De Nieuwe Taalgids. Jaargang 61

[p. 217]

Over het werkwoordelijk en het naamwoordelijk gezegde

‘Het oerschema van de opeenvolging en de inhoud waarin die opeenvolging verdwijnt om verderop zijn rechten te hernemen is als een eeuwig spel van uitwendige wisseling en inwendige bestendigheid, van de twee die ongelijksoortig en toch onscheidbaar zijn en van dit spel of deze wet van alle werkelijkheid zijn taal en spraak slechts illustraties.’¹

I. In zijn proefschrift bracht M.J. Langeveld als belangrijkste bezwaar tegen de spraakkunst naar voren dat ze niet van goed gefundeerde steunpunten uitgaat en dat haar uitspraken vaak onderling tegenstrijdig zijn. Om dit te illustreren merkte hij o.m. op:

‘Dat de onderscheiding van naamwoordelijke en werkwoordelijke gezegdes in de gangbare grammatika van onze taal geen zin meer heeft, is door Van Wijk in zijn grammatika reeds jaren her gezegd. Daaruit trok men echter geen konklusie, misschien terecht, doch ook dit bleek niet.’²

De in dit citaat gekenschetste situatie is sindsdien enigszins gewijzigd, doordat uit reactie op P.C. Paardekooper's negatieve benadering van het koppelwerkwoord³ is opgemerkt, dat zinnen met een naamwoordelijk gezegde en zinnen met een werkwoordelijk gezegde zich soms van elkaar onderscheiden door verschillende intonatie in woordgroepen⁴. En M.C. van den Toorn heeft onlangs aangetoond dat de onderscheiding der gezegdes zin heeft op grond van het feit dat bij transformaties verschillen zichtbaar worden⁵.

Hiermee is echter niet alles gezegd. Uit het gegeven dat een mededeling als hij is getrouwd in de gesprekssituatie geen enkele moeilijkheid oplevert en uit het feit dat in mededelingen als hij is al jaren getrouwd en hij is gisteren getrouwd de woorden al jaren en gisteren bepalend zijn voor het karakter van het gezegde, kunnen we concluderen dat situatie en context de gegevens moeten bevatten die nodig zijn voor een beschrijving van het verschil tussen de beide gezegdes.

1 H.J. Pos, Taal en Tijd, in Keur uit de verspreide geschriften van dr. H.J. Pos, deel I, Taal, Mens en Cultuur, Arnhem-Assen 1957, blz. 167.

2 Taal en Denken, een theoretiese en didaktiese bijdrage tot voortgezet onderwijs in de moeder taal, inzonderheid tot dat der grammatika, Groningen 1934, blz. 23.

3 Het uitvoerigst in Wijlen ons koppelwerkwoord?, Levende Talen 1958, blz. 115 e.v., maar ook reeds in vroegere publikaties.

4 Door M.A.F. Ostendorf, in Functie en Accent, NTg. 46 (1953), blz. 274 e.v. en A.W. de Groot, in Een nieuwe Nederlandse grammatica, NTg. 52 (1959), blz. 145 e.v.

5 In Het naamwoordelijk gezegde, Levende Talen 1965, blz. 629 e.v. Zijn conclusie heeft hij gehandhaafd in Koppelwerkwoord en naamwoordelijk gezegde: een antwoord aan Paardekooper, Levende Talen 1967, blz. 199 e.v., tegenover de bezwaren van P.C. Paardekooper, in Een heilige spraakkunstkoe: het koppelwerkwoord, Levende Talen 1967, blz. 189 e.v.

[p. 218]

Merken we in dit verband op, dat het gezegde van een mededeling als de winkel is vanmiddag gesloten

naamwoordelijk is, als ze 's ochtends wordt uitgesproken en werkwoordelijk als ze 's avonds wordt meegedeeld, dan is duidelijk dat genoemde beschrijving de werkelijlheid van de taalgebruiker zal moeten erkennen: de tijd van het spreken is immers bepalend voor het karakter van het gezegde. Maar evenzeer zal de als subject genoemde of aangeduide werkelijkheid uitgangspunt moeten zijn: de tijd waaraan het subject door het gezegde gebonden wordt, - de tijd voor of na het moment van het spreken -, is eveneens bepalend voor het karakter van het gezegde. Dat het als subject genoemde of aangeduide inderdaad als werkelijkheid dient te worden opgevat¹, blijkt ook hieruit dat het verschil tussen de gezegdes van de mededelingen

hij is ziek - hij is ziek thúis

hij is al jaren getrouwd - hij is al jaren getrouwd in Amérika

bepaald wordt door het al of niet genoemd worden van de plaats waar de als subject aangeduide persoon zich bevindt. De beschrijving der gezegdes zal daarom moeten uitgaan van de ontmoeting van taalgebruiker en werkelijkheid, in ruimte en tijd: ‘il y a une linguistique par le fait que l'homme est un sujet parlant et qu'il se connaît en tant que tel, per l'aspect subjectif, par l'intuition qu'il a de son propre réalité.’²

II. Als de volgende mededelingen geldig zijn voor het moment van het spreken:

a)	hij verhuurt zijn huis	e)	hij slaapt
b)	hij fietst	f)	het ijs smelt
c)	hij heeft honger	g)	hij wordt geprezen
d)	hij schrijft slordig

dan zijn bij verandering van tempus mogelijk:

a')	hij verhuurde zijn huis	-	hij verhuurde zijn huis niet
	hij zal zijn huis verhuren	-	hij zal zijn huis niet verhuren
	enz.

