De Nieuwe Taalgids. Jaargang 61

[p. 257]

De bijstelling

In de ‘Structurele Syntaxis’ (Den Haag; 1949) weidt prof. dr. A.W. de Groot in het kort uit over de plaats die de bijstelling in het structurele systeem dient gegeven te worden (pag. 63 t/m 65). Zijn indeling in woordgroepen, voor het grootste deel gebaseerd op de privatieve tegenstelling nevenschikkend/onderschikkend, laat voor de bijstelling tweeërlei mogelijkheid open: sommige gevallen kan men onder het indelingsprincipe van de nevenschikkende groep rangschikken, andere moeten tot de onderschikkende groep gerekend worden.

Zo wordt de bijstelling in de woordgroep

‘Karel, de eerste koning van Engeland,...’

nevenschikkend met ‘Karel’ verbonden, terwijl er in de woordgroep

‘Karel, koning van Engeland,...’

van onderschikking sprake is.

De Groot baseert dit ‘delicate en subtiele’ onderscheid op het feit, dat de bijstelling in het tweede voorbeeld ‘een kwaliteit betekent of noemt’, terwijl de twee leden van de eerste zin onderling verwisselbaar zijn.

Dr. H.F.A. van der Lubbe O.F.M, kritiseert in zijn ‘Woordvolgorde in het Nederlands’ (Assen; 1965; tweede druk, pag. 99/100) de eenzijdige ‘werkhypothese’ onderschikking/nevenschikking van De Groot. In navolging van Trubetzkoy houdt hij in zijn indelingsprincipe ook rekening met de zgn. predicerende groepen (vb. onderwerp + predikaat (pag. 65)). Daardoor kan hij zijn woordgroepenleer op een betere en meer exacte basis opbouwen. Van der Lubbe rekent de bijstelling niet tot de nevenschikkende noch tot de onderschikkende groep. Hij brengt hem onder in de predicerende groep, omdat de bijstelling evenals het predikaat, wordt uitgezegd over het naamwoord waarbij hij hoort, waardoor hij de naar zijn zeggen ‘eigenaardige interpretatie’ van De Groot vermijdt.

Dat een bijstelling predicerend is, wordt door De Groot geenszins ontkend. Hij laat dit feit in zijn indeling echter achterwege, omdat hij de predicerende groep ondergeschikt maakt aan zijn indelingsprincipe nevenschikking/onderschikking.

In navolging van Bloomfield maakt Van der Lubbe ook een onderscheid in endocentrische en exocentrische groepen (pag. 72). Endocentrische groepen zijn groepen, die óf een kern hebben (onderschikkende groepen) óf waarvan de leden tot dezelfde gebruikskategorie behoren (nevenschikkende groepen); exocentrische groepen hebben geen kern en de groep in zijn geheel behoort tot een andere gebruiksklasse dan de delen waaruit hij is opgebouwd. Daartoe rekent hij de predicerende groep, de voegwoordgroep en de voorzetselgroep. Omdat de bijstelling dezelfde syntactische valentie heeft als de zelfstandigheid waarbij hij hoort, noemt Van der Lubbe hem een endocentrische predicerende groep.

Wil men echter de onderscheiding onderschikkend/nevenschikkend voor de bijstelling vermijden, dan wordt de benaming endocentrische predicerende groep een contradictio in terminis. Immers, de term endocentrische predicerende groep impliceert dat er sprake moet zijn van een nevenschikkende of onderschikkende groep. Van der Lubbe erkent trouwens zelf, dat in vele gevallen de combinatie naamwoord + bijstelling zeer dicht het karakter van een onderschikkende groep nadert. Men kan

[p. 258]

zich daarom afvragen of de boven gesignaleerde eigenaardige interpretatie wel zo eigenaardig is.

Vergelijken we met elkaar de woordgroepen

‘Karel, de eerste koning van Engeland,...’ en

‘Karel, koning van Engeland,...’

dan valt toch niet te ontkennen dat het taalgevoel hier een, zij het gering, verschil opmerkt. De structuralist De Groot tracht dit verschil langs semantische weg te verklaren door op het noemen of betekenen van een kwaliteit te wijzen.

Naar mijn mening is dit onderscheid ook langs syntactische weg te bepalen: In het eerste voorbeeld zijn de twee leden van de groep onderling verwisselbaar, met andere woorden: de twee leden zijn gelijkwaardig ten opzichte van elkaar. Als het ene deel niet prevaleert boven het andere moet men wel tot een nevenschikkende groep besluiten.

In de tweede groep zijn de elementen onderling onverwisselbaar, omdat... het bepaalde lidwoord ontbreekt.

vgl.

‘Karel, koning van Engeland,...’/Koning van Engeland, Karel,..."
(uitgesloten)
‘Karel, de koning van Engeland,...’/De koning van Engeland, Karel,..."
(mogelijk)

Vergelijk nu de appositionele groepen in de volgende zinnen:

1.	Jansen, de bekende chemicus, kreeg onlangs een prijs.
2.	Jansen, bekend chemicus, kreeg onlangs een prijs.
3.	Jansen, een bekende chemicus, kreeg onlangs een prijs.

