De Nieuwe Taalgids. Jaargang 62

[p. 407]

Lodewijk van Deyssel en Kloos' Boek van Kind en God

Toen Karel Alberdingk Thijm zich op dinsdagmorgen 16 oktober 1888, rond kwart voor zes, met behulp van een beddekwast overeind hees in de echtelijke slaapkamer van de Villa des Chéras te Mont-lez-Houffalize, leek het sinds 12 oktober ingezette mooie weer - waaraan op 13 oktober een milde regenbui geen afbreuk had kunnen doen - voorgoed plaatsgemaakt te hebben voor een periode van weliswaar droog maar toch uitgesproken grijs weer. De gebruikelijke ochtendwandeling - vaak anderhalf uur lang - moest nu wel vervallen. Onder de gegeven omstandigheden zou er immers geen kans zijn op het bijwonen van een prachtige zonsopgang of liever - zoals hij van de zomer tegen zijn vrouw geschertst had - op het bij gaan zitten wonen en aldus de bijzit zijn van de opgaande zon! De ‘zeer zeer subtiele rood-geel-gloed tegen de schuin-opvlakte van den weg naar Houffalize’ zou deze morgen niet waarneembaar worden. Grijsheid allerwegen, ook in de eerste en tevens enige regels in het vroege uur van die naargeestige dinsdagmorgen op schrift gesteld:

Ik ben inwendig beroerd door: aanstaande bevalling van mijn vrouw, belastingen en bijna-geld-nood, sonnetten van Kloos in den Nieuwen Gids; daar komt nog bij: mijn maag van streek, tobben met laatste roman-bladzijden; zaterdag aankomst mijner schoonmoeder, weinig eten, slecht slapen, benauwd droomen, teleur-stelling met schrijfpapier.

Wij gaan nu niet de tien - en voor wie de belastingen en de bijna-geld-nood niet onder éen noemer wil brengen, zelfs elf - punten van deze waslijst voorzien van verklarende aantekeningen. De lezer wil wel voor lief nemen dat wij op deze plaats geen nadere aandacht wijden aan Van Deyssels financiële perikelen of aan de inhoud van zijn benauwde dromen, voor zover die opgetekend werden. Evenmin zal hij gedetailleerd van ons vernemen hoeveel teleurstelling schrijfpapier kan berokkenen wanneer men dit in een ondoordacht ogenblik zomaar op de bonnefooi bestelt in een Luikse papeterie instee van, zoals anders, een welomschreven opdracht te verstrekken aan de in papier gespecialiseerde firma B. van Mantgem, Hofleverancier te Amsterdam. Het verband tussen een aanstaande bevalling en de tijdelijke overkomst van een Amsterdamse schoonmoeder, in dit geval mevrouw A.M. Horyaans-Woons (1826-1903), ligt uiteraard voor de hand, terwijl het tobben bepaaldelijk betrekking had op de laatste bladzijden van Van Deyssels in 1889 bij P. Beitsma te Deventer in twee delen te verschijnen roman De Kleine Republiek.

Zo resteert, na aftrek van nog een en ander, Van Deyssels zich inwendig beroerd voelen door ‘sonnetten van Kloos in den Nieuwen Gids’. Het betrof hier de sonnetten, door Willem Kloos bijgedragen aan de oktober-aflevering van De Nieuwe Gids, te weten de reeks Het Boek van Kind en God. Een passie-spel en de reeks sonnetten, Doodsliedjes en Pathologieën, nadien herdrukt in de bundel Verzen, A'dam 1894, als nummer vii t/m xxxv.

Op welke datum de oktober-aflevering te Mont-lez-Houffalize binnenkwam, laat zich niet meer nauwkeurig vaststellen. Uit Van Deyssels vriendenkring was Frans Erens in elk geval de eerste die, zij 't zeer terloops, in een brief van 8 oktober 1888 opmerkte: ‘Vriend Willem Kloos heeft met zijn gedichten bij het litteraire publiek

[p. 408]

nog al succes’. Van Deyssel zelf verontschuldigde zich op 14 okt. bij Kloos dat hij niet eerder geschreven had, omdat hij zat te zwoegen op de laatste twee bladzijden van De Kleine Republiek:

Ik zal je nu later uitvoeriger schrijven, als je 't toestaat. Maar ik moet je nu toch even zeggen, dat je mij, toen je hier was¹, wel even had kunnen waarschuwen, en me zeggen, dat je van plan was zulke verzen te publiceeren. Ik heb ze voortdurend in mijn inwendig gehoor en kan daarom nog minder makkelijk mijn eigen werk afmaken, dat toch af moet, nu².

Een dag later, 15 oktober, schreef hij aan Erens, die toen in Bussum woonde en daar wat zakgeld verdiende door Frederik van Eeden als secretaris terzijde te staan:

Wat de gedichten van Kloos aangaat, ik heb zoo zeer geen verstand van poëzie³, maar, naar den indruk, dien ik als leek er van krijg, zijn die gedichten zeer mooi. Zij zijn mij alleen wat men vulgair-weg ‘een beetje te onduidelijk’ zou kunnen noemen. Zoo spreekt hij van iemant, die hem bedrogen heeft na van liefde tegen hem gesproken te hebben, en die ‘valsch’ was. Nu zoû men denken, dat hij daarmeê een vrouw bedoelt. Maar te gelijk spreekt hij in termen over die iemant, die weêr niet op een vrouw toepasselijk schijnen te zijn. Wat dunkt ú daarvan? Zoû hij Hélène Swarth bedoelen?

Afgaande op de neutrale toon van dit brieffragment mogen wij besluiten dat Van Deyssel zich eerst na zijn, in het avonduur geschreven, brief aan Erens inwendig beroerd is gaan voelen door de bewuste sonnetten van Kloos. Wát hem daarin van streek maakte of in verwarring bracht, zou hij voorlopig nog niet naar buiten laten blijken. Intussen werd hij van nu af keer op keer aan Kloos herinnerd. Op 15 oktober schreef Albert Verwey hem o.m.: ‘Ja, die verzen van Kloos zijn mooi, hè? Je neemt me toch niet kwalijk dat ik je briefje aan Kloos gelezen heb. Ik ben nog al nieuwsgierig’. Een dag later verzond Erens een uitvoerig epistel naar Mont-lez-Houffalize. Wij maakten dit reeds eerder openbaar, en beperken ons daarom nu tot dit fragment:

Wat de verzen van Kloos betreft, mij dunkt dat daarachter de volgende achtergrond schuilt. Daar ik echter slechts ook een vermoeden uitdruk, zoo geef ik dit alléén voor een later misschien beter inzicht. Ik verzoek je echter aan de litteraire vrienden mijn inlichting niet te melden. Verwey heeft Kloos iets aangedaan wat dezen laatsten zeer gekrenkt heeft, dit te meer omdat hun affectie groot voor elkaar was. Het Kind is Verwey en etc. Wat Verwey gedaan heeft, kan ik niet gissen: het is echter volgens mijn meening een bepaald iets. Vandaar nu de droefenis van onzen vriend Willem Kloos. De verzen zijn buiten twijfel mooi, alhoewel ik ook beken veel niet te begrijpen. Het zijn au fond duitsche sentimenten en vloeisels, terwijl de gedachten-constructie aan Engeland

1 Kloos had van 28 augustus tot 11 september 1888 bij Van Deyssel gelogeerd. Voor nadere bizonderheden, zie Van Deyssel en Kloos te Mont-lez-Houffalize in Harry G.M. Prick, Lodewijk van Deyssel / Dertien close-ups, A'dam 1964, 35-53.

