De Nieuwe Taalgids. Jaargang 63

[p. 288]

Impressionisme en expressionisme Een stijlhistorische analyse

1 Suis-kokend overging het hette-licht de landen. 2 Een beest-
je op een tak-tipje als een los blad gezeten wel
even leven maakte, maar dadelijk ergens weêr in de
slaapstilte gevangen zat, de lucht leek vogelloos. 3 Een
watervlieg wirrel-glansde voorbij, een paar vlinders
snipperden langs, weg naar het schrompel-groene
geel-dorre, paars-horizonnige veld. 4 Versleten
in 't licht beurde er een kerkje zijn lood-grijze dak
uit een boomen-scholing, opsturend een spietsigen
blikker van zijn toren, verflensten een paar
hofsteês bij te vullen schelven, luierden wat
koetjes bij hekjes, hing wind-stil het brandige
zeiltje van een hooischuit. 5 Onder den starren
mid-zomerdag verstolde zich het al, bleef
lang als in een droom ver-àf, bezitloos en aan
beweging dood.

Jac. van Looy - Feesten³ (1920, p. 142)

't Werd noen, en de verlaten velden rilden
onder de geweldige hette, en nievers een wolk
in 't warm lievevrouwenblauw der nooit-zoo-
diepe lucht. 2 Heel in de verte leefde er ievers traag
tromgeroffel.
Hij kwam aan eenen watermeulen; het groot wiel
draaide statig rond, gestuwd door het geweldig
water, dat bruischend en stralend lijk kokend
zilver opensloeg en schuimend in een breede beek
wegspoelde. 4 't Was er toch zoo frisch met den
koelen reuk van 't water en de breede boomen rond
het huis.
Hij stapte van zijn peerd, en hij en Beiaard dronken.
Hij lei zich op zijn buik in 't malsche gers een pijp
te smoren, en overzag het land; het peerd scheerde
de klaver uit het gers.
Van uit de breede schaduw gezien, was het licht
der velden nog eens zo schril en 't eenigste geluid
was 't scherpe sjirpen van de krekels en de klotsen-
de waterslag.
Niets verroerde, geen blad, geen vogel.
Rond een eenzame hoeve met notelaren bezijds,
lagen de koeien te kauwen, en een veulen stond met
hangenden kop aan de sluiting van het hekken.

(Felix Timmermans, Pallieter⁸ (z.j.), p. 109)

[p. 289]

De beide bovenstaande fragmenten, resp. ontleend aan De maaier van Van Looy (i) en aan Pallieter van Timmermans (ii), lokken er door hun vrij grote mate van overeenkomst in inhoud toe uit, de impressionistische stijl te vergelijken met de expressionistische. Bij eerste lezing valt onmiddellijk op, dat het eerste fragment de beschrijving van een toestand is, het tweede een combinatie van verhaal en beschrijving. In i subordineert de schrijver zich aan het landschap, dat hij waarheidsgetrouw tracht weer te geven; in ii domineert de schrijver, die zijn stempel drukt op de beschrijving. In i wordt althans gestreefd naar objectiviteit, in ii wordt de subjectieve visie niet verbloemd. In het eerste stuk is de beschrijving gedetailleerd, in het tweede worden slechts de hoofdstukken van het landschap weergegeven; ook is de kleur in i genuanceerd. Die persoonlijke, gedetailleerde beschrijving dwingt tot neologismen; deze ontbreken in ii. In i ontstaan dientengevolge ook afwijkende zinsvormen en een ongewone woordschikking. De zinnen in i lossen zich op in het fragment, we worden getroffen door wat Van Deyssel (Verz. Opst. ix, 254) ‘het fijne uit-spinnen en samen-weven van het eigenlijke gezegde impressionisme’ noemde; in ii staan de zinnen meer op zichzelf. De taal van ii is vrij sober en eenvoudig en niet al te ver verwijderd van de spreektaal, terwijl die in het eerste fragment onmiskenbaar literair en persoonlijk is. De bezwerendgedempte toon van i staat tegenover de onbevangen, geanimeerde verhaaltoon van ii; hier en daar worden in ii te krachtige accenten geplaatst, weliswaar bescheiden voorbeelden van de overdrijvende, superlativische stijl (rilden; geweldige heette; nooit - zoo - diepe lucht; geweldig water). Zin 4 van ii veronderstelt een lezer die door de schrijver overreed moet worden (uitroepende stijl). De afwijkende woordorde in zin 2 van i is niet algemeen-impressionistisch, maar een hebbelijkheid van Van Looy.

