De Nieuwe Taalgids. Jaargang 61

[p. 25]

‘Na der Hebreisscher waerheyt’
Iets over bronnen van Marnix' Psalmberijmingen en Bijbelvertaling

Wie geen vreemdeling is in het 16e-eeuwse Westeuropese Jeruzalem van bijbelvertalingen en psalmberijmingen, weet dat de modernisten onder de overzetters en dichters er de grootste eer in stelden op het titelblad te kunnen vermelden dat ze hadden vertaald of berijmd ‘iuxta veritatem hebraïcam’, ‘selon la vérité hébraïque’, ‘nae der hebreeuwscher waerheyt’, enz.¹ Zelfs een Lucas de Heere, van wie we geredelijk mogen aannemen dat hij geen tittel van een jota kon onderscheiden, plaatst zich onder de progressieven als hij verklaart dat zijn Psalmen Davids ‘Na d'Ebreeusche waerheyt... Liedekinswijs in dichte ghestelt’ zijn.² Maar Clément Marot was hem hierin voorgegaan³ en dat was voor de vertaler van Marot voldoende rechtvaardiging.

Het behoeft ons dan ook niet te verbazen als we Marnix, die in kennis van de oude talen zo ver boven zijn vriend Lucas uitstak, en die als humanistisch georiënteerd filoloog zulke ernstige grieven had tegen de berijming van Datheen - deze had zich immers gerefereerd aan het Geneefse psalter en aan de in Marnix' ogen niet bepaald zuivere Deus-Aestekst - in 1580 eveneens de ‘Hebreische spraecke’ als de rechtstreekse bron van zijn Boeck der Psalmen zien vermelden.

Maar Marnix kende toch Hebreeuws, zo zal men opmerken. Bezat hij niet in zijn bibliotheek⁴ minstens 45 boeken met Hebreeuwse teksten, waaronder 10 volledige of gedeeltelijke bijbeluitgaven, 8 lexica en 12 werken op grammaticaal gebied? Werd hij niet enige malen genoemd of voorgedragen als bijbelvertaler tot hij in de herfst van 1594 als zodanig officieel door de Staten-Generaal werd aangesteld?

Marnix kende Hebreeuws, maar er zijn enkele aanwijzingen die er ons voor waarschuwen zijn kennis van deze gewijde oude taal niet te overschatten.

Daar is allereerst zijn wetenschappelijke opleiding. Zij die zich intensief met de studiejaren van Philips van Marnix (en diens broer Jan) hebben beziggehouden, die hun gang langs de universiteiten van Leuven, Parijs, Dôle, Padua en Genève zo nauwlettend als de documenten toelieten, hebben gevolgd - Elkan en Nolet -⁵, hebben nergens duidelijke aanwijzingen van studie in de theologie, laat staan van studie in het Hebreeuws aangetroffen. Nu zegt dit op zichzelf nog niets. Wel zegt het feit dat de broers op z'n minst vijf universiteiten hebben bezocht, dat ze, en zeker Philips niet,

1 Een vrij groot aantal kan men vinden in het Bibliografisch Register B en C van mijn proefschrift: De Nederlandse Psalmberijmingen in de 16e eeuw van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk, Assen 1959.

2 Zie voor volledige titel en bespreking van De Heere's Psalmen bovengenoemd werk, blz. 433-470.

3 De titel in Les Oeuvres de Clement Marot (vóór 1565 herhaaldelijk uitgegeven) luidt: Cinqvante Devx Pseavmes de David, Traduictz en rithme Francoyse selon la verité Hebraique.

4 De verkoopcatalogus van zijn boekerij vindt men bij J.J. van Toorenenbergen, Ph. van Marnix van St. A., Godsd. en Kerkel. Geschriften, Verscheidenheden, 's Gravenhage, 1878, blz. 125 vv. - Antiquariaat B. de Graaf te Nieuwkoop bezorgde in 1964 een fotomechanische herdruk van de Catalogus, met een inleiding van G.J. Brouwer.

5 Albert Elkan, Philipp Marnix von St. Aldegonde. Teil i. Die Jugend Johanns und Philipps von Marnix, Leipzig 1910; - Dr. Can. W.A. Nolet, Marnix als theoloog, Amsterdam 1948, blz. 94-179.