2 G.H.'s-Gravesande, De geschiedenis van De Nieuwe Gids / Brieven en documenten, Arnhem 1955, 186.

3 Blijkens Maurits Uyldert, De jeugd van een dichter / Uit het leven van Albert Verwey. A'dam 1948, 245, schreef Van Deyssel op 5 nov. 1888 aan Verwey: ‘Ik heb wel eigenlijk geen verstand van verzen, maar ik zeg maar: wie, behalve jullie [bedoeld zijn Kloos en Verwey - H.P.] zelf dan, heeft er meer verstand van dan ik?’

[p. 409]

herinnert. Dit doet niets aan de waarde af, deze moet alléén met de meter der zelfstandigheid gemeten worden. 't Is jammer dat Kloos geen meer algemeene of breede gedichten maakt, waarbij de achtergrond niet zoo zeer op den voorgrond treedt. Enfin, de waarde van de gedichten gepaard met het evenement van den achtergrond heeft de dichterlijke doornenkroon op het hoofd van Willem gezet. Albert heeft zijn zon en zijne sterren zien verduisteren bij de kruisiging van Willem die nu de ware Messias dichterlijken Golgotha blijkt te zijn¹.

Op 16 oktober liet ook Arnold Ising Jr. een brief naar Van Deyssel vertrekken, in antwoord op een d.d. 14 okt. aan hem gerichte, maar niet bewaard gebleven brief uit Houffalize. Van Deyssel moet daarin Ising hebben gepolst naar diens eventuele indruk dat bepaalde sonnetten van Kloos wel eens zouden kunnen slaan op... Van Deyssel!

Wel lieve Amice, het is waarlijk een kiesche zending, waarmede gij mij hebt willen vereeren. Ik geloof zeker dat Kloos gaarne een volgende maal sonnetten aan Uw adres zou wenschen te maken, maar het moge mij veroorloofd zijn om met bescheidenheid als mijn vaste, heilige en zekere overtuiging uittespreken, dat zij ditmaal, - wanneer het U voorkomt dat zij ergens op moeten slaan - meer in betrekking staan tot een zekere jonge dame, met wie de dichter vroeger een platonische amourette gehad heeft. Trouwens door zijn pleizierige wereldsche omgangsmanieren zou in een minder schrander brein dan het Uwe al licht de vraag opgekomen zijn of de dichter ook zelf de rol van God vervulde².

Kloos zelf richtte zich op 17 oktober tot Van Deyssel, met bij wijze van postscriptum: ‘Ten slotte nog een versje, dat ik heel goed vind en door mij zelf gemaakt is’, te weten het gedicht, maar zonder titel en met éen kleine wijziging in de tekst³, dat gepubliceerd zou worden in de december-aflevering van De Nieuwe Gids onder de titel Zelfverandering, met de opdracht ‘Aan Tréfouillard’⁴. Een brief van Albert Verwey, d.d. 21 oktober, herhaalde nog eens wat Van Deyssel reeds gelezen had in het epistel

1 Lodewijk van Deyssel / Dertien close-ups, a.w., 146-147. Abusievelijk aldaar ‘inlichtingen’ i.p.v. ‘inlichting’ en ‘de voorgrond’ i.p.v. ‘den voorgrond’.

2 Voor de volledige brief, zie no. 62 van De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Arnold Ising Jr., uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick, 's-Gravenhage 1968.

3 ‘Ik weet niets meer - ik kan niets voelen’ werd ‘Ik weet niets meer, kan niets meer voelen’. Voor de brief van Kloos, zie G.H.'s-Gravesande, a.w., 187.

4 Ofschoon Van Eeden, door Kloos belast met de correctie van de drukproeven, op 2 dec. '88 aan Kloos' Londense adres schreef: ‘Het is niet Tréfouillard maar Trifouillard, volgens Erens zelf’. ('s-Gravesande, a.w., 206) is deze bijnaam toch foutief in De Nieuwe Gids afgedrukt. Dat Trifouillard (waarbij men zal moeten denken aan trifouiller = rondscharrelen, rondsnuffelen) geen pseudoniem was maar een bijnaam, laat zich afleiden uit Kloos' Breedweemoedige herinneringen van mijn binnenleven aan Mr. Frans Erens en anderen in De Nieuwe Gids 1936 I, 69-75, waar Kloos op blz. 74- de naam overigens andermaal foutief spellend - in herinnering bracht dat in de tachtiger jaren talloze schrijvers en schilders ‘den fijn-gemoedelijken Erens [...], die zich kalm Monsieur Trefouillard liet noemen’ hebben gewaardeerd. - Erens zelf berichtte, volgens vriendelijke mededeling van de Heer B. Migchelsen te Amstelveen, op 10 nov. '88 aan Verwey o.m.: ‘Ik heb vandaag een gedicht gekregen van Kloos voor de N.G. met opdracht aan mij. Moet ik je dat zenden of heeft hij het zelf aan de N.G. gezonden?’

[p. 410]

van Kloos: ‘Weet je dat Kloos naar Engeland is gaan wonen. Ja, Zaterdag vertrokken’. Deze mededeling werd nogmaals bevestigd toen Kloos vanuit Londen de vriend in de Belgische provincie Luxemburg bedacht met een overdruk uit de oktoberaflevering, voorzien van de opdracht: ‘Voor dien hooggeschatten fuif-, kunst- en levensgenoot/thans gelukkigen echtgenoot en weldra vader/Karel Alberdingk Thijm en diens lieve vrouw/van Willem Kloos/Londen, 23 Oct. 1888, 11 Camden Park Road, Camden Square, London, N.W.’.

Deze overdruk arriveerde in de loop van 25 oktober, een bepaald zomers uitgevallen dag, op de Villa des Chéras. De toen uitnemend gehumeurde heer des huizes kon terugzien op een nacht van goed en rustig slapen. Buitendien was hij hevig maar alleraangenaamst geëmotioneerd, echter niet door Kloos' overdruk maar door de op 24 oktober volbrachte lectuur - in éen ruk, van tien uur 's morgens tot zes uur 's avonds - van Zola's nieuwste roman Le Rêve¹.

Dat was gisteren, en nu van-daag. Ik kan niet zitten blijven, drentel door de kamer, heen en weêr, mijn hoofd neêr, raak doelloos de voorwerpen aan, en mijn opgekropte ontroering barst telkens in snikken los... hee, dat 's vreemd, anders als ik zoo huil om een boek, is 't kort en krijg ik dadelijk die reaktie van wrevel, als een hortenden stoot van weerzin, die mij afkoelt,... maar nu doet' et huilen me goed... mijn heele lichaam is anders als anders, ik ben in de ontroering naar bed gegaan en weêr opgestaan, ik heb als een heete moeheid door mijn leden...

Zo schreef hij op 25 oktober in zijn niet weinig geëxalteerde ontboezeming over Zolaas nieuwe boek, die de december-aflevering van De Nieuwe Gids zou mogen openen² en waarin, zoals Jansonius heeft opgemerkt³, overigens de schrijver zelf nog meer het object der belangstelling was dan het boek!

Zondag, 28 oktober 1888, pakt dan Albert Verwey, in zijn kamer op de Amster-

1 Ook Verwey werd door Le Rêve bizonder gegrepen. Niet zonder charmante zwier schreef hij op 21 okt. '88 aan Van Deyssel o.m.: ‘Toen ik van de week Le Rêve gelezen had, wou ik je wel dadelijk nog een briefje schrijven om je te zeggen dat je 't toch vooral bespreken moest. 't Is best mogelijk dat je vindt dat Le Revê als werk veel minder dan andere boeken van Zola is, [doorgeh. maar] en dat ik dat later ook zal inzien, - maar voorloopig weet ik geen van zijn boeken waarmee de man er achter me zoo geweldig heeft aangedaan. Als ik het in mijn boekbeoordeelingen misschien niet zal kunnen laten een bewonderend woord te plaatsen ondanks dat jij er al over schrijft, - neem me dat dan niet kwalijk, neem het alleen voor wat het zijn zal: een woord, dat zich zeggen wou en waar ik 't hart niet had tegen in te gaan’.