Bij verandering van tempus behoudt een mededeling met een werkwoordelijk gezegde dus haar geldigheid òf ze wordt ongeldig.

Plaatsen we hiertegenover de volgende mededelingen met een naamwoordelijk gezegde:

h)	hij is burgemeester	k)	dat boek is van mij
i)	hij is ziek	l)	de kachel is uit
j)	hij is in de war	m)	hij is getrouwd

Voor een andere tijd kunnen gelden:

h')	hij was/werd burgemeester	-	hij zal burgemeester zijn/blijven
	hij was gemeentesecretaris	-	hij zal minister zijn/worden
i')	hij was/werd ziek	-	hij zal ziek zijn/blijven
	hij was gezond	-	hij zal beter zijn /worden
j')	hij was/raakte in de war	-	hij zal in de war zijn/blijven
	hij was goed bij z'n positieven	-	hij zal goed bij z'n positieven zijn

1 Vgl. M. Merleau-Ponty, Sur la phénoménologie du langage, in Signes, Paris 1960, blz. 119: ‘en effet le phénomène central du langage est l'acte commun du signifiant et du signifié.’

2 H.J. Pos, Phénoménologie et linguistique, a.w. blz. 141.

[p. 219]

k')	dat boek was van mij	-	dat boek zal van mij zijn/blijven
	dat boek was van mijn vader	-	dat boek zal van mijn zoon zijn
l')	de kachel was uit	-	de kachel zal uit zijn/blijven
	de kachel was aan	-	de kachel zal aan zijn
m')	hij was getrouwd	-	hij zal getrouwd zijn/blijven
	hij was vrijgezel	-	hij zal gescheiden/weduwnaar zijn

Als het tempus verandert, behoudt een mededeling met een naamwoordelijk gezegde dus haar geldigheid òf de (een) tegenstelling ervan wordt geldig.

Met de tegengestelde mededeling voor een andere tijd gaat soms een tegenstelling van plaats gepaard. Als nu gelden:

n)	hij is tevreden in zijn nieuwe woning
o)	hij is in Amsterdam weer lastig

kunnen, bij verandering van tempus, daarbij als tegenstellingen bijvoorbeeld gedacht worden:

n')	hij was ontevreden in zijn vroegere woning
o')	thuis was hij gezeglijk

Het is ook mogelijk dat dergelijke tegenstellingen optreden zonder dat er verschil in tempus is. Zo kunnen tegenover:

p)	thuis is hij altijd ziek
q)	hij is altijd vrolijk in Parijs

als tegenstellingen geplaatst worden:

p')	op het voetbalveld is hij altijd gezond
q')	hij is altijd somber in Lutjegast

In dergelijke mededelingen kan de bepaling van plaats steeds door een bijzin vervangen worden:

n")	nu hij in zijn nieuwe huis woont
o")	nu hij weer in Amsterdam is
p")	als hij thuis is
q")	als hij in Parijs is

Met de andere plaats in de tegengestelde mededeling is dus impliciet een andere tijd gegeven. Hier geldt de opmerking van W. Pfeiderer: ‘Der menschliche Intellekt nämlich ist ausserstande, Raum und Zeit zugleich zu begreifen. Er muss das scheinbar Selbstverstandliche, die raumzeitliche Einheit eines Geschehens, um sie anders sagbar zu machen, in seine raumliche und seine zeitliche Komponente zerlegen.’¹

Dit is ook van toepassing op een tegenstelling als:

r)	hij is soldaat in de Harskamp
r')	hij is met verlof

De laatste mededeling veronderstelt een andere plaats dan de Harskamp èn een andere tijd, want de tijd waarvoor de eerste mededeling geldt, is noodzakelijk langer van duur dan die waarvoor de tweede uitspraak geldig is.

Mededelingen met een naamwoordelijk gezegde onderscheiden zich hierdoor van mededelingen als:

s)	hij is ziek thúis
t)	hij is al jaren getrouwd in Amérika

die, doordat het accent op ziek en getrouwd minder zwaar is dan dat op thuis en in

1 Das Zeitwort im Deutschen und die Grundlagen des Satzes, in H. Moser, Das Ringen um eine neue deutsche Grammatik, 2e druk, Darmstadt 1965, blz. 402.

[p. 220]

Amerika, geen tegenstellingen met een andere tijd en een andere plaats oproepen.

Uit het bovenstaande kunnen we nu concluderen:

1^o.	Geldt een werkwoordelijke mededeling bij verandering van tempus niet, dan geldt de negatie; geldt een naamwoordelijke mededeling bij verandering van tempus niet, dan geldt een positieve tegengestelde mededeling.
2^o.	Bevat een naamwoordelijke mededeling een bepaling van plaats, dan kan tegenover die mededeling een tegenstelling gedacht worden waarin het m.b.t. het subject meegedeelde gebonden is aan een andere tijd en een andere plaats.