[p. 26]

geen speciale beroepsopleiding op het oog hadden, maar dat ze zich door hun voorkeuren hebben laten leiden, zich daarbij zo breed als hun belangstelling ging, hebben willen oriënteren. Philips' interesses gingen vele kanten uit - het 16e-eeuwse ideaal van de universele geleerde heeft hem zeker in zijn greep gehad -: naar de juristerij, de filologie, de medische wetenschap en - waarom zou hij anders Genève bezocht hebben? - naar de theologie en de kerkgeschiedenis.

Het Hebreeuws was, mede dank zij een aantal joodse en ex-joodse geleerden als Kimchi en Pagninus, bij de bijbelfilologen, de ‘bijbelse’ humanisten, sterk in de belangstelling gekomen, en Marnix zal er in Leuven en Genève wat van meegenomen hebben. Een specialist in deze taal is hij tijdens zijn studiejaren in geen geval geweest. Nolet durft zelfs zo ver te gaan: ‘... er is een tijd in zijn leven geweest dat hij even vreemd tegen een Hebreeuwse tekst aanzag, als thans de doorsnee-jurist, die zich plotseling aan enkele versregels van Homerus moet wagen en spijtig constateert, dat hij sinds zijn eindexamen op het gymnasium heel wat aan kennis van het grieks heeft ingeboet.’¹ Nolet argumenteert zijn uitspraak met een citaat uit een brief van Marnix aan Bonaventura Vulcanius, waarin hij zegt verschrikkelijk (vehementer) op te zien tegen een bijbelvertaling ‘ut enim fateor video me linguam hebraicam propemodum dedidicisse’.² Marnix schrijft dit op 21 juli 1586 en we weten dat hij in de voorafgaande jaren teveel aan zijn hoofd en omhanden heeft gehad om de studie van het Hebreeuws zelfs maar als liefhebberij te kunnen blijven beoefenen. En in zes jaar kan men inderdaad veel verleren.

Was zijn kennis in de jaren van voorbereiding tot de eerste uitgave van zijn Psalmen zoveel breder en dieper? Dat moet haast wel, is men geneigd te menen. Maar er is een getuigenis dat tot voorzichtigheid maant. Op 21 november 1580, dus kort na het verschijnen van zijn berijming, schrijft Marnix vanuit Frankrijk - waar hij sedert augustus vertoefde in verband met een diplomatieke missie - aan Vulcanius o.m.: ‘Quod me ad versionem [Psalmorum] novam hortaris, fuit gratum. Ego certe jamdudum antequam Antwerpia discederem, id facere, hoc itineris tam longi otio, et fastidio pellendo, constitueram. Sed nescio quo malo, dum fui oblitus librorum quos mecum debueram asportasse, etiam factus sum negligentior. Paulo tamen antequam tuas accepissem literas [d.d. 15 Octobris], me ad illud opus accinxeram, sed addidit calcar tua exhortatio, ita ut jam omnia absolverim, nisi fortè hallucinor, etsi pleraque tumulturarie, propter librorum inopiam: nullam enim plane habeo versionem ad manum, nisi versu tum Gallico, tum nostrate, nec ullam plane interpretationem. Solummodo adfuit Hebraici textus enchiridiolum: sed tamen, si reverso licuerit conferre cum interpretibus, spero poenitendum me posuisse operam.’³ - Zonder vertolkers en commentaren, alleen maar met een Hebreeuws psalmboekje in zakformaat, was Marnix klaarblijkelijk hulpeloos!

Daarom mogen we, moeten we aannemen dat hij bij het dichten van de Psalmen in Nederlandse verzen een intensief gebruik heeft gemaakt van vertalingen uit het Hebreeuws, commentaren daarbij en lexica. De vraag is slechts: welke? Daar ieder,

1 Nolet, a.w. blz. 198.

2 Nolet, a.w. blz. 198, noot 39.

3 Ontleend aan G. Tjalma, Philips van Marnix, Heer van St. Aldegonde. Historisch-dogmatische studie, Amsterdam, 1896, blz. 282 n. 3.

[p. 27]

zonder uitzondering, die ooit over Marnix' Psalmen heeft gepubliceerd - ik heb hier de wetenschapsmensen op het oog, niet de stichtelijke-stukjesschrijvers - er a priori van uitging dat de dichter rechtstreeks naar de ‘grondtaal’ werkte, laat de literatuur ons op dit punt volkomen in de steek en zijn we op eigen onderzoek aangewezen.