2 Herdrukt in L. van Deyssel Verzamelde Opstellen, A'dam 1894, 255-265. Het citaat staat op blz. 258.

3 F. Jansonius, Lodewijk van Deyssel, Lochem z.j. (1954), 76. Aldaar wordt ook een brief van J.K. Huysmans aan Arij Prins, d.d. 31 okt. 1888, geciteerd, waaruit blijkt dat Huysmans Le Rêve ‘une ridicule bondieuserie’ vond en zelfs uitriep: ‘Oh! l'imbécillité de ce livre dépasse tout!’ Prins zelf schreef op 20 nov. '88 aan Van Deyssel, in antwoord op diens brief van 11 nov. (zie 's-Gravesande, a.w., 225): ‘Uw oordeel over Le Rêve verwondert mij ronduit gezegd wel wat, en m.i. moet uwe emotie niet door het boek zijn opgewekt, maar uit uzelf zijn opgekomen, en heeft Le Rêve daarvoor om zoo te zeggen als aflaatbuis gediend’. En op 15 dec. '88: ‘Uw stuk in de N.G. over Zola heb ik ook met pleizier gelezen. Zooals u weet ben ik het met uw oordeel niet eens, dit neemt echter niet weg, dat uw proza mij erg heeft aangepakt’.

[p. 411]

damse Rozengracht 57, voor Van Deyssel een exemplaar in van zijn bundel Van het Leven¹. In de begeleidende brief van 28 oktober, afgestempeld 29 oktober, maar evenals het boekgeschenk eerst in het namiddaguur van 31 oktober te Mont besteld, schreef Verwey o.m.:

De verzen, die ik je met deze post stuur, zijn geen bundel. Ze zijn een boek en moeten in-eens gelezen worden, omdat ze in-eens geschreven zijn. De eerste zeven die je van vroeger kent², zijn er de Inleiding toe. Het Opdracht-sonnet³ staat maar in enkele exemplaren, en zal niet in de editie voor 't publiek voorkomen. Ik schrijf je dat maar omdat het toevallig zoo is.
Ik ben met dit Boek zelf erg ingenomen, vanwege het mooie papier en de grootte.

Terwijl bundel en brief van Verwey zich nog bevonden op het postkantoortje van Houffalize, zette Van Deyssel zich in het ochtenduur van 31 oktober (en ditmaal bij ‘grijs zacht droog weer’), gekleed in éen wit en éen gekleurd flanellen hemd met daarover heen een blauw pandjasje dat gedragen werd op een dito kniebroek, de benen gehuld in lange zwart-grijze kousen-, aan een voor Frans Erens bestemd confidentieel epistel. Daarin sprak hij eindelijk uit wat hem sinds 15 of 16 oktober, dus nu al twee weken lang, was blijven bezighouden.

Amice,
Om 'et je nu maar in-eens rond-uit te zeggen, - ik ben nu gepersuadeerd, dat die gedichten van Kloos, waarover je zoo goed waart mij ander-maal te schrijven, niet aan Verweys adres zijn, maar aan... míjn adres. Komt het je niet waarschijnlijk voor, dat No. 2 dezer gedichten⁴, dát sonnet namelijk, dat onmiddelijk vooraf-gaat aan de serie ‘Kind en God’, dat dát aan Verwey is? Aan wien zoû het anders kunnen zijn? Nu, indien dát aan Verwey is, dan is de serie ‘Kind en God’ ook aan mijn adres.
Ik heb'et dikwijls kinderachtig gevonden om een dagboek te houden, maar nu, in deze omstandigheden, ben ik weêr blij, dat ik toch geregeld een dagboek gehouden heb. Daarin staan ook de meeningen, de mondeling medegedeelde meeningen, van eenige heeren over mijn werk, en het is altijd kuriëus de wisselingen en veranderingen dier meeningen op die wijze na te gaan.
Door middel van dat dagboek en mijn herinnering kan ik bijna strofe voor strofe Kloos' gedichten uit onze relatie kommentariëeren. Het blijft natuurlijk mogelijk, dat ik mij vergis, maar dan is dat toch al een zeer bizondere koïncidencie.
Maar ook, buiten mijn dagboek en persoonlijke intieme herinneringen om, vind-je in mijn opstel ‘Zolaas laatste werk’ (N.G. februari 1888) het ‘Beest’, waarvan Kloos'

1 Terwijl hij met inpakken bezig was, kwam Van Deyssels brief van 27 okt. binnen met aan het slot: ‘Krijg ik nu je “geen kunst, maar toch heel openhartig”. Ik verlang er zeer naar’ (Uyldert, a.w., 244). In die brief moet Van Deyssel ook geschreven hebben over zijn indruk van Le Rêve, immers Verwey voegde nog snel aan zijn brief van 28 okt. toe: ‘Ik ben héel blij dat jij ook zoo door Le Rëve bent aangedaan: 't moest ook wel. Nu wordt je stuk zéker goed - Schrijf er maar stevig aan door en stuur 't zoodra je 't klaar hebt. Adé’.

2 Bedoeld worden de Zeven Sonnetten, eerder verschenen in De Nieuwe Gids van oktober 1887.

3 Afgedrukt door G.H.'s-Gravesande, a.w., 198-199. Een correctie in deze tekst, alsmede enkele aanvullende details verschafte Mevr. M. Nijland-Verwey in De Nieuwe Taalgids lviii (1965), 218-219.

4 Verzen, A'dam 1894, sonnet ix.

[p. 412]

sonnetten gewagen¹, dat zich in mijn opstel ‘Lidewijde’² (N.G. April 1888) de godenkroon op het hoofd zet, en daar-door ‘schond’ ‘wat Kind niet weet’³, enz. Buiten-dien, dat idee van ‘de menigte afwijzen van de poorten zijner ziel’⁴, van in

1 Dit opstel werd herdrukt in Verzamelde Opstellen, A'dam 1894, 117-142, onder de titel ‘La Terre’. Aldaar, op blz. 126: ‘de eindeloze lach en de onmetelijke klacht van dat godbeest, de menschheid’. Voor het ‘Beest’ bij Kloos, zie Verzen, a.w. sonnet xiv en xxv.

