De Nieuwe Taalgids. Jaargang 61

[p. 404]

Neerlandicus, Neerlandistiek, Neerlandist

Prof. Heeroma is een jaar of tien geleden begonnen, het oude neerlandicus en neerlandistiek te vervangen door nederlandicus en nederlandistiek. In een opmerking NTg. lx, 137 heb ik dat als ‘het tegendeel van een verbetering’ gekwalificeerd, en het een beetje jammer gevonden dat een zo representatieve en naar buiten ‘vlagvertonende’ groep als de werkcommissie van docenten in Nederlands buiten Nederland en België daarin Heeroma is gevolgd.

Nu is, graag toegegeven, het alternatief neer-/neder- geen aangelegenheid om je over op te winden, maar nu Heeroma in een artikel in Maatstaf van juni 1968 zijn neder- nogeens uitvoerig heeft bepleit, mag ik niet nalaten een goed woord te spreken voor neer-, niet alleen omdat het de oudste rechten heeft, maar ook omdat het uit een oogpunt van nederlandse geleerde (bastaard)woordvorming de beste rechten heeft.

De redenering van Heeroma is, kort samengevat, ongeveer als volgt. Neerland en Neerlands, al dan niet met een kapje op een van de twee e's, dateert uit de tijd van het aangeblazen retorische patriottisme van de vorige eeuw, het ligt in de sfeer van het dierbare Wien Neerlandsch Bloed. Voor ons twintigste-eeuwers is Neerland en Neerlands in niet-ironiserend gebruik onmogelijk geworden. Wij kennen en erkennen alleen Nederland en Nederlands. Waarom dan niet de benamingen van het vak en zijn beoefenaars afleiden van het alleen gangbare Nederland(s)? Waarom moet een beoefenaar van de moedertaal neerlandicus heten en het studievak neerlandistiek?

Ik stel daar enige vragen tegenover. Wij kennen alleen Engels, Grieks, Spaans. Waarom moeten dan de beoefenaars van die talen niet engelist, griekist, spanist heten, maar anglist, graecist (eventueel graecus) en hispanist, en hun studievakken soortgelijk met een -iek erachter? En waarom spellen we - want hier is het verschil alleen orthografisch - niet friesist of friezist, maar frisist? En waarom zal iemand die een specialist in Deens moet benamen, geen ogenblik aan denist denken, maar zonder aarzelen de vorm danist maken?

Die vragen kunnen de indruk maken van een chargering of parodiëring van Heeroma's terminologie. Maar die ongunstige waardering verdienen ze niet. Het antwoord erop is, naar het mij voorkomt, van beslissend belang voor de beoordeling van de termen neerlandicus en neerlandistiek. Dat antwoord is namelijk: omdat zulke pseudoklassieke geleerde formaties op -icus, -isme, -ist ook een klassiek, echt of pseudo-, meestal een latijns of gelatiniseerd, voorstuk moeten hebben; het ‘grondwoord’ waarbij ze een ‘afleiding’ zijn, om het enigszins gewaagd uit te drukken, moet ook klassiek zijn. Anglist is een ‘afleiding’ van, of, minder gevaarlijk geformuleerd, sluit aan bij Anglia. Zo sluit hispanist aan bij Hispania, frisist bij Frisia, danist bij Dania.

Onder dat licht nu moeten ook de termen bekeken worden, die nodig werden, toen de hogeronderwijswet van 1876 de studie in de ‘nederlandse letteren’ mogelijk maakte. Er waren in de eerste plaats termen nodig voor de in het Latijn gestelde series lectionum en examen- en doctorsbullen. En zo werd ‘nederlandse letteren’ verlatijnst tot litterae neerlandicae, en ‘nederlandse taal’ tot lingua neerlandica. Waarom neer-en niet neder-? Omdat zo'n latinisering, als het enigszins kan, ook een ‘antiek’ voorstuk moet hebben. Dat was niet zo gemakkelijk te halen uit een Neerlandia als het voorstuk van hispanist uit Hispania, al mogen we veilig aannemen dat de latinisering Neerlandia, naar het voorbeeld van Hollandia en Zelandia, die al vroeg in latijnse bescheiden