Bij mijn nasporingen, die zich, zij het met grote tussenpozen, over een aantal jaren uitstrekken, heb ik altijd één boek welbewust onaangeroerd gelaten, omdat ik meende dat het voor de Psalmen van 1580 niet (meer) in aanmerking kwam: de bijbel van Tremellius-Junius, die in '79 te Frankfurt van de pers was gekomen, en zeker niet de in mijn bezit zijnde, door Junius nogal gewijzigde editie-Hannover 1596. Totdat ik enkele dagen voor de inzendtermijn eigenaar werd van de ongewijzigde Londense (na-)druk van 1580: Testamenti Veteris BIBLIA SACRA... Latini Recens Ex Hebraeo facti, brevibúsque Scholiis illustrati ab Immanuele Tremellio & Francisco Iunio: /... / Londini, Excudebat Henricus Middletonus, impensis W.N.[orton] M.D.LXXX.¹

Eerst nu bracht een ingeving me ertoe de psalmtekst hieruit te vergelijken met Marnix' berijming van 1580, waarbij ik tot de verrassende ontdekking kwam dat de ‘argumenten’ (korte inhoudsopgaven boven elke psalm) letterlijk naar deze bijbel waren vertaald. Twee volkomen willekeurig gekozen voorbeelden zullen de lezer overtuigen:

Psalmus xlv	De xlv. Psalm.
Psaltes typo connubii Schelomonis cum filia Parhhonis utens, nuptias Christi cum ecclesia celebrat: utrunque elegantiae, officii, gloriae, & fructum ex matrimonio spirituali venturorum nomine commendat: & publica laudatione canticum terminat.	De Psalmdichter ghebruyct hier het voorbeeldt des huwelijcks Salomonis met des Conincks Pharao dochter, om de bruyloft Christi met der Ghemeynte af te malen. Louende d'een ende d'ander van weghen der cierlijckheyt, deugdelijckheyt, heerlijcheyt ende der toecomende vruchten des gheestelijcken stams. Besluytende dat met een Lofgesanck des gemeynen volcx.
Psalmus cxxxiiii	Den Cxxxiiij. Psalm.
Psaltes Ecclesiam totam hortatur ut benedicat Deo, adjunctis promissionibus.	Dauid vermaent de gantsche Ghemeynte om Godt te louen, voeghende daer by syne beloftenissen.

Hetzelfde geldt voor de ‘opschriften’.

Ps.5 Tr.-J.:	Magistro symphoniae ad pneumatica instrumenta, Psalmus Davidis.
M.:	Den Oppersangmeester op het fluytenspel. Eenen Psalm Dauids.
Ps.7 Tr.-J.:	Ode varia Davidis: quam cecinit Jehovae ad verba Cuschi Binjaminitae.
M.:	Een liedt Dauids gemengt met verscheyden toonen, welcke hy den Heere ghesongen heeft, op de woorden van Chusch de Ben-Jamiter.
Ps.9 Tr.-J.:	Magistro symphoniae, de morte illius (in marg.: Heb. illius qui inter) duellatoris; psalmus Davidis.
M.:	Den oppersangmeester ouer de doodt des (stryders) die tusschen beyden (de legers was). Een Psalm Dauids.

De veronderstelling ligt voor de hand dat het niet bij deze perifere ontleningen gebleven zal zijn. Mijn kennismaking met Tr.-J. is juist lang genoeg geweest om hier en

1 Een exemplaar van deze editie bevond zich in M.'s bibliotheek.

[p. 28]

daar sporen van invloed op de psalmtekst zelf te ontdekken, veel te kort echter om na te gaan hoe ver Marnix zich door deze gids heeft laten leiden. Bij een dergelijk onderzoek moeten immers ook alle andere potentiële bronnen - vertalingen en commentaren - worden vergeleken.

Diepgaand kan de beïnvloeding overigens nauwelijks geweest zijn. Het drukprivilegie werd verleend op 7 juli 1579; de ‘Waerschouvvinge aen den Christelijcken Leser’ dateerde Marnix op 18 mei 1580. Hij kan dus in de paar maanden dat hij over Tremellius' vertaling en annotaties beschikte,¹ nog wel enige wijzigingen in het manuscript hebben aangebracht, zelfs nog ter drukkerij van Gillis vanden Rade, doch veel kan dit alles niet geweest zijn. Voorlopig is het licht van Tremellius' Biblia Sacra te zwak om de duisternis van vóór 1579 op te klaren.