2 Lidewijde werd herdrukt in Verzamelde Opstellen, A'dam 1894, 151-185. Van Deyssel zal in 't bizonder gedacht hebben aan de alinea die op blz. 171 aanvangt met: ‘Hoort, hoort naar den woordenval van den grooten passie-man. Luistert naar den ijsstijl en de vuurspraak van het groote woord’. Uiteraard dacht Van Deyssel bij ‘den grooten passie-man’ aan zichzelf. Toch is in dit opstel - en wel op blz. 169-170 - ook Willem Kloos aanwezig, zonder dat Van Deyssel hem met name noemde: ‘De menschen leven hun leven van koopen, verkoopen en wandelen-gaan, in den leelijken nuchteren stads-dag en vaal licht en schril kleur en razerig karrend geluid, en éen loopt er raar en baloorig daar tusschen hen door en zij knikken en fluisteren van dwaas en krankzinnig, want hij koopt niet, verkoopt niet, en wandelt zoo vreemd; maar als de avond zijn schitterende lichten ontsteekt, dan tooyen die menschen zich op in hun huizen en gaan snel-begeerig door den donkeren droom, die over hun huizen en lichamen daalde, en blijven dan stil, heel verglansd in het hevige licht, en dan, mooi in den avond, met glinstrende oogen, ondergáan zij de stem van dien kranke van zinnen, die gehoord heeft wat zij niet hoorden, en gezien het ongeziene, en zijn toonen bekoortsen hun voelen en zijn woorden stormen óp in hun denken, en zij voelen zich zwijgen en verteêrd en verrukt, en mensch-zijn en méer zijn dan zij waren in den koelen dag’.
Mogelijk heeft Kloos uit de aanhef van deze passage de inspiratie geput voor het eerste kwatrijn van sonnet xxiv (Het Leven, 1):

Menschen zijn wijs, en met een wijs gelaat
Zeggen zij, op mij wijzend, dat 'k niet ben
Een mensch als zij, en dat 'k mij zelf niet ken,
En o, dat ik niet weet, hoe 't Leven gaat;

Vgl. nog deze alinea uit Van Deyssels in 1896 geschreven en toen fragment gebleven Studie over Willem Kloos: ‘Wat was ik jong en wat had ik u lief, toen ik, roerloos starend liggend in de nachten, heel zacht at de unieke muziek uwer gedachten, als donker-roode vruchten van een nachtboom op mij af gevallen’ (Vierde bundel Verzamelde Opstellen, A'dam 1898, 154) en voorts de laatste alinea van Eerste ontmoeting met Willem Kloos in Nieuwe kritieken, A'dam 1929, 170-177.
Wanneer Van Deyssel op 20 maart 1945 nog eens de passages Kunst is Passie in zijn opstel over Lidewijde herleest, zal hij - spijts sedert 1899 bij hem gerezen bezwaren tegen het grove of zwakke in de taal van die passages - zeer onder de indruk geraken van ‘de algemeene beweging van den geest in de taal, de maat van den golfslag, om zoo te zeggen, èn de verheffing waaruit die stukken bestaan’. Hij zal dan komen tot deze bevinding: ‘De hartstochtelijke gedichten van Kloos van “Ik wijd aan U deez' verzen” en z.v. zouden als dichtkunst iets beters zijn dan proza indien niet alleen dán dichtkunst als zoodanig proza overtrof wanneer het zelfde geestesbewegen als in het proza in de dichtkunst voorkomt en dan nu in den als zoodanig hoogeren, hooger gestyliseerden vorm der dichtkunst is; maar de hartstochtelijke gedichten van Kloos blijven geheel achter bij de passages Kunst is Passie om dat zoo wel de breedte als de hoogte en de duur van het geestesbewegen in de passages de stukken van Kloos vèr overtreffen’. Zie voor de volledige tekst Roeping, jrg. xxix (1953), 584-585.

3 Zinspeling op Verzen, A'dam 1894, sonnet xi.

4 Vgl. Frederik van Eeden in zijn bespreking van Van Deyssels Een Liefde onder de titel Een onzedelijk boek (in Studies, Eerste reeks, A'dam 1905⁴, 45): ‘Maar er zijn menschen geweest, voor wie de droom van één nacht schooner was dan het licht van duizend dagen, - die in zich zelve een rijk hadden, heerlijker in het gouden licht hunner eigen ziel, dan het hemelsche Jeruzalem in Gods glorie. - Die sterker waren dan het leven, die niet toelieten binnen de diamanten muren van hun rijk dan wat hun welgevallig was en tot hen kwam met deemoedig gebaar, - en die met sterke, rustige onverschilligheid uitzagen op het tieren en woelen der menigte, die zij afwezen van hunne poorten’.

[p. 413]

zijn eigen ziel iets heerlijkers te hebben dan de wereld der naturalisten, dat je in Van Eedens opstel over Een Liefde vind, dat is après tout het zelfde idee, dat Kloos uitspreekt door te zingen van ‘Mijn hooge Zelf, dat Gij niet hebt bewaard’¹.
Wees zoo goed te remarkeeren, dat Verwey, Kloos en Van Eeden de vertegenwoordigers der hooge poëzie zijn. Verwey en Van Eeden nu hadden mij beiden, ieder op zijn manier, al afgewezen², maar Kloos nog niet. Nu doet Kloos, die zoo lang gezwegen had, dat 't ergst en 't mooist, ook omdat hij zich de ur-vertegenwoordiger der hooge poëzie acht. Wat er echter ook van zij, het zijn de mooiste hollandsche verzen, die ik ooit gelezen heb. Van wat zij met hun ‘klank-expressie’ enz. bedoelen heb ik nooit zoo'n zuivere impressie gekregen als nu dezen keer.
Maar van Le Rêve, - amice, er zijn ontzettend veel aanmerkingen op te maken, en literair, in de hoog-fijne beteekenis, is het niet veel, maar nooit in mijn leven heb ik van eenig boek, gedicht, tooneelstuk of muziek, zulk een verbrijzelende emotie gehad.
En fyziek - een mij onbekende emotie.
Wat ge van Kloos' verzen zegt: duitsche vloeisels, engelsche struktuur, komt mij voor volkomen wáar te zijn. [...] Om nog eens op Kloos' gedichten te-rug te komen, - staat, naar uw meening, Kloos' vertrek naar Engeland in verband met zijn verdriet over Verwey?
Die korte versjes, dat heeft heel veel van Heine, gekomponeerd door Schubert of Schumann.
[...] Dezer dagen zeide ik tot mij zelf, dat mijn jeugd wel zeer dood is nu, want wat was, als aktie van buiten, haar resumé? Mijn overwinning op Frenkel³, in zeker opzicht,

1 Verzen, A'dam 1894, sonnet xix.

2 Van Eeden had dit gedaan in Een onzedelijk boek, de titel van zijn bespreking van Een Liefde. Wat aangaat Verwey, in weerwil van de opgetogen reacties (zie Uyldert, a.w., 166-169) n.a.v. de in januari 1888 door Verwey in 't licht gezonden brochure Mijn meening over L. van Deyssels roman ‘Een Liefde’, voelde Van Deyssel zich toch niet geheel door hem begrepen. ‘Verwey's brochure was mij zeer aangenaam, om dat het een boekje over mij was, maar après tout weêr niet als persoonlijke daad van Verwey, om dat de schrijver toch eigelijk niet begrijpt en... aan het eind, zich op onnoodige wijze boven me stelt’, zo schreef hij op 17 febr. '88 aan Arnold Ising Jr. Een mismoedige aantekening van 6 okt. 1889 wekt de indruk dat hem in deze brochure nogal gestoken had een uitspraak als: ‘Men moet een parfumier zijn om zooveel pleizier te hebben aan een menschegezicht. O zeker, een parfumier òf Mathilde’. Anderhalve maand later, 27 nov. '89, maakten deze twee, hem sterk ontroerende regels uit Verwey's Verzamelde Gedichten, A'dam 1889, 236, zijn hele avond goed:

O, wie in zijn leven 't Wonder betij'en laat,
Vindt alle liefs en moois in den donker op straat.

Deze regels citeerde Van Deyssel ook in een brief aan Kloos, d.d. 7 dec. 1889, zie 's-Gravesande, a.w., 240.