III. Aan het in de eerste conclusie beschreven verschil ligt een verschillende beleving van het moment van het spreken ten grondslag¹. De taalgebruiker die een werkwoordelijke mededeling uitspreekt die bij verandering van tempus niet geldig is, isoleert de tijd die hij als nu ervaart. Zo bijvoorbeeld in mededelingen als:

a) het begint te regenen
b) hij loopt al een uur
c) hij trouwt vandaag

die gelden voor het moment van het spreken of voor de in de bepaling genoemde tijd, waarin het moment van het spreken is opgenomen. Ook als van dergelijke mededelingen het tempus preteritum of futurum is, wordt het nu van de taalgebruiker geïsoleerd:

d) hij heeft het boek teruggegeven
e) hij studeerde in Leiden
f) morgen gaat hij naar Amerika

De tijd waarnaar door het tempus verwezen wordt - de tijd voor of na het moment van het spreken -, wordt ervaren als niet-nu, doordat deze mededelingen hun geldig heid verliezen als het tempus presens wordt. Nu kunnen immers slechts gelden:

d') hij geeft het boek niet terug
e') hij studeert niet in Leiden
f') hij gaat vandaag niet naar Amerika

De taalgebruiker ervaart de tijd hier als verloop, als leef-tijd. Zoals iemand op zekere leeftijd plotseling tot de ontdekking kan komen dat zijn jeugd onherroepelijk voorbij is, of zoals een opgroeiend kind opeens tot het besef kan komen dat de tijd van het volwassen zijn beslist nog niet is aangebroken, zo beleeft de taalgebruiker vanuit het presente heden het verleden als het voorbije, het niet-meer-presente, en de toekomst als het (nog)-niet-aanwezige.

Hiertegenover staat de beleving van het nu in naamwoordelijke mededelingen die bij verandering van tempus ongeldig worden. We nemen als voorbeeld:

g)	de tentoonstelling was gisteren gesloten
h)	vanavond is de kachel wel uit

De tijd voor en na het moment van het spreken wordt met het nu verbonden, doordat tegenover deze mededelingen als tegenstellingen geplaatst kunnen worden: ²

1 Vgl. F. Schmidt, Logik des Syntax, 4., erweiterte Auflage, Berlin 1962, blz. 46: ‘Die vom Sprecher oder Schreiber auf sein eigenes Jetzt bezogenen Zeitbestimmungen sind die Hauptbedeutungen der Tempora des Verbs: Wovon jener spricht, das ist entweder gleichzeitig mit der Zeit seines Sprechens oder früher oder aber später als die Zeit seines Sprechens und also in Gegenwart oder Vergangenheit oder Zukunft.’

2 Vgl. Jean Gebser, In der Bewährung, Zehn Hinweise auf das neue Bewusstsein, Bern 1962, blz. 74: ‘Zeit ist nicht nur Abfolge von Vergangenheit, Gegenwart und Zukunft, also geteilte Zeit, sondern ein Ineinandergriffen der drei Teile als Inbegriff des vorgegebenen Ganzen.’

[p. 221]

g')	de tentoonstelling is vandaag geopend
h')	nu is de kachel nog aan

Daardoor worden het verleden en de toekomst niet beleefd als niet-nu, maar als anders-dan-nu. Niet de gedeelde tijd in haar onherroepelijk verloop wordt hier ervaren maar de totale tijd, waarin het nu verbonden is met het voor-nu en het na-nu; de ‘temps vécu’. Door de betekenisoppositie in de gezegdes wordt aan het als subject genoemde een bestaan verleend in verleden en heden, in het nu en in de toekomst. Het voor-nu en het na-nu zijn daardoor als het ware dimensies van het heden, van het moment waarop de taalgebruiker spreekt: ‘Het voorbijgegane moment is niet maar herinnerd, maar is, als retentie, direct waargenomen. Ook het komende moment wordt niet louter in de verbeelding voorgesteld doch is als dimensie van het heden, als protentie, in de nu-ervaring present.’¹

Werd in de zojuist gegeven voorbeelden het nu van de taalgebruiker met de tijd ervoor en erna verbonden door een betekenistegenstelling in de naamwoordelijke delen,die verbinding kan ook door een oppositie in hetwerkwoordelijk deel tot stand komen. Het onderscheid tussen de mededelingen

i)	hij is ziek geworden	i')	hij is ziek
j)	hij is vliegenier geworden	j')	hij is vliegenier

kan beschreven worden als een verschil in aspect. Van i en j is het aspect perfectief: het d.m.v. het gezegde meegedeelde is gegeven in een culminatiepunt en het wordt niet voorgesteld als ‘plaatshebbend’ op het moment van het spreken (het tempus is perfectum). Het aspect van i' en j' is imperfectief: het d.m.v. het gezegde meegedeelde is gegeven in een duur en het wordt voorgesteld als ‘plaatshebbend’ op het moment van het spreken (het tempus is presens)².

Verbindt deze oppositie in aspect het nu met de tijd erna, dan gaat dit gepaard met een tegenstelling in de betekenis van het naamwoordelijk deel:

k)	hij is nu nog staatssecretaris, maar hij wordt binnenkort minister
l)	hij is nu nog ziek, maar hij wordt wel gauw weer beter

Samenvattend concluderen we:

1^o.	Spreekt de taalgebruiker een werkwoordelijke mededeling uit die niet geldig is bij verandering van tempus, dan isoleert hij de tijd die hij als nu ervaart.
2^o.	Spreekt de taalgebruiker een naamwoordelijke mededeling uit die niet geldig is bij verandering van tempus, dan ervaart hij verleden en toekomst als dimensies van het nu, doordat er een verbinding gelegd wordt tussen voor- en na-nu èn nu
óf	door een tegenstelling in het naamwoordelijk deel (zijn in het preteritum, presens en futurum),
óf	door een tegenstelling in het naamwoordelijk deel + een oppositie in aspect (zijn in het presens, worden in het futurum),
óf	door een oppositie in aspect (worden in het perfectum, zijn in het presens).

1 Dr. C.A. van Peursen, Fenomenologie en Werkelijkheid, Aula-Boeken nr. 309, Utrecht 1967, Hoofdstuk iv, De tijd in de fenomenologie van Husserl, blz. 65.