De zo zeer gewenste opheldering brengt de editie van 1591. Wel is daarin 70 % van alle verzen gewijzigd, zodat met veel recht van een nieuwe berijming gesproken mag worden, maar deze veranderingen betreffen voor het allergrootste deel de artistieke vormgeving, in uiterst geringe mate de materiële inhoud.

Aan zijn berijming heeft Marnix, in margine, zijn Nederlandse vertaling van de Psalmen meegegeven, die de grondslag is geweest van zijn dichtwerk, niet alleen voor de tijd na 1580, maar ook in de periode 1573(?)-1579. Zowel Marnix' tijdgenoten als alle volgende generaties, tot op de dag van heden, hebben in de overtuiging geleefd dat het een regelrechte overzetting uit het Hebreeuws was. Aan deze illusie moet ik een eind maken. Marnix heeft zijn prozavertaling vervaardigd naar de Latijnse psalmtekst zoals hij die vond in LIBER PSALMORVM DAVIDIS. Tralatio duplex, Vetus & Noua. Haec posterior, Sanctis Pagnini, partim ab ipso Pagnino recognita, partim ex Francisci Vatabli Hebraicarum literarum professoris quondam Regii eruditissimis praelectionibus emendata & expolita. /... / Oliva [,] Rob. Stephani. M.D.LVI (in fine: M.D.LVII.Cal. Ian.)

Een eerste bewijs vormen ook nu de ‘opschriften’. Ik neem die van dezelfde psalmen als hierboven.

Ps.5 P.-V.:	Victori [= Praefecto cantorum] super Nehiloth Canticum Dauidis.
M.:	Een Psalmliedt Davids, voir den Opper-sangmester (sic!), [om te singen] op Nehiloth.
Ps.7 P.-V.:	Siggaion Dauidis quod cecinit Iehouae super verbis Chus filii Iemini.
M.:	Schiggaion Davids dwelck hy den HEERE song op de sake van Chus des Beniamiters.
Ps.9 P.-V.:	Victori super Muth labben Canticum Dauidis.
M.:	Voir den Oppersangmeester, [om te singen] op Muthlabben. Een Psalm Davids.

Alleen de Benjamiter uit Ps. 7 herinnert aan Tremellius.

Belangrijker is echter aan te tonen hoezeer de psalmteksten overeenstemmen. Natuurlijk zou een groot aantal psalmen geciteerd moeten worden om alle twijfels te

1 Tenzij hij reeds eerder kon beschikken over het deel dat de Psalmen bevatte. De Biblia is nl. sedert 1575 in (5) gedeelten verschenen.

[p. 29]

kunnen wegnemen en bovendien zouden alle overige vertalingen die Marnix in zijn boekerij had, zo niet nog andere, moeten worden bijgebracht om te kunnen doen concluderen dat ze niet als ‘Vorlage’ in aanmerking komen. Daartoe ontbreekt hier de plaatsruimte. Ik beperk me dan ook tot een middelkleine psalm en een klein fragment.

	xxxvi	Den xxxvj. Psalm.
1	Victori, servi Iehouae Davidis.	Den Oppersangmeester, Een liedt des Dienaers Gods Davids.
2	Dicit praevaricatio impio, in medio cordis mei,	De ouertredinge des goddeloosen spreect int binnendste van mijn herte /
	Non est pavor Dei ante oculos eius.	daer en is geen vreese Gods voir sijnen oogen.
3	Quoniam blanditur ei in oculis eius,	Want hy hem selven [noch] smeeckt in sijne oogen /
	ut inveniat iniquitatem suam ad odium.	als sijne ongerechtigheyt bevonden wort datse [een yegelijck] haetet.
4	Verba oris eius sunt iniquitas & dolus:	De woirden sijns monts sijn argheyt ende bedroch /
	desiit intelligere	hy ontslaet sick van [yet] te verstaen /
	ut bene agat.	om goet te doen.
5	Iniquitatem cogitat in cubili suo, stat secus viam non bonam,	Hy versint argheyt op sijn bedde: hy blijft staende op den wegh die niet goet en is:
	malum non abiicit.	geen quaet en is hem tegen.
6	O Iehoua, usque ad caelos misericordia tua:	O HEERE / dijne goetgunstigheyt streckt tot inde hemelen
	veritas tua usque ad nubes.	[ende] dijne waerheyt tot aende wolcken.
7	Iustitia tua sicut montes Dei:	Dijne gerechtigheyt is als hooge bergen:
	iudicia tua, vorago multa:	dijne gerichten sijn eenen grooten afgront.
	hominem & animal servas Iehoua.	HEERE/du behoudest den mensche ende het veeh.
8	Quàm pretiosa est misericordia tua Deus:	O God/hoe kostelijck is dijne goetgunstigheyt!
	ideo filii hominum in umbra alarum tuarum sperant.	dies sullen de kinderen der menschen haer vertreck nemen tot de scheme dijner vleugelen.
9	Inebriabuntur pinguedine domus tuae, & torrente deliciarum tuarum potum dabis eis:	Sy sullen gelavet worden vande vettigheyt dijns huys / ende du saltse drencken/wt de beke dijner wellusten.
10	Quoniam apud te est vena vitae, & in lumine tuo videbimus lumen.	Want by dy is de springader des leuens. In dijn licht sullen wy het licht aenschouwen.
11	Protrahe misericordiam tuam ad cognoscentes te,	Verstrecke dijne goetgunstigheyt den genen die dy kennen /
	& iustitiam tuam ad rectos corde.	ende dijne gerechtigheyt den genen die oprecht van herten sijn.
12	Ne veniat mihi pes superbiae,	Dat den voet des hooveirdigen ouer my niet en kome /
	& manus impiorum ne migrare faciat me.	ende dat de hant der goddeloosen my niet om en stoote.

