken op blz. 87-91, en uit later tijd: een achttal foto's van Louis Bouwmeester als acteur.

Het boek is geschreven voor de wijde kring van toneelminnaars, wien het minder gaat om de historie dan om het toneel, maar door de degelijke opzet is het ook een werk voor literatuur- en toneelhistorici geworden.

Dat een schrijver wiens levenswerk heeft gelegen op het gebied van de journalistiek in buiten- en binnenland, een boeiend boek vermag te schrijven, was wel te verwachten. Maar dat hij een doorwrochte geschiedenis van het Nederlandse toneel heeft gegeven, is een verrassing. Wellicht is er toch minder aanleiding verrast te zijn als men bedenkt dat de schr. reeds eerder getoond heeft de gelukkige combinatie te bezitten van fijnzinnig taalvermogen en van begrip voor toneel uit het verleden. Hij heeft nl. een ‘vertaling’ gepubliceerd van een der Miracles de Notre Dame par personnages, in 1876 uitgegeven door Gaston Paris en Ulysse Robert voor de ‘Société des Anciens Textes Français’. Deze naar ik vermoed nu weinig bekende bewerking is door de Haghespelers onder leiding van Eduard Verkade in 1923 voor het eerst opgevoerd.

l.m. van dis