3 Dit slaat op het afbreken, op 26 okt. 1883, van zijn gepassioneerde relatie met de actrice Theodora Frenkel-Bouwmeester - later Mevr. Mann-Bouwmeester (1850-1939). Sinds haar optreden als Marguerite Gauthier in Dumas' La Dame aux camélias (op 17, 18 en 20 okt. 1882 in het Amsterdamse Grand Théatre), was Van Deyssel verrukt over het spel van deze ‘vrouwlijke vrouw van de eerste qualiteit’, een verrukking die stevig gefundeerd was op de vergelijkingen die hij kon trekken tussen dit spel en dat van actrices als Sara Bernhardt, Charlotte Frohn, Catharina Beersmans en Josephine de Groot, die hij allen in de rol van Marguerite Gauthier had bijgewoond. Sedert Van Deyssel de avond van 17 april 1883 samen met ‘Théo’ en met Frank van der Goes in een poffertjeskraam had doorgebracht, verloor de toen negentienjarige jongen zijn hart aan de twee dagen later drieëndertig wordende actrice.

[p. 414]

niet als lichaams-schoonheid, maar als mondaneïteit, als celebriteit, de eerste vrouw van Holland, en mijn overwinning op Kloos (26 febr. 1886)¹, in zeker opzicht, niet als intellekt, maar als poëet, den eersten man van Nederland (Hierop doelt hij, zeggend: ‘Heb ik niet zelf hem in zijn graf gelegd’)². Dat waren dus mijn twee overwinningen. Nu, ik heb daar al het plezier van gehad, wat er van te hebben was. En nu het bewijs dat mijn jeugd dood is? Frenkel en Kloos renegeeren mij beide. Nu, proficiat! Toen ik mij, uit de vreugden der jeugd, in het geluk van het rijpe leven overplaatste, wist ik dat ik van alles afstand deed, en dat mij te exileeren in mésalliance het geluk voor mij insloot, het volle geluk, de te-vreden-heid. Iets beters is er niet. De zuivere te-vreden-heid van een eenvoudig en arbeidzaam werkmans-leven, dat is het eenige, waarbij ik het op den duur uithouden kan. De volkomen rust, die heb ik, en, voor mijn organisme, gaat daar niets boven³.
[...] Kloos schrijft mij⁴, dat hij zich heeft willen suicideeren, en door Van Eeden op een velocipède is gered. Weet gij daarvan?

Brieven werden door Van Deyssel niet gepost, maar meegegeven aan de besteller, - de brieven-‘frik’, zoals hij hem placht te noemen. Aldus viel het overhandigen aan de besteller van de voor Erens bestemde brief samen met het overhandigd krijgen van de zending van Verwey. Diezelfde 31e oktober schreef Van Deyssel nu nogmaals aan Erens:

Amice,
Nu ik de verzen van Verwey, getiteld ‘Van het leven’, gelezen heb, moet ik, dunkt me, mijn in mijn vorig schrijven aan je uitgesproken meening omtrent Kloos' verzen, wel veranderen. Want uit die verzen van Verwey blijkt nu duidelijk, dat Kloos' verzen Verwey golden. Begrijpen den achtergrond, doe ik nu echter minder dan ooit. Het wil mij zoo schijnen, als had Kloos met Verwey onaangenaamheden gehad over het

1 Deze overwinning op Kloos dateert niet van 26 febr. maar van 21 febr. 1886. Wat wij hieronder moeten verstaan, zal in een afzonderlijk artikel aan de orde komen.

2 Verzen, A'dam 1894, sonnet xvi.

3 Vgl. deze passage met een dagboekaantekening van 17 sept. 1888: ‘Ik heb mij geplant in het leven, zoo als ik, van den beginne mijns bewustwordens af, gedacht heb en eindelijk na lange worsteling, zeker geweten heb, dat het moest zijn: ik in eenzaamheid en mésalliance boeken schrijven. Niet alleen, dat ik, vóor dat ik mij zoo plantte, door redeneeren en door gevoelen tot het resultaat ben gekomen, dat ik mij zoo planten moest, maar na dat ik mij zoo geplant had, en nú nog voort-durend, heb ik dat ongekende en ongekend lang-durige geluk gehad: het zaad van mijn leven, dat zich voelt wortelschieten en opgroeyen. De zaak is dus in orde. Nu ik eenmaal geplant ben, zal ik waarschijnlijk, rustig en langzaam zoo als de boomen, seizoenen van bloei en van dorheid hebben, maar na elk seizoen van dorheid zal er een van bloei volgen.’

4 n.l. in zijn brief van 17 okt. 1888; zie 's-Gravesande, a.w., 187.

[p. 415]

overdreven fuiven van Kloos. Maar hoe Kloos daarom kan zeggen, dat Verwey een ‘Beest’ is en dat hij zijn ‘Zelf’ niet heeft bewaard, - dát begrijp ik niet. Het literaire en dichterlijke leven is echter druk aan den gang, daar bij jullie, schijnt 'et.
t.t.
Karel Alb. Thijm

Ook aan het adres van Verwey vertrok diezelfde dag een hartelijke brief vol bewondering en ‘algemeenen dank voor het inwendige boek en de donkere genietingen die er uit over mijn hoofd zijn gekomen’. Deze brief werd in zijn geheel openbaar gemaakt door Maurits Uyldert in diens De jeugd van een dichter / Uit het leven van Albert Verwey, A'dam 1948, blz. 244-245. De taal, afzonderlijk beschouwd, van Van het Leven, zag Van Deyssel ‘massaal en massief, zonder hardheid. Zoo zwaar als beukenhout, waar je toch als kaas door heen zaagt. Iets dat zwaar is geworden door een opstapeling van teederheid’. Nu is het aardig hierbij te kunnen aantekenen dat Van Deyssel, tussen het schrijven van zijn eerste brief aan Erens en de lectuur van Verwey's bundel, ontspanning had gezocht in het zagen van beukenhout!

In hoeverre de nu verkregen zekerheid dat Kloos' sonnetten Verwey golden, voor Van Deyssel een opluchting betekende, laat zich slechts gissen. Toch zijn wij geneigd te veronderstellen dat deze zekerheid mede bepalend is geweest voor de verrassende stelligheid waarmee Van Deyssel op 1 november - dag die gekenmerkt werd door hevige wind, regen, mist en koude - in zijn dagboek vastlegde: ‘Ik ben volmaakt gelukkig. Ik wil niets anders dan zóo leven en dán kalm sterven’.

Intussen had Van Deyssel nog steeds niet zijn op 14 oktober in 't vooruitzicht gestelde brief aan Kloos geschreven. Wellicht is hij daartoe op 5 november gestimuleerd geworden doordat een met de ochtendpost van die dag ontvangen brief van Frank van der Goes, d.d. 3 nov. 1888 - vijf dichtbeschreven velletjes - hem onderhouden had o.m. ‘over de jongste voorvallen op literair-intiem gebied’. Kloos, aldus Van der Goes,

ziet nu in het gedrag van Verwey ten zijnen aanzien een systeem van onderdrukking en berekende overheersching; waarin ik meen dat hij ongelijk heeft. Overigens acht ik dit vertrek [van Kloos naar Londen - H.P.] voor alle partijen aangenaam en voordeelig. Hij heeft ongetwijfeld een bijzondere opgewektheid om te gaan werken en de menschen te verbazen. Ook zal Verwey een groote last minder hebben te dragen en veel vrijer zijn. Reeds lang geleden heeft Mr. Erens voorspeld dat deze al te drukke omgang schadelijk zou zijn.

Na ontvangst van deze brief zette een wederom bizonder goedgemutste Van Deyssel zich op 5 nov. tot het schrijven van een drietal brieven, vermoedelijk in deze volgorde: een aan Verwey, ter begeleiding van het manuscript van de bespreking van Zola's Le Rêve, een aan Willem Kloos en een aan Frank van der Goes.