[p. 30]

13	Illuc ceciderunt operarii iniquitatis: impulsi sunt,	Daer sijn sy gevallen die boosheyt wercken/sy sijn ommegestooten /
	nec potuerunt surgere.	ende en connen niet weder opstaen.
	lxxxiiii	De Lxxxiiij. Psalm.
6	Beatus homo	Wel saligh is de man
	cuius fortitudo est in te:	wiens kracht in dy bestaet /
	et viae in corde eorum.	[ende] die de gebaende wegen in haer herte leggen.
7	Transeuntes per vallem mori fontem ponunt eam:	Die doir het moerboomdal trecken [die] houden hem voir [haer] fonteyne/
	etiam piscinas operit pluvia.	oock [houden sy hem] voir [haere] segeningen/ de gene die den regen overvalt.
8	Eunt de turma ed turmam,	Sy treden van rot tot rot
	donec conspiciatur quisque eorum ante	[tot dat een jegelijck van hun] in Sion voir
	Deum in Siión.	God verschijne.
11	Quia melior est dies in atriis tuis, quam alibi mille:	Want eenen dach in dijne voirhouen is beter dan duysent [elders]
	elegi esse in limine in domo	Ick kose liever my te houden aenden dorpel int huys mijns Gods/dan in de tenten der godloosheyt te verkeeren.
	Dei mei, potius quam habitare in tabernaculis impietatis.

Met opzet heb ik een fragment van ps. 84 gekozen om te laten zien dat het Latijn van Pagninus de vertaler soms voor een probleem zet, zodat het raadplegen van een exegetische commentaar noodzakelijk wordt.

Het is niet moeilijk wat plaatsen te verzamelen waaruit blijkt dat Marnix de voorkeur gaf aan een andere vertaling, maar dat het Liber Psalmorum van 1556/'57 zijn hoofdbron is geweest, staat wel vast, niet alleen voor de Psalmen, maar ook voor de oudtestamentische ‘Schriftuerlijcke Lofsangen’, die hij als Cantica erin aantrof.

In 1594 begon Marnix zijn werk als bijbelvertaler. Behalve persoonlijk eerherstel betekende zijn aanstelling als zodanig ook een wetenschappelijke onderscheiding, waaraan zijn overzetting van de Psalmen natuurlijk niet vreemd is geweest. Hij verhuisde van West-Souburg naar Leiden, waar het complete hulpapparaat van de universiteitsbibliotheek tot zijn beschikking stond en waar hij eventueel adviezen kon inwinnen bij de hoogleraar in het Hebreeuws.

Na vergelijking van de belangrijkste vertalingen (Pagninus 1528; Leo Judae 1545, herdr. 1605; Pagninus-Vatablus 1557; Tremellius-Junius 1580, herdr. 1596) was het wederom een verrassing te moeten constateren, dat Marnix ook nu één Latijnse overzetting van het Oude Testament - verder dan het boek Genesis schijnt hij in de volgende vier jaar niet gekomen te zijn - als grondslag voor zijn werk heeft aangenomen en aangehouden. Hij heeft in Santes Pagninus een onbeperkt vertrouwen gehad en deze dan ook woord voor woord gevolgd. Robert Etienne had de door de auteur zelf verbeterde bijbel in 1557 uitgegeven, met de annotaties van Vatablus: BIBLIA. Vtriusque Testamenti. De qvorvm nova interpretatione et copiosissimis annotationibus lege quam in limine operis habes epistolam. Oliva Rob. Stephani. M.D.LVII.