2 Voor deze karakteriseringen van de aspecten zie men N. van Wijk, ‘Aspect’ en ‘Aktionsart’, NTg. 22 (1928) blz. 225 e.v. sn F.G. Droste, Aspecten en Aktionsarten in het Nederlandse verbale systeem, in Uit de School van Michels, Nijmegen 1958, blz. 218 e.v.

[p. 222]

IV. Reeds is opgemerkt dat naamwoordelijke mededelingen waarvan het tempus presens is, slechts een tegenstelling kunnen vormen met naamwoordelijke medede-delingen waarvan het tempus preteritum, resp. futurum is, indien het als subject genoemde of aangeduide bestaat in de tijd die de taalgebruiker met nu aanduidt¹. Zo is te verklaren dat het gezegde van mededelingen als

het varken is geslacht
de sneeuw is gesmolten

niet naamwoordelijk is. Als deze perfectieve mededelingen geldig zijn, bestaat het als subject genoemde niet meer op het moment van het spreken. Plaatsen we hiernaast de mededelingen

de sneeuw is verdwenen
de sneeuw zal vanmiddag wel verdwenen zijn

die onder perfectief aspect bezien worden, als verdwenen wordt opgevat als een synoniem van gesmolten en onder imperfectief aspect als het de betekenis heeft van weg, dan zien we dat in de laatste opvatting het als subject genoemde als afwezig present is in het nu van de taalgebruiker. De oppositie in aspect legt hier dus een verbinding tussen verleden/toekomst en heden door de tegenstelling aanwezig zijn/ afwezig zijn van het als subject genoemde². Het opmerkelijke bierbij is, dat het afwezig zijn in een positieve mededeling wordt uitgedrukt. Daardoor verschillen deze mededelingen van

er ligt geen sneeuw meer
vanmiddag zal er wel geen sneeuw meer zijn

waarin het afwezig zijn negatief wordt uitgedrukt. Verder merken we op dat deze negatieve werkwoordelijke mededelingen een bepaling bevatten die de plaats aanduidt waaraan dit afwezig zijn wordt gebonden: er, de plaats die wordt of is waargenomen. De positieve naamwoordelijke mededelingen de sneeuw is verdwenen, de sneeuw zal vanmiddag wel verdwenen zijn, bevatten geen plaatsbepaling. Toch is ook in deze mededelingen het afwezig zijn wel aan een plaats gebonden: het hier van de waarnemer, de taalgebruiker. Doordat de perfectieve en de imperfectieve opvatting van mededelingen als de sneeuw is verdwenen tegelijkertijd geldig zijn, is het subject in het driedimensionale nu als aanwezig/afwezig present.

Naamwoordelijke mededelingen zijn dus gebonden aan het hier-en-nu van de

1 De vraag wanneer een taaluiting vanuit linguistisch standpunt bezien ‘welgevormd’ is (zie Prof. dr. G. Nuchelmans, Regels en Regelmaat, in Handelingen van het negenentwintigste Nederlands Filologencongres, Groningen 1966, blz. 52e.v.),kan vanuit dit gegeven gedeeltelijk beantwoord worden: een naamwoordelijke mededeling in het presens is slechts dan ‘welgevormd’, als de als subject genoemde of aangeduide werkelijkheid bestaat op het moment van het spreken. Een uitspraak als ‘De koning van Frankrijk is kaal’ is dus niet welgevormd. Men vergelijke in dit verband het artikel van Charles H. Kahn, The Greek verb ‘to be’ and the concept of being, Foundations of Language 2 (1966), blz. 245 e.v., waarin geconcludeerd wordt, dat het Griekse werkwoord einai een ‘existential-locative sense’ bezat, die reeds aanwezig was in het idg. *es. Hieraan voegt de schrijver toe: Our words ‘present’ and ‘absent’ themselves refiect the old locative use of the verb. (257).

2 Binnen het systeem van het naamwoordelijk gezegde kan deze tegenstelling zich ook opandere wijze voordoen. Vgl. Dr. G.A. van Es, Nederlandse Syntaxis in klein bestek, Zwolle 1966, blz. 49: ‘Het gebruik van de verleden tijdsvorm in oordeelszinnen duidt meestal aan dat de bedoelde persoon “er niet meer is”, bijv.: Hij was (in z'n tijd) een voortreffelijk pianist’.

[p. 223]

taalgebruiker. Daar het nu hiervan een driedimensionaal karakter heeft, is ook het hier driedimensionaal. Hieruit is te verklaren dat het gezegde waarin een plaatsbepaling staat, slechts dan naamwoordelijk is, als zich op het moment van het spreken een positieve tegenstelling voordoet waarin het als subject genoemde of aangeduide aan een andere plaats wordt gebonden in een andere tijd: thuis is hij ziek, op het voetbalveld is hij gezond, enz. Zo is ook te verklaren dat bijwoorden als hier niet het naamwoordelijk deel van het gezegde kunnen worden¹.

Dit hier-en-nu van de taalgebruiker kan niet objectief worden aangewezen²; het wordt beleefd en soms in de beleving verbeeld. Een prachtig voorbeeld daarvan vinden we in de Elckerlijc. De totale tijd, het nu met zijn dimensies, wordt daarin door de hoofdpersoon beleefd, doordat hij op desen dach aan twee opdrachten moet voldoen: vs. 80 rekeninghe wilt hi van u ontfaen, waardoor hij genoodzaakt wordt zich in het heden met de daden uit het verleden bezig te houden, en in vs. 84-5 Oec moetti aennemen een pelgrimagie, waardoor de toekomst (het sterven) in het heden van de hoofdpersoon present is³. Een ander voorbeeld is te vinden in Marsman's Tempel en Kruis, waarin de dichter, die zijn verleden laat herleven en aan de toekomst gestalte gaat geven, zichzelf situeert in een ijl vertrek, een absoluut wit nu (De Dierenriem I).