[p. 405]

voorkomen, al gebruikelijk was voordat het Algemeen Nederlands Verbond die naam aan zijn maandblad gaf. Maar ‘antiek’ was wel de vorm Neerland, waarvan het edel Neerlandt soet in het Wilhelmus een voorbeeld is van eerbiedwaardige ouderdom, een voorbeeld waaraan nog niets kleeft van het retorisch opgewarmde tollensiaanse Neerland en Neerlandsch. Bovendien - en dat is nog belangrijker - kon de latinisering met neer- aansluiten bij het sinds lang gevestigde franse néerlandais. Latiniseringen op basis van het Frans zijn om zo te zeggen ‘verantwoord’, omdat het Frans de latijnse traditie voortzet, en die procedure is en wordt in het Nederlands vaak toegepast. Er is daarover in het kort iets te lezen bij Royen, Latijn en Grieks dat wij allen spreken, 82 vlg., en uitvoeriger handelt Salverda de Grave erover in zijn Essai sur quelques groupes de Mots empruntés par le Néerlandais au Latin écrit, passim (korte slotbeschouwing, blz. 160 vlg.).

Bij die litterae neerlandicae en lingua neerlandica van het universitaire Latijn paste vanzelf neerlandicus, zoals medicus bij het facultas medica van de series, en, wat verderaf, maar volkomen vergelijkbaar, grammaticus bij grammatica, mathematicus bij mathematica. Van wat latere datum is, als ik het wel heb, de term neerlandistiek voor het studievak, een onberispelijke formatie na en naar de bestaande latiniserende vormen met neer-.

Voor iemand die zo de termen neerlandicus en neerlandistiek beschouwt, als latiniseringen - en dat is m.i. de enig juiste en billijke wijze van ze te bezien - gaat het nederlandistiek van Heeroma enigszins lijken op een stijlistiek of een romeinist (in de betekenis ‘beoefenaar van het romeins recht’).

In een uit het Nederlands vertaald duits artikel in de Zeitschrift für Mundartforschung heeft Heeroma het woord Nederlandistik gebruikt. Daarbij moet op zijn minst de vraag rijzen, of het niet Niederlandistik had moeten zijn. Die vraag zou niet opgekomen zijn, als hij meegewerkt had aan de (latiniserende) internationalisering van de term met Neerlandistik, in aansluiting bij het franse néerlandistique en overeenkomstige termen in andere romaanse talen, ten dele reeds bestaand, ten dele volgens de geldende beginselen van woordvorming zonder enige weerstand in te voeren.

Bij wijze van voetnoot moet ik eerlijkheidshalve hierbij opmerken dat nederlandistiek goed aanslaat in de skandinavische landen, omdat het daar geredelijk aanpast bij de benamingen van onze taal, deens nederlandsk, zweeds nederlăndsk. Dr. J. de Rooy, de lector in Nederlands in Uppsala, deelde mij eens mede, dat hij de term wel praktisch vond bij zijn onderwijs.
En nog een opmerking ‘eerlijkheidshalve’. Wie van internationalisering spreekt, moet ook en vooral aan de Engels sprekende wereld denken. Heeroma hoopt dat zijn nederlandist - waarover straks-in die grote wereld zal ‘voortgesproken’ worden als Netherlandist De man die van zichzelf mag zeggen Netherlandic = ‘nederlands’ met zijn Netherlandic Language Research in de ‘angelsaksische’ wereld te hebben geïntroduceerd (misschien juister: aan die wereld te hebben opgedrongen), en die op een in het oog lopende plaats, in het voorbericht, ook al de term Netherlandist heeft durven lanceren - wat Heeroma is ontgaan -, zou over de kansen van dat Netherlandist een bespiegeling van enige waarde kunnen houden, maar daarvoor is het hier niet de plaats.