Twee kleine fragmenten uit Geneses zullen mijn bewering moeten waarmaken.

[p. 31]

Cap. vi.	Cap. vi.^1
1 Fuit autem, quum coepissent homines multiplicari in superficie terrae, filiaeque natae essent illis:	Ende het gheschiede doe de menschen begonnen te vermeerderen [of te vermenichvuldigen] op den Aerdbodem, ende dat hun Dochteren ghebooren werden,
2 Viderunt filii Dei filias hominum, quòd pulchrae essent, & acceperunt sibi uxores ex omnibus quas elegerant.	Dat de Sonen Godes de dochteren der Menschen aensagen, als [of om dat] sy schoon waren, ende sy namense hun tot Wijven, uyt allerleye diese kiesen mochten.
3 Et dixit Iehouáh, Non disceptabit spiritus meus cum homine in seculum, eo quòd sit etiam caro...	Doe sprack de Selfwesighe [of Jehovah]: mijn Geest en sal niet eeuwelijck met den mensche pleyten, dewyle hy doch enckel vleesch is...
Cap. xviii.	Cap. xviii.
17 Et Iehouáh dixit, Nunquid caelabo Abrahám quod ego facturus sum,	Ende de Selfwesige sprack: Soude ick Abraham verbergen 't Ghene dat ick doen wil?
18 Quum Abrahám omnino futurus sit in gentem magnam, & fortem, benedicendaeque sint in eo omnes gentes terrae?	Daer Abraham doch ghewisselijck tot een groot ende machtigh Volck werden sal, ende alle Volcken der aerden in hem ghezegent sullen werden?
19 Noui enim eum, propterea praecipiet filiis suis, & domui suae post se, ut custodiant viam Iehouae, faciántque iustitiam & iudicium, ut venire faciat Iehouáh super Abraham quod loquutus est super eum.	Want ick kenne hem, als dat hy sijnen kinderen, ende sijnen huysghesinde nae hem bevelen sal, dat sy den wegh des Selfwesighen houden, om gherechtigheyt ende gerichte te pleghen, op dat de Selfwesighe over Abraham late comen het ghene dat hy hem toegeseydt heeft.

Ik moet de verleiding weerstaan om na te gaan hoe Marnix zijn tekst vertaalde: waar hij een variant kiest uit het notenapparaat; waar hij eventueel aan een andere ‘bron’ de voorkeur geeft, maar ook, hoe hij van het Latijn Nederlands maakt. Nu echter de ‘Vorlage’ gevonden is, kan dit met meer vrucht gebeuren dan vroeger het geval was.

Marnix een hebraïst, de grootste hebraïcus van zijn tijd? - zoals sommigen gemeend hebben. De ‘Hebreische waerheyt’ is tot hem gekomen via het Latijn, maar hij heeft dit zelf altijd angstvallig verborgen gehouden. Of heeft hij geoordeeld dat dit (wetenschappelijk) bedrog te vroom was om het als bedrog te beschouwen?

Er blijft nog een vraag over - naast vele andere overigens -: kende hij toch voldoende Hebreeuws om zelf te kunnen uitmaken welke Latijnse vertaling het allerbest de oorspronkelijke tekst weergaf?

Een aantal van deze vragen zal wel altijd onbeantwoord moeten blijven. Het doet er ook niet zoveel toe. De betekenis van Marnix als dichter en prozaïst, de waarde van zijn berijmings- en vertaalwerk wordt door de ontdekking van enige zijner ‘bronnen’ niet aangetast, evenmin als door het feit dat hij fraaie vondsten van zijn voorgangers - Utenhove, De Heere en zelfs Datheen - in zijn strofen integreerde. Voor mij blijft Marnix' Boeck der Psalmen de in alle opzichten uitnemendste berijming van de 16e eeuw.

s.j. lenselink

1 De ‘Fragmenten van Bijbel-vertaling’ zijn uitgegeven door Van Toorenenbergen, Godsd. en Kerk. Geschr. ii, 's Gravenhage 1873, blz. 497 vv.