V. Voor de beschrijving van het onderscheid tussen de beide gezegdes zijn we uitgegaan van mededelingen die bij verandering van tempus hun geldigheid verliezen. In vele gevallen is een binding van het subject aan een andere tijd echter weinig zinvol om de eenvoudige reden dat de taalgebruiker een uitspraak wil doen die niet aan beperkte tijd gebonden is. Is het gezegde van dergelijke mededelingen naamwoordelijk, dan kan ook hier in vele gevallen aannemelijk gemaakt worden, dat het als subject genoemde met het driedimensionale hier-en-nu van de taalgebruiker verbonden is:

a) mededelingen waarin het als subject genoemde bepaalde (karakter)eigenschappen worden toegekend:

die jongen is lui	meetkundeboeken zijn vervelend	ijzer is hard
liefde is blind	apen zijn leuke dieren	God is almachtig

Dergelijke mededelingen worden wel dispositionele verklaringen genoemd, daar het gezegde aan het subject een regelmaat van gedrag toekent, een tendentie tot zekere vormen van activiteit of een vast gedragspatroon. Hiervan gaat de volgende beschrijving uit: ‘De dispositionele zin is evenzeer een overkoepeling van gedragingen die waargenomen zijn als een middel om richting te geven aan verwachtingen ten aanzien van verder gedrag.’⁴ Op het moment van het spreken zijn zowel die waargenomen gedragingen als die verwachtingen voor de spreker present, zodat het als subject genoemde gebonden is aan het driedimensionale hier-en-nu van de spreker. De per-

1 Vgl. H. Roose, Het Probleem van de Woordsoorten, Den Haag 1964, blz. 61.

2 Vgl. Dr. C.A. van Peursen, Feiten, Waarden, Gebeurtenissen, een deiktische ontologie, Hilversum-Amsterdam 1965, Hoofdstuk vi, Het ‘nu’, blz. 131: ‘“Nu” is danook niet objectiefte dateren, maar maakt dit dateren eerst mogelijk.’

3 Vgl. mijn artikel Tijd, plaats en handeling in de Elckerlijc, Spiegel der Letteren x (1967), blz. 58 e.v.

4 Prof. dr. G. Nuchelmans, Proeven van analytisch filosoferen, Hilversum-Amsterdam 1967, Hoofdstuk v, Dispositionele verklaringen, blz. 92.

[p. 224]

soonlijke participatie van de taalgebruiker is hier zo sterk, dat vele van deze mededelingen een subjectief karakter hebben. Het is bijvoorbeeld zeer wel mogelijk, dat verschillende taalgebruikers t.a.v. eenzelfde persoon opmerken: hij is lui, hij is traag, hij is dom, en dat ze niet bereid zijn eikaars karakteriseringen te accepteren. Dit kan er slechts op wijzen dat voor deze taalgebruikers verschillende waarnemingen uit het verleden en daardoor verschillende oordelen in het heden en verschillende verwachtingen t.a.v. verder gedrag present zijn.

Voor de interpretatie van literair werk, met name van een omvangrijk dichterlijk oeuvre, is het onderkennen van deze dispositionele zinnen van eminent belang. Daarin wordt duidelijk welke werkelijkheden voor de auteur leven en op welke wijze hij erbij betrokken is.

Tenslotte zij in dit verband nog opgemerkt, dat het gezegde van dispositionele verklaringen ook werkwoordelijk kan zijn, zoals bijvoorbeeld in:

1.	hij schrijft slordig, hij loopt moeilijk, enz.
2.	een hond blaft, water kookt bij 100° C.

De onder 1 genoemde voorbeelden wijken in tweeërlei opzicht af van naamwoordelijke dispositionele verklaringen. In de eerste plaats is het mogelijk, dat dergelijke mededelingen geen dispositioneel karakter hebben; ze kunnen worden uitgesproken naar aanleiding van een onmiddellijke waarneming. In dat geval ervaart de taalgebruiker het geïsoleerde nu. Het tweede verschil is hierin gelegen, dat slordig en moeilijk in deze mededelingen niet betrokken worden op het subject van de zin. Dit wordt duidelijk als we vergelijken:

Jan is slordig - Piet is nog slordiger - Klaas is de slordigste/het slordigst.
Jan schrijft slordig - Piet schrijft nog slordiger - Klaas schrijft * de slordigste/het slordigst.

In de eerste reeks zijn slordig, enz. betrokken op de subjecten, in de tweede op schrijft. In een naamwoordelijke mededeling wordt dus het als subject genoemde door het gezegde gebonden aan het driedimensionale hier-en-nu van de taalgebruiker, ineen werkwoordelijke mededeling niet.

De onder 2 genoemde voorbeelden zijn werkwoordelijk doordat er realisaties van dit gedrag bestaan, die als ze optreden en bewust worden waargenomen, mededelingen opleveren als:

er blaft een hond - het water kookt (en de thermometer staat op 100° C)

die gebonden zijn aan het geïsoleerde nu.

b) Ook begrippen, psychische voorstellingen, enz., hebben een dispositioneel karakter. Wie meedeelt:

Een zintuig is een orgaan dat in staat is uitwendige prikkels op te nemen.
Affiniteit is een verwantschap tussen personen in geestelijk opzicht of tussen zaken.
Een driehoek is een meetkundig vlak, ingesloten door drie elkaar snijdende lijnen.

geeft er blijk van, ‘dat hij in het verloop van zijn diverse gedragingen een systematische lijn en samenhang weet te handhaven, dat hij in staat is in voortgezet handelen die eenheid te stichten en te bewaren die alle bestanddelen betrokken houdt op de desbetreffende objectcategorie.’¹. De woorden verloop, handhaven, bewaren, betrokken houden, enz. maken wel duidelijk dat het als subject genoemde in dergelijke mededelin-

1 idem, Hoofdstuk iii, De dispositietheorie van het begrip.