In i domineren het substantief en het adjectief, in ii het werkwoord. De verba in ii zijn vol actie, in zin 1 (rilden) met licht bombastisch effect. De werkwoorden in i leggen het af tegen de woordenveelheid (voornl. substantieven en adjectieven) van de context. Sommige werkwoorden in i drukken van nature actie uit (overging, beuren, opsturen), maar bezwijken onder de concurrentie (overging) of drukken slechts een denkbeeldige, alleen in de visie bestaande actie uit (opsturend, beurde); de laatste twee zijn dus metaforen. De neologistische werkwoorden ‘wirrel-glanzen’ en ‘snipperen’ drukken wel actie uit, vooral het tweede, maar doen concessies aan het substantief. ‘Een paar vlinders snipperden langs’ = een paar vlinders, snippers, fladderden langs. Het woord ‘snipperden’ is dus een (verbale) variatie (dus herhaling) van het substantief ‘vlinders’. Het werkwoord (fladderen) moest daarvoor wijken, maar keert rudimentair terug in de verbale uitgang en vermoedelijk in het frequentatieve ‘suffix’ er(den). Walzels typering van het impressionisme als ‘die Kunst des Treffens’ wordt treffend bewaarheid door het neologisme ‘wirrel-glansde’, waarvan het eerste lid een klankcorrectie vormt op het gangbare ‘warrelen’. Zo stemt de impressionist zijn taalinstrument; ‘wirrel’ is lichter en sneller dan ‘warrel’. In zin 4 is ‘spietsige blikker’ een omzetting van ‘blikkerende spiets’ om der wille van het plastisch belangrijkste woord. Zin 4 van i is een goed voorbeeld van een impressionistisch zinstype gekenmerkt door een bepaalde intonatievorm die door Eugen Lerch (Festschrift für K. Voβler, p. 104) is omschreven. Luise Thon (Die Sprache des deutschen Impressionismus p. 116) zegt hiervan: Er sieht das Charakteristische darin, daß kein Satzteil mehr als der andere betont ist, daß nicht verschieden starke Hervorhebung die Wortstellung bestimmt, daß Subjekt und Verb sich ungefähr die Wage halten: ‘man darf hier weder

[p. 290]

von steigender noch von fallender Stellung reden, die beiden Begriffe (Subjekt und Verb) sind etwa gleich schwer.’ Die intonatievorm heeft iets zwaars en krampachtigs, waardoor hij vermoeiend werkt en voor epiek minder geschikt is. Het proza van Iskander laboreert zwaar aan dit zinstype. ‘Tatsächlich ist der Impressionismus wesentlich lyrisch, auch in Dramen und Erzählungen.’ Aldus Hugo Sommerhalder (Zum Begriff des literarischen Impressionismus, p. 17 Zürich 1961). Zie trouwens ook Dr. R.F. Lissens - Het impressionisme in de Vlaamsche letterkunde, p. 224). Niet voor niets kenschetste prof. dr. R.F. Lissens het impressionisme als ‘een romantiek van de zinnen’ (Het impressionisme in de Vlaamsche letterkunde, p. 10).

Zin 1 (i) opent met een zwaar beklemtoond deelwoord, maar het substantief ‘hette-licht’ dringt nog meer naar voren. Typisch impressionistisch is verder de constructie ‘verstolde zich het al’, waarin ‘het’ wel als een onbepaald voornaamwoord zal moeten worden opgevat. Ook in de vele zinnen met es die Thon citeert zijn er allerlei schakeringen van bepaaldheid en onbepaaldheid in de functie van dat pronomen. Zin 2 (ii) met het zwak werkende verbum en sterker werkende substantief (tromgeroffel) is nog impressionistisch. Het adjectief ‘breede’ (boomen) in metonymische functie is zeker niet typisch impressionistisch, al doen zich daar ook gevallen van voor in Gorters Mei (‘breede gieren’ = gieren met brede vlucht) en vindt men iets dergelijks in Iskander: ‘Er vloog een adelaar, zeer laag, wijd-uit als zegenend, boven Alexandros' hoofd’ (met wijd-uitgespreide wieken). Wel karakteristiek voor het impressionisme is de sfeerscheppende voorzetselbepaling (Spitzer's ‘Inszenierende’ Abverbialbestimmung, Stilstudien ii, p. 125) waarmee zin 5 (i) opent, welke stijlvorm door ons werd besproken in jaargang 39 (p. 166) van dit tijdschrift.

Assen, sept. 1969

f. jansonius