De brief aan Verwey werd gedeeltelijk afgedrukt door Uyldert, op blz. 245 van het eerste deel van diens hier al eerder geciteerde biografie van Verwey. Van Deyssel deed daarin mededeling van zijn voornemen

in den Amsterdammer over jouw en Kloos te schrijven, niet als een god, die de sterren weegt in zijn handen, maar als een sterrekundige, die, van zijn laagte uit, zijn waar-

[p. 416]

nemingen doet. [...] Je spreekt ook hierom zeer juist van Michel Angelo¹, omdat je mij den indruk maakt van ook hierin iets van die Italiaansche kolossus te hebben, dat je, zeer gezond van lichaam en zonder zenuwziekte, een hoogte bereikt, waar anderen niet dan half dood of half gek half toe kunnen komen.

De brief aan Kloos werd in zijn geheel openbaar gemaakt door G.H. 's-Gravesande, op blz. 188 van De geschiedenis van De Nieuwe Gids. Kloos moet wel bijzonder getroffen zijn geweest door de in zijn voordeel uitvallende parallel, die in dit epistel tussen Verwey en Kloos getrokken werd:

Ik vind Verwey donkerder en zwaarder, jouw hooger, smaller, en lichter in de dubbele beteekenis. Ik vind in jouw veel meer direkte emotie, in jouw die opperst klagende teêrheid. Ik prefereer jouw boven Verwey eenvoudig omdat jij mij 't meest emotioneert, en met al het andere heb ik niet te maken. Als ik je verzen zacht luid in mij zeg, dan begin ik soms in-eens te snikken, b.v. bij den regel ‘O 't waar zoo schoon geweest, dat Lied van 't Leven’;² dat is allemaal oneindig van teêrheid, weet-je.

In deze brief bekende Van Deyssel ook dat hij nu pas eigenlijk goed gehoord had ‘wat je met de klank-expressie en het geluid bedoelt, d.w.z. wezelijk gehoord als-of er een hooge stem luid in mij sprak’. Wij herinneren ons dat hij iets soortgelijks op 31 oktober aan Erens geschreven had. Uit een dagboekaantekening van 29 januari 1886 blijkt, voor de eerste maal, dat hij aanvankelijk niet helder zag wat Kloos en Verwey toch wel met hun klankexpressie mochten bedoelen:

De Poëzie van Kloos, Verwey, enz. bestaat in het zeggen van de dingen, zoo als men zich ze graag denkt, maar het is de oppervlakkigheid van enkele fijne geesten.
B.v. de regel:
‘Als alles wat heel ver is en heel schoon’³,
is de bleeke aanduiding van een banale abstraktie, zoo treffend juist en harmonisch mogelijk uitgedrukt. Wanneer men dat leest, denkt men: ‘ziehier nu eens glansrijk waar uitgedrukt, datgene, wat ik-zelf al zoo dikwijls heel in 't vage heb gevoeld’.
Maar dat gevoel is noch ongemeen, noch diep, noch fijn. Iedereen houdt van ‘alles wat heel ver is en heel schoon’, al kan hij het zoo niet zeggen.
Tweede konsideratie hierover. Kloos heeft zelf gezegd, dat wanneer de regel luidde: ‘als alles wat zeer ver is en zeer schoon’, hij niets-beduidend zoû zijn. Nu, over tweehonderd jaar zal men het onderscheid tusschen heel en zeer in deze regel niet meer kunnen proeven. Dit pleit dus tegen de leer van den klank om den klank alleen. Want groote kunst is eeuwig.
N.B. Dit is weêr een heele andere questie van klank, dan, dat iets zoo geschreven is, dat de hoofdklank b.v. de indruk maakt van zwart of bruin of blauw⁴.

1 N.l. in Van het Leven I, 3; zie over Verwey en Michel Angelo het opstel van Mea Nijland-Verwey, Verwey en Kloos / Van het Leven in De Nieuwe Taalgids lviii (1965), 217-229, speciaal 225-227. Vertrouwdheid met Michel Angelo blijkt bij Van Deyssel uit Verzamelde Opstellen iii, 288; iv, 119, 148; vi, 5; vii, 102; ix, 49; Werk der laatste jaren, 65; Nieuwe kritieken, 166.

2 Verzen, A'dam 1894, sonnet xix.

3 Idem, a.w., sonnet ii.

4 In haar Herinneringen uit den ouden tijd, ii, Den Haag 1960, 114, vertelt Annie Salomons over Van Deyssels mondelinge bespreking van haar eerste verzenbundel: ‘Soms sprak hij er uitvoerig over, soms sloeg hij een paar bladzijden om, zonder een opmerking te maken. Van één gedicht zei hij: “Dit zie ik blauw”. Dat vond ik onvergetelijk’.

[p. 417]

Ruim tien jaar later¹ zal Van Deyssel andermaal bij deze versregel van Kloos stilstaan en dan o.m. verklaren:

De groote, de roemrijke verdienste der Nieuwe-Gids-kritiek van Kloos en Verwey is geweest het vestigen van het begrip der ‘klank-expressie’, door hen het eerst al-dus genoemd, en gevestigd op de stelling dat als poëzie de gedachte zonder den vorm of klank volkomen zonder waarde is.

Kloos' reactie op Van Deyssels brief van 5 november zou nog even op zich laten wachten. Op 8 november evenwel overhandigde de facteur een enorme verrassing aan Van Deyssel, in de vorm van een zeven kantjes tellende brief van Albert Verwey, d.d. 7 nov. '88, waarvan wij het eerste gedeelte, dat betrekking heeft op Van Deyssels opstel over Le Rêve hier - met vriendelijke toestemming van Mevr. Dr. M. Nijland-Verwey - laten volgen:

Goeie god, wat maken jullie allemaal een mooie dingen tegenwoordig. Ja wel, ik weet wel dat ik er zelf ook aan mee doe - met jullie bedóel ik ook mezelf en nog een paar, - maar ik zie al dit doen nu zoo buiten me, om dat ik het nú voornámelijk zie in, en voel door jouw doen, in dat mooie stuk van je. Ik moest naar bed, want het is nacht, en ik moest onder de wol want het is koud, zóo koud dat de bloemen op mijn ruiten staan en mijn voetenzak niet meer warm maakt - maar hier op mijn tafel is jouw stuk als een licht en het is niet mogelijk dat iemand mij zou wijs willen maken dat iemand die in 't licht zit zoet in den donker moet gaan. Ik vind mezelf nu erg gek en zeg tegen mezelf dat ik dat niet van mezelf gewend ben, zoo in-eens en zoo open iemand mijn bewondering voor zijn doen voor zijn gezicht te houden als een lucifer die je voor iemands neus afstrijkt, - maar wat geeft het, als ik het nooit gedaan heb, doe ik het nou. Ik zeg je vooruit, en dat hoeft niet eens, dat dit geen beoordeeling is, en als ik het op mijn heupen heb en lust alles uit te schelden wat niet net is als ik ben, dan zal 'k me niet laten weerhouden erdoor dat ik nú zóo gedaan heb, maar dat is het hem juist dat ik nu zóo doe, en het doen wil, of nee, wil is het woord niet, want men kan niet zeggen dat men wil als men doet wat men niet laten kan, - dat is het hem, dat jij zoo iets gedaan hebt, dat mij willoos maakt en tot een machine van jou, om je lof op papier te brengen.
Ik schrijf ánders en ik kan ook wel neus-wijs beweren dat ik daar mijn redenen voor heb, wat eigenlijk niet waar is, want voor kunst maken zus of zoo heeft een mensch geen redenen; - maar anders of niet - je hebt me met jouw doen allemachtig veel pleizier gedaan. Ik zou wel willen gaan zingen. Maar daar heb ik geen stem voor.
Deze brief heb jij op je rekening en je moet hem maar goed weg stoppen, want de wereld zou er schande van spreken, van zóo'n ophemelarij.