[p. 225]

gen niet gebonden is aan een geïsoleerd nu. Dat in dergelijke mededelingen de taalgebruiker door persoonlijk participatie aanwezig is, blijkt uit het feit dat de hoorder vaak behoefte heeft aan een nadere toelichting. Voor een verantwoorde beoordeling of voor een juist begrip van een definitie is het nodig te weten op welke wijze ze tot stand gekomen is, is nodig dat ‘het verloop van de diverse gedragingen’ van de spreker t.a.v. het als subject genoemde zichtbaar gemaakt wordt. Men denke hier bijvoorbeeld aan een opmerking van Prof. dr. H. Schultink: ‘dat het noodzakelijk is te weten welke filosofische achtergrond er impliciet of expliciet bij linguisten als o.a. Reichling en Hjelmslev aanwezig is, om hun taaltheorieën te kunnen begrijpen.’¹ Vaak zal ook de vraag opkomen met welk doel een begripsomschrijving gegeven is. Zo merkt F. Hiorth, de veelheid van definities van de zin besprekend, op: ‘Eins der Hauptziele des Definierens ist vielleicht, ein Definiens zu finden, das den bevorzugten Sprachgebrauch der Linguisten möglichst genau beschreibt, aber doch im kurzgefasste Weise.’² Het subject in definities e.dgl. is dus verbonden met het driedimensionale hieren-nu van de taalgebruiker.

Voor de schoolpraktijk is het belangrijk, vooral voor de zogenaamde tekstbehandeling, dat dergelijke uitspraken herkend worden. Het kan de leerlingen van hogere klassen duidelijk worden gemaakt, dat de kerngedachten van betoog of beschouwing in deze mededelingen te vinden zijn. En door hen methodisch te laten nagaan op welke wijze de schrijver tot die uitspraken komt en welke conclusies hij eraan verbindt, ontvouwt zich voor hen de structuur van de tekst.

c) Mededelingen waarin psychische of somatische verschijnselen tot uitdrukking worden gebracht. De taalgebruiker die mededelingen uitspreekt als

hij is slaperig - hij is moe - hij is duizelig - hij is boos

kent niet alleen de uiterlijk waarneembare kenmerken uit ervaring, maar ook de met deze verschijnselen gepaard gaande gewaarwordingen³. Op het moment van het spreken herkent de taalgebruiker in de persoon van de als subject genoemde de gewaarwordingen van: ik ben slaperig, enz. Daardoor is hij bij het uitspreken van een dergelijke mededeling wel zeer nauw verbonden met het subject van de zin. Illustratief is in dit verband het gedicht ‘Breeroo’ van Marsman, dat, zoals herhaaldelijk is opgemerkt, meer van Marsman dan van Bredero te zien geeft. Het begint met: Breeroo is moe.

d) Kon in het voorgaande het als subject genoemde of aangeduide steeds be schouwd worden als gebonden aan het driedimensionale nu van de taalgebruiker, bij de volgende soorten mededelingen zal de nadruk komen te liggen op binding aan het niet geïsoleerde hier van de taalgebruiker.

Alles wat we met de ogen waarnemen, zien we tegen een achtergrond. Reeds hierdoor zijn de subjecten van mededelingen als:

deze tafel is rond - dat huis is groot

niet aan een geïsoleerd hier gebonden. Op het moment van de waarneming is de taalgebruiker aanwezig bij het als subject genoemde en bij de horizon; hij neemt waar in

1 Handelingen van het negenentwintigste Nederlands Filologencongres, Groningen 1966, blz. 39.

2 In Zur formaten Charakterisierung des Satzes, 's-Gravenhage 1962, blz. 77.

3 Prof. dr. G. Nuchelmans, a.w., Hoofdstuk iv, Kennis van andermans psyche.

[p. 226]

de ruimte¹. Verder kunnen we in dit verband opmerken dat de in dergelijke mededelingen gebezigde onderscheidende adjectieven meestal een polair karakter hebben: rond vormt een tegenstelling met vierkant, groot met klein, hoog met laag, diep met ondiep, enz.

Steeds is bij gebruik van één dezer adjectieven de andere pool impliciet aanwezig, in een ruimtelijke ervaring². In mededelingen waarin een ongelijkheid tot uitdrukking wordt gebracht:

Jan is groter dan Piet - de Mont Blanc is minder hoog dan de Mount Everest wordt door de comparatie een klein deel van de afstand tussen de polen gevuld. Soms weet de taalgebruiker het midden aan te geven, zoals Antoon Coolen in de volgende zin uit ‘Aantekeningen van een treinreiziger.’:

‘Naast hem zat een man, niet jong meer, met een puntbaardje, niet slecht gekleed, grove handen, waarschijnlijk een klein middenstandertje.’