Bij zin twee is omkering onmogelijk. We hebben daar dus te maken met een onderschikkende groep.

Hoe is het echter met zin drie gesteld? Zijn de elementen van de groep hier nevenschikkend of onderschikkend met elkaar verbonden?

Hoewel minder gebruikelijk zou men de elementen waaruit de groep bestaat kunnen omkeren:

‘Een bekende chemicus, Jansen,...’ (mogelijk).

Daaruit zou men de onjuiste conclusie kunnen trekken dat deze woordgroep ekwivalent is aan die in zin één. Dat de elementen van beide groepen omkeerbaar zijn, houdt echter nog geenszins in dat ze ook syntactisch gelijkwaardig-zijn. Dit lijkt me als volgt aantoonbaar:

In onderschikkende groepen kan men door middel van de weglatingsproef aantonen welk woord (of welke woordgroep) de kern is en welk woord (of welke woordgroep) de bepaling. Dat deel dat men kan weglaten zonder dat de betekenis van de zin als geheel verandert, heet bepaling. De kern kan men niet weglaten; dan valt de woordgroep uit elkaar. Dit impliceert, dat men bij een nevenschikkende groep, waarbij de elementen immers tot dezelfde gebruikskategorie behoren, wél een van de elementen kan weglaten zonder dat de betekenis van de zin als geheel verandert. Dit betekent voor ons, dat we een prachtig kriterium hebben om na te gaan of de elementen in de woordgroep ‘een bekende chemicus, Jansen’ nevenschikkend dan wel onderschikkend met elkaar verbonden zijn. Daarbij moeten we de spreker-hoorder situatie in onze beschouwing inlassen. We zullen nu de syntactische valentie van de bijstelling in zin drie vergelijken met die in zin één.

[p. 259]

Zin één geeft geen enkele moeilijkheid:

‘Jansen kreeg onlangs een prijs’ (mogelijk).

‘De bekende chemicus kreeg onlangs een prijs’ (mogelijk).

De subjecten in beide zinnen zijn volkomen ekwivalent. In beide zinnen is de hoorder op de hoogte met de ‘identiteit’ van het subject. In de woordgroep

‘Jansen, de bekende chemicus / De bekende chemicus, Jansen’

zijn de elementen dus nevenschikkend met elkaar verbonden. De elementen hebben ieder afzonderlijk dezelfde gebruiksmogelijkheid.

Zin drie:

‘Jansen kreeg onlangs een prijs.’ (mogelijk)

‘Een bekende chemicus kreeg onlangs een prijs’ (mogelijk).

De beide subjecten zijn niet ekwivalent: in de spreker-hoordersituatie weet de laatste niet welke chemicus wordt bedoeld. Laat men op het subject in de laatste zin het naamwoord ‘Jansen’ volgen, dan is de spreker volkomen met de situatie op de hoogte. Met andere woorden: ‘een bekende chemicus’ verkeert in afhankelijkheidsrelatie tot ‘Jansen’; het is dus een bepaling bij het naamwoord, ongeacht het feit of het er voor of er achter staat. Dezelfde afhankelijkheidsrelatie zien we ook bij de bijstelling in zin twee, waaruit we mogen concluderen dat de bijstellingen in zin twee en drie ekwivalent zijn.

Nu is het zonder meer duidelijk dat de normale volgorde van de appositionele groep is: naamwoord + ‘ander deel’. Deze normale volgorde aanhoudend kan men de volgende regel opstellen:

Een appositionele groep is onderschikkend, wanneer de appositie met een onbepaald lidwoord begint, of ... wanneer als eerste woord een onbepaald lidwoord kan worden gedácht zonder dat het syntactisch verband noemenswaardig verandert; een appositionele groep is nevenschikkend, wanneer de twee leden waaruit de groep bestaat onderling verwisseld kunnen worden, of wanneer men een willekeurig lid kan weglaten, zonder dat de betekenis van de zin als geheel verandert.

Wil men konsekwent zijn dan zou het aanbeveling verdienen in de predicerende endocentrische nevenschikkende groep de benaming bijstelling te vervangen door ‘nevenstelling’ of iets dergelijks.

Zo ontstaat er een onderscheid tussen een nevenschikkende en een onderschikkende groep, syntactisch aantoonbaar en ook semantisch te verifiëren door het feit, dat in een onderschikkende groep de appositie een afhankelijkheidsrelatie met zijn kern vertoont.

Dit aldus verkregen indelingsprincipe laat zich heel goed inpassen in het systeem van Van der Lubbe. Het schema op pag. 107 van zijn dissertatie zou dan als volgt zijn uit te breiden:



Op deze wijze wordt de indeling in binaire opposities niet in gevaar gebracht.

Almelo, december 1967

b.jager