Onmiddellijk na de lezing van Verwey's brief noteerde Van Deyssel dat hij de uitgever van De Kleine Republiek opdracht zou geven ook een present-exemplaar aan Verwey te zenden. Op 12 december was hij nog vervuld van dit epistel. Een dagboeknotitie van die datum luidt:

De brief dien ik, in de eerste dagen van deze maand, van Verwey heb gekregen, is goed te bewaren en zeer sienjiefiekatief. Want datgene waarover hij zóo schrijft, dat behoort

1 N.l. in zijn aan Maeterlinck's drama Aglavaine et Sélysette gewijde studie Het schoone beeld, in de Vierde bundel Verzamelde Opstellen, A'dam 1898, 197-271. Het citaat aldaar op blz. 260.

[p. 418]

in elk geval tot mijn literatuur 2e graad. Dat stuk over Le Rêve is en blijft passive literatuur, het is geen móet-áf-literatuur, maar passive, dus altijd nog 2e graad.¹.

De achtergronden van het Boek van Kind en God en Van het Leven bléven de vrienden bezighouden. Op 8 nov. '88 wist Van der Goes nog te berichten:

Een uitbarsting tusschen V. en Kl. is er alleen geweest in den zin van een dreigende handtastelijkheid gepleegd in dronkenschap door den laatste. Zelfs waren ze in het begin zoo weinig onéenig, dat Kl. vanuit Bussum de copy van zijn verzen aan V. zond, die aanvankelijk de eenige was, die ze lezen mocht. Bij mij aan huis hebben zij ze samen gecorrigeerd, nadat zij ze mij, elk voor een gedeelte en niet in elkaars tegenwoordigheid, hadden voorgedragen.

De passage over Kloos, uit Van der Goes' brief van 11 nov. '88, is bizonder belangwekkend. Wij krijgen de indruk dat destijds niemand van de vrienden - met uitzondering dan van Frederik van Eeden² - Kloos met een zo nuchter doorgrondende en gelijktijdig mild-begrijpende blik bezien heeft.

Kloos heeft al zijn leven in zijn fantasiën geleefd, gij weet dat beter dan ik. Als hij zegt: ik ben de God op aard, de Nooit-Gekende; dan heeft hij werkelijk het gevoel van boven iedereen ver verheven te zijn. Maar als hij nu een uur later, als het sonnet áf is, en er komt iemand bij hem op visite, en hij zegt dan: Kniel voor me neer, ik ben onze lieve Heer, dan zegt gij: die Kloos is gek. Zóover drijft hij het nu niet; maar zijn hoogheid; zijn slecht-gehumeurdheid, zijn wantrouwen jegens sommigen; zijn bijna vrouwelijke verkleefdheid aan anderen, die even veranderlijk is als intens, zijn niettemin teekenen van een niet volledige afscheiding van zijn sentimenten, van de sentimenten die zijn fantasie opwekt, en van de werkelijkheid. Als Kloos maatschappelijk en geregeld is, dan schrijft hij geen verzen en zes kroniekjes in het jaar, en alleen onder de sterkste pressie van de noodzakelijkheid. Als hij verschrikkelijk nerveus en geëxalteerd is, zoodat vreemde menschen hem gek zouden noemen, als hij op een kanapee ligt te huilen en te razen, als hij dagen rondloopt als een wezenlooze, bijna zonder te eten of te drinken, als hij zich dan weer elken avond veertien dagen lang bedrinkt, als hij in accessen van woede zijn papieren verscheurt, zijn antipathiën te lijf gaat, zijn geld niet beter beheert dan een kind van tien jaar dat van zijn oudste broer een rijksdaalder gekregen heeft, - dan schrijft hij een paar vel voortreffelijke verzen. Hij heeft ditmaal mij zeer ernstig en herhaaldelijk verzekerd, dat hij elk oogenblik verwachtte te sterven; in de grootste kalmte, midden overdag, bij het rooken van een sigaar, heeft hij mij laten beloven dat ik zijn In Memoriam zou schrijven en bezworen dat hij geen drie dagen meer te leven had. Ook heeft hij mij tien keer gezegd dat hij gisteravond, van morgen, van nacht gemeend had dat hij nú wezenlijk bezig was te sterven. Het verbaasde hem dan telkens grootelijks, dat hij na een kwartier nog leefde en na een half uur zich veel beter gevoelde.

1 Een notitie van 29 okt. 1888 luidt: ‘Mijn schrijven voor 'et publiek kan in drie hoofdrubrieken verdeeld worden: 1e graad (kunst), 2e graad (kunst), 3e graad (industrie). Deze graden zijn elk weêr zeer gekompliceerd en loopen weêr met tal van komplikaties in elkaâr. Maar dat is geen reden om niet - in-tegen-deel een prettige aanmoediging, om wel met verdeelen en reglementeeren voort te gaan en er telkens weêr op-nieuw meê te beginnen, zoo als ook mijn heele levensinrichting, die telkens in de war gaat, en die ik telkens toch weêr op-nieuw ordenen moet’.

2 Blijkens diens in 's-Gravesande's Geschiedenis van De Nieuwe Gids aan en over Kloos gepubliceerde brieven.

[p. 419]

Hij heeft dit alles in angst en in geweldige spanning doorgebracht. Dit was grootheidswaanzin en doodsverbeelding tout pur; maar bewust bij tusschenpoozen. Een wezenlijke gek blijft zoo, gewoonlijk zonder bewuste periodes.

Op 16 november komt dan Erens', op 10 november begonnen maar eerst op 15 november voltooide, brief binnen: een antwoord op Van Deyssels beide brieven van 31 oktober. In deze eerder door ons openbaar gemaakte brief¹, waarin Erens de mogelijkheid niet uitsloot dat Kloos' sonnet Aan... (Verzen, 1894, sonnet ix) op Van Deyssel zou slaan, werd ook geïnsinueerd - iets bij Erens heel ongewoons, dat hem daarom vergeven zij:

Vindt ge niet dat Verwey slim is door het veroveren der rijke en betrekkelijk mooie juff. v. Vloten? Want bij Verwey gaat de trek voor een goed leven met zijne kunstambitie hand in hand. Op deze manier accapareert hij ook een maatschappelijk geconsidereerde stand. Hij heeft iets gulzigs ‘aan den disch des levens’.

Erens kreeg echter in Van Deyssels antwoord van 17 nov. '88 de kous op de kop², overigens nadat de laatste nogmaals was teruggekomen op Kloos en Verwey:

Omtrent Kloos en Verwey moet ik u zeggen, dat ik niet geloof aan iets als een androgyne of pedrastische betrekking tusschen hen³. Kloos was verliefd, - lichtelijk - op dezelfde juffrouw, die nu Verweys geëngageerde is, - dat was mij al gebleken toen Kloos hier was. Het is dus het drama van den boezem-vriend, die met de bruid gaat strijken.
Ik geloof ook niet, dat Verwey langs filosofischen weg en langs den weg der levensstrategie tot zijn aanstaand huwelijk is gekomen. Of hij moet, in die twee jaar, dat ik hem niet meer gezien heb, geheel veranderd zijn. Want hij is geen analytische natuur. Hij is een groot dichterlijk kind. Maar toch - juist, dat hij zich zoo aan Kloos heeft weten te onttrekken duidt een losbarsting van zelfstandigheid aan. Verwey heeft nu op 't oogenblik geen boezemvriend meer, niet waar? Ik bedoel dat hij niet met iemant anders nu zoo intiem is als hij vroeger met Kloos was.