Dergelijke opposities zijn niet beperkt tot adjectieven die een vorm, grootte enz. noemen. Men denke aan tegenstellingen als zwaar-licht, hard-zacht, mooi-lelijk, eerlijk-vals, licht-donker, juist-onjuist, zoet-zuur, wit-zwart enz. Het als subject genoemde of aangeduide van mededelingen waarin deze onderscheidende adjectieven het naamwoordelijk deel vormen, zijn voorde taalgebruiker steeds verbonden aan de ruimte tussen twee polen.

Substantieven kunnen op dezelfde wijze tegenover elkaar geplaatst worden: deugd-ondeugd, straf-beloning, student-afgestudeerde, enz.:

hebzucht is een ondeugd
hij is geen student meer, hij is nu predikant
zijn broer is veearts, hij tandarts

In de laatste mededeling is het subject niet aan een ruimte tussen twee polen gebonden, maar aan de ruimte van een verzameling³. In een dergelijke ruimte horen ook de adjectieven thuis die een kleur noemen:

aardbeien zijn rood, bananen geel.

1 Vgl. M. Merleau-Ponty, Phénoménologie de la Perception, Paris 1945, Deuxième Partie, Chapitre ii, L'Espace, blz. 309: ‘La verticale et l'horizontale, le proche et le lointain sont des désignations abstractes pour un seul être en situation et supposant Ie même “vis-à-vis” du sujet et du monde.’ Men zie ook Prof. dr. CA. van Peursen, Fenomenologie en Werkelijkheid, Hoofdstuk x, De horizon der werkelijkheid en Hoofdstuk xi Het communicatief gehalte der werkelijkheid.

2 Vgl. J.O. Urmson, On grading, in Logic and Language (Second Series), ed. A. Flew, 5e dr. Oxford 1966, blz. 159 e.v.; C.K. Grant, Polar Concepts and Metaphysical Arguments, in Clarity is not enough, Essays in Criticism of Linguistic Philosopy, ed. H.D. Lewis, London 1963, blz. 255 e.v.; J.E. Heyde, Unterschiedenheit, in Wege zur Klarheit, Gesammelte Aufsätze, Berlin 1960, blz. 51 e.v.

3 Vgl. J. Deese, The Structure of Associations in Language and Thougt, Baltimore 1965, blz. 165: ‘The two associative laws may be stated as follows: (1) Elements are associatively related when they may be contrasted in some unique and unambiguous way, and (2) elements are associatively related when they may be grouped because they can be described by two or more characteristics in common.’

[p. 227]

Het als subject genoemde of aangeduide in mededelingen als

hij was zo trots als een pauw
hij is zo arm als Job

is door de vergelijking van de ene werkelijkheid met de andere voor de taalgebruiker evenmin aan een geïsoleerd hier gebonden.

VI. Tegenover de onder V c en V d besproken naamwoordelijke mededelingen als

hij is slaperig; aardbeien zijn rood

staan werkwoordelijke mededelingen die in betekenis weinig hiervan verschillen:

a) hij heeft slaap (honger, pijn, koorts, zorgen, enz.)
b) aardbeien hebben een rode kleur

Ad a kunnen we opmerken, dat slechts negatieve tegengestelde mededelingen mogelijk zijn, als deze uitspraken bij verandering van tempus niet gelden:

hij had geen slaap, enz.

Wat als subject genoemd of aangeduid wordt, kan dus niet door een positieve tegenstelling aan een andere tijd gebonden worden, en daardoor isoleert de taalgebruiker in dergelijke mededelingen de tijd van het spreken. Tegenover hij is slaperig evenwel kan staan: hij was kwiek, goed wakker. Hier ervaart de taalgebruiker het nu met zijn dimensies.

Mededelingen als onder b verzetten zich tegen een actualiserend gebruik waarbij een tegenstelling met het verleden wordt opgeroepen. Gebruikelijk is

Deze aardbeien waren eerst groen en ze zijn nu rood.

ongebruikelijk daarentegen

Deze aardbeien hadden eerst een groene kleur, nu hebben ze een rode kleur. Als bij de mededelingen onder a is er dus d.m.v. een tegenstelling geen positieve verbinding tot stand te brengen met het verleden: de taalgebruiker ervaart het geïsoleerde nu, zodra de mededeling naar een concrete situatie verwijst. Al is het betekenisverschil gering, mededelingen van het type hij is slaperig, en mededelingen van het type hij heeft slaap, hebben dus toch een verschillende waarde, doordat de laatste soort gebonden is aan het geïsoleerde nu van de taalgebruiker, terwijl de eerste soort gebonden is aan het driedimensionale hier-en-nu.

De stelling van F.G. Droste dat ‘de existentiële en totaliserende notie fundamenteel is voor de copulatieve structuur’¹, wordt dus niet alleen bevestigd door de plaats die verba als vallen, hangen, zitten, enz. innemen in het copulatieve stelsel, maar ook door het feit dat het subject van naamwoordelijke mededelingen op zeer bepaalde wijze aan tijd en plaats gebonden wordt. Door betekenistegenstellingen in het naamwoordelijk deel, door aspectopposities, door een positieve weergave van afwezigheid òf door een dispositioneel of associatief polair karakter van de naamwoordelijke mededeling is het als subject genoemde of aangeduide steeds present in het driedimensionale hier-en-nu van de taalgebruiker.

In dit verband zij nog opgemerkt dat de karakterisering van de Indogermaanse talen door H. Wein:

1 In De plaats van de verba van lichaamshouding en lichaamsbeweging in ons copulatieve stelsel, Leuvense Bijdragen 47 (1958), blz. 106 e.v.