Tot zover ging het in hoofdzaak over neder- tegenover neer-. Het Maatstaf-artikel van Heeroma geeft echter aanleiding, ook voor een ander punt aandacht te vragen. In de

[p. 406]

eerste jaren nadat hij tot de vernedering van de oude terminologie was overgegaan, kon men in zijn geschriften nog nederlandicus tegenkomen, zijn transformatie van het bestaande neerlandicus. In het genoemde artikel richt hij zich nu tegen neerlandicus niet alleen wegens het voorstuk, maar ook wegens het -icus. Hij wil liever neerlandist (in zijn terminologie, die ik gemakshalve in het vervolg niet meer overneem, nederlandist), en daarvoor is zeker wat te zeggen. Neerlandist zou aansluiten bij anglist, latinist, hispanist e.a., en het zou geen gewaagd novum zijn, omdat het in zekere zin al opgesloten ligt in het algemeen aanvaarde neerlandistiek.

Toch is neerlandicus, zoals zoëven al bleek, in het minst niet verwerpelijk. De bezwaren die Heeroma ertegen aanvoert, wegen al heel licht. Als hij het spottenderwijs vergelijkt met een ‘duitsicus’, dan ligt het voor de hand daartegen op te merken dat die gelijkenis treffender is bij nederlandicus, en dat juist zijn eigen nederlandist door de ‘ontlatinisering’ bedenkelijk op een ‘duitsist’ gaat lijken, en op ongewenste wijze afwijkt van de hierboven genoemde vormen anglist, hispanist enz. Iets meer, maar niet veel meer gewicht kan ik toekennen aan de verlegenheid waarin Heeroma zegt te geraken, als hij zijn studierichting aan een Duitser moet duidelijk maken: ‘Ich bin kein Germanist, ich bin ... Neerlandicus’. Ik schrijf hem wel zoveel kennis van het Duits toe, dat hij, als hij botanicus of historicus was, die termen zou verduitsen tot Botaniker of Historiker. Zo ook had hij zich in het Duits Neerlandiker kunnen of liever moeten noemen, en dat zou de Duitser, met Botaniker, Historiker enz. enz. voor ogen, zonder veel bevreemding ‘verstaan’ hebben.

Termen als botanicus, chemicus, fysicus, historicus enz. enz. maken inderdaad terstond neerlandicus begrijpelijk en ook verdedigbaar. Wel zou hiertegen aangevoerd kunnen worden dat het voorstuk van die formaties, het ‘grondwoord’, niet helemaal te vergelijken is met dat van neerlandicus. Er is niet de naam van een taal of een volk in te herkennen. Dat is wel het geval bij frisicus, een term die voor de ‘frisicus’ H.T.J. Miedema, blijkens zijn artikel NTg. xlviii, 268 vlg., in 1955 de meest gangbare was. Zelfs constateert hij dat het hierboven gebruikte frisist ‘geen of weinig sukses’ heeft gehad. Nu is, naar het mij voorkomt, in 1968 frisist wel een heel eind op weg om het van frisicus te winnen. Maar hoe dat zij, die laatste formatie geeft een deugdelijke steun aan neerlandicus. En wie die steun nog te wankel mocht achten wegens het veldwinnen van frisist, zal toch moeten erkennen dat neerlandicus zijn volkomen parallel heeft in het in Nederland algemeen gebruikelijke hebraïcus (ook bij Miedema vermeld). Daarom is er geen reden, het eenmaal gevestigde neerlandicus in binnenlands gebruik af te schaffen, al heeft de door Heeroma bepleite -ist-formatie, maar dan in de ‘geherlatiniseerde’ en daardoor geïnternationaliseerde vorm neerlandist, ontegenzeglijk voordelen in het internationale wetenschappelijke verkeer.

Augustus 1968

c.b. van haeringen