1 Zie Lodewijk van Deyssel / Dertien close-ups, a.w., 147-149.

2 Zoals ook aan Van Eeden overkwam toen deze op 4 juli 1890, vanuit Verwey's woning te Noordwijk aan Zee, over zijn zwager aan Van Deyssel berichtte: ‘Zijn omstandigheden schijnen mij zeer benijdbaar, maar ik geloof toch niet dat ik hem thans benijden moet. Hij heeft het, vrees ik, hier te gemakkelijk en te lekker. [...] Eenig teeken van artistieke exaltatie of verhoogd intellectueel leven neem ik niet bij hem waar. En hij is anders expansief genoeg’. Hierop reageerde Van Deyssel, d.d. 27 juli 1890: ‘De dofheid van Albert Verwey kan alleen tijdelijk zijn [...], geloof ik; ik houd hem voor de krachtigste (in enge beteekenis) van de geheele generatie. Met zijn gedichten dweep ik niet, maar van hem kan men m.i. het grootste voorspellen’. Zie voor de context van deze brieffragmenten, De briefwisseling tussen Frederik van Eeden en Lodewijk van Deyssel / In opdracht van het Frederik van Eeden-Genootschap verzorgd en toegelicht door Dr. H.W. van Tricht en Harry G.M. Prick, Zwolle 1964, 73-77.

3 Aan het bestaan van een dergelijke betrekking werd ook niet geloofd door Erens, zoals deze op 25 nov. '88 aan Van Deyssel schreef. De betreffende passage werd afgedrukt door Peter van Eeten in diens opstel over Een vriendschap in verzen, blz. 68-96 in Van Eetens Dichterlijk labirint / Opstellen over het werk van Willem Kloos, A'dam 1963. Het verdient o.i. aanbeveling dit opstel van Van Eeten, alsook diens Vergissingen van een Kloos-reader, in N.Tg. lxi (1968), 19-25, nog eens te herlezen in verband met ons opstel.

[p. 420]

De lezer zal zich herinneren dat Van Deyssel op 5 november aan Verwey in 't vooruitzicht had gesteld dat hij in het weekblad De Amsterdammer over Verwey en Kloos zou schrijven. In eerste instantie was Van Deyssel op deze gedachte gekomen door een brief van zijn moeder, d.d. 22 oktober '88:

Als ge nu iedere week zoo als Vader een artikel schreeft in het weekblad, dan zoudt ge ook f 600 's jaars daar van hebben, en dat is twaalf honderd francs, dan konden wij ons geld houden, dat we zoo noodig hebben. Maar dan moet ge zóó schrijven dat 't mooi gevonden wordt en ze 't graag hebben en ge moet niet zoo gevoelig zijn en hun schrijven dat ze 't maar terug moeten zenden als ze 't de volgende week niet kunnen plaatsen. Van Vader, die tegenwoordig aangezien wordt als een der eerste mannen, laten ze soms eenige maanden een stuk liggen.

Een eerste proeve van Van Deyssels hernieuwde medewerking aan De Amsterdammer was zijn, in het nummer van 7 november verschenen artikel over twee Multatulistudiën¹, waarover Van Deyssels moeder zich op 14 november aldus uitliet:

Nous étions content de voir votre article dans le Weekblad, cela vous rapportera quelques pièces blanches et si vous pouvez continuer à y placer toutes les semaines un bon morceau cela fera une jolie somme ronde.

Enerzijds had Van Deyssel hier wel oren naar, anderzijds was het schrijven van een op het publiek van De Amsterdammer afgestemd artikel hem niet meegevallen. Op 19 november werd hij zelfs door Van Eeden gekapitteld over zijn aanpakken van Multatuli. Hij kon Van Eeden alleen maar gelijk geven; op 21 november erkende hij deemoedig: ‘In-der-daad was voor den Ammr. mijn Multatuli-artikel misschien minder geschikt’². Voorlopig bleef Van Deyssel dubben over de vraag: hoe nu verder? Trouwens, een regelmatige medewerking aan De Amsterdammer zou alleen mogelijk zijn - meende hij - wanneer hij erin slagen zou zijn levenswijze ‘zoo gekompliceerd, systematiesch en geördend als een Belgiesch spoorboekje’ te maken. Hij was daarover nog niet tot klaarheid gekomen toen de verschijning van de december-aflevering van De Nieuwe Gids hem als 't ware uit de impasse hielp. Niet alleen trof hij daarin twee ‘Aan L. van Deyssel’ opgedragen sonnetten aan, te weten Homo sum i en ii³, maar ook - zoals hij overigens eerst in januari 1891 zou schrijven:

1 Herdrukt in de Tweede bundel Verzamelde Opstellen, A'dam 1897, 141-150.

2 De briefwisseling tussen Frederik van Eeden en Lodewijk van Deyssel, a.w., 28 en 32.

3 Beide sonnetten (nadien herdrukt in Verzen, 1894 als no. xxxix en xl) zond Kloos op 17 nov. '88 vanuit Londen naar Houffalize, waar ze op 20 nov. arriveerden. Het begeleidend briefje luidde: ‘Amice, ik ben op 't oogenblik te druk met schrijven bezig, dan dat ik mij persoonlijke ontboezemingen zou mogen permitteeren. Ik vraag alleen jou verlof thans, beide hierbij ingevoegde sonnetten, die, onder meer, in de eerstvolgende aflevering van de N.G. zullen verschijnen, aan L.v. Deyssel te mogen opdragen, met een toestemming in welk verzoek zich zeer vereerd zal gevoelen je vriend Willem Kloos’. Een fotokopie van het handschrift van Homo sum I werd opgenomen tegenover blz. 352 van 's-Gravesande's Geschiedenis van de Nieuwe Gids. Een eerst op 26 dec. '88 door Kloos aan Van Deyssel toegezonden overdruk van zijn jongste gedichtenpublicatie is voorzien van de opdracht: ‘Aan Holland's grootsten prosateur, L. van Deyssel / van Willem Kloos / 26 Dec. '88. Amsterdam. (Kerkstraat 260).’

[p. 421]

het zachtste, het mal-zachtste, het zalig-zachtste, het al te lachend zachte, de korte, de kleine klanken der kleine verzen
O, Rozen, droef en schoon¹,

Op 10 december '88 werd, spijts het ‘donker mist-weêr’, de inspiratie weer vaardig over Van Deyssel. In anderhalf uur tijds schreef hij een voor De Amsterdammer bestemd artikel Over Willem Kloos en Albert Verwey, dat nog diezelfde dag naar J. de Koo, Keizersgracht 436, vertrok. Op de redactie viel het stuk echter in handen van Justus van Maurik, die het bij schrijven van 16 dec. '88 weigerde te plaatsen. Van Mauriks brief en het bewuste artikel werden door ons afgedrukt in Lodeewijk van Deyssel / Dertien close-ups, a.w., 56-60.

Een volgende maal zullen wij nagaan op grond van welke overwegingen Van Deyssel veertien dagen lang ervan overtuigd is geweest, zij 't ten onrechte, dat Kloos het Boek van Kind en God aan hem geadresseerd had. Wij ontberen bij dit onderzoek weliswaar Van Deyssels persoonlijke intieme herinneringen, maar niet de schriftelijke bronnen die Van Deyssel zelf in de tweede helft van oktober 1888 heeft geraadpleegd om zijn overtuiging bevestigd te vinden.

Heerlen, juli 1968

harry g.m. prick

1 L. van Deyssel, Derde bundel Verzamelde Opstellen, A'dam 1897, 65. Zie ook nog F. Jansonius, Lodewijk van Deyssel, Lochem z.j. (1954). 88.