[p. 228]

‘Dans les grammaires de notre familie linguistique, on met l'accent (évidemment plus ou moins explicitement) sur Ie fait que des rapports temporels, la “consecutio temporum” sont précisés et fixés dans la phrase et dans l'enchaïnement des phrases. Quelle image du temps y a-t-il à la base? En gros, le temps est considéré comme un ruban étalonné. Les differentes époques du passé en de l'avenir sont, sur un ruban, distinguées les unes des autres avec précision. L'important n'est pas Ie temps vécu, mais bien plutöt des points de temps et des espaces de temps - dans leurs rapport si possible mesurables, chiffrables, les unes avec les autres. Ses differentes parties en deviennent pour ainsi dire “figées à l'état de chose”, d'oü la possibilité de concepts tels que “épargner sont temps”, etc.’¹

slechts geldt voor mededelingen met een werkwoordelijk gezegde.

In de Indogermaanse talen zijn de ‘temps et espace vécu’ wel degelijk aanwezig: in naamwoordelijke mededelingen. Ook de Indogermaanse talen kennen ‘des conceptions temporelles non objectivantes et non spatialisantes.’¹

Evenzo spreekt Th. Boman zich te absoluut uit, als hij opmerkt:

Wahrend wir durch unsere drei Tempora die Handlungen in den Raum verlegen, in casu auf einer Linie festhalten, ist für die Semiten das Bewusstsein des Redenden der feste Punkt, an dem sie die Handlungen orientieren. In diesem Falle sind zwei psychologische Möglichkeiten vorhanden: die Handlungen können abgeschlossen vorliegen oder noch in Entwicklung begriffen sein. Unsere Handlungen werden objektiv, unpersönlich, raumlich orientiert, die Hebraer denken subjektiv, persönlich, zeitlich.²

En als B.L. Whorf met betrekking tot de Hopi-Indiaan opmerkt:

‘he has no notion or intuition of Time as a smooth flowing continuüm in which everything in the universe proceeds at an equal rate, out of future, through a present, into a past; or, in which, to reverse the picture, the observer is being carried in the stream of duration continuously away from a past in a future.’³

dan is daarmee nog niet gegeven dat deze mens de wereld op totaal andere wijze beleeft als de mens die één der Indogermaanse talen spreekt. Wat hij m.t.b. deze talen zegt:

‘The metaphysics underlying our own language, thinking and modern culture (I speak not of the recent and quite different relativity metaphysics of modern science) imposes upon the universe two grand Cosmic Forms, space and time; static three-dimensional, infinite space, and kinetic one-dimensional uniformly and perpetually flowing time - two utterly separate and unconnected aspects of reality (according to this familiar way of thinking). The flowing realm of time is, in turn, the subject of a threefold division: past, present and future.’³

1 Les catégories et Ie langage. La coöperation internationale au sujet d'une métalinguistique, in H. Wein, Philosophie als Erfahrungswissenschaft, Aufsatze zur philosophischen Anthropologie und Sprachphilosophie, ausgewählt und eingeleitet von Jan M. Broekman, Den Haag 1965, blz. 143 e.v. (150).

1 Les catégories et Ie langage. La coöperation internationale au sujet d'une métalinguistique, in H. Wein, Philosophie als Erfahrungswissenschaft, Aufsatze zur philosophischen Anthropologie und Sprachphilosophie, ausgewählt und eingeleitet von Jan M. Broekman, Den Haag 1965, blz. 143 e.v. (150).

2 Thorleif Boman, Das hebräische Denken im Vergleich mit dem griechischen, vierte, neubearbeitete und erweiterte Auflage, Göttingen 1965, blz. 125. (Onder ‘Handlungen’ wordt hier verstaan: Handlungen, Ereignissen oder Zustände).

3 An American Indian Model of the Universe, in Language, Thought and Reality. Selected Writings of Benjamin Lee Whorf, ed. John B. Carroll, Second Paperback Printing, Massachusetts 1966, blz. 57 e.v.

3 An American Indian Model of the Universe, in Language, Thought and Reality. Selected Writings of Benjamin Lee Whorf, ed. John B. Carroll, Second Paperback Printing, Massachusetts 1966, blz. 57 e.v.

[p. 229]

is immers voor tegenspraak vatbaar. In de beschrijving van de twee gezegdes is duidelijk geworden dat er wel degelijk een relatie is tussen tijd en plaats. Wordt de als subject genoemde of aangeduide werkelijkheid door het naamwoordelijk gezegde aan de driedimensionale tijd gebonden, dan kan ze niet aan één plaats gebonden worden. En wordt die werkelijkheid door het werkwoordelijk gezegde aan één tijd gebonden, dan is daarmee ook de binding aan één plaats gegeven. Wij ervaren dus naast de ‘one-dimensional time’ ook de ‘three-dimensional time’ en naast de ‘three-dimensional space’ ook de ‘one-dimensional place’. Het verschil tussen de Indogermaanse talen en het Chinees, het Hebreeuws, het Hopi, enz., - talen waarin het koppelwerkwoord niet voorkomt -, is dus niet zo groot als bovenstaande citaten suggereren.

VII. In zijn studie De Taal: haar wetten en haar wezen merkt Prof. dr. A. Reichling op:

‘De taal berust niet op een soort “afspraak” tussen de gebruikers. Zij wordt enerzijds door “natuurlijke”, anderzijds door culturele factoren bepaald. Onder “natuurlijke factoren” versta ik die factoren, die voor elk taalgebruiker een noodzakelijkheid uitmaken, onder “culturele factoren” die factoren, die uitsluitend op het speciale milieu van de taalgebruiker teruggaan.’¹

Het bovenstaande kan hiervan een illustratie zijn. Ieder mens bindt van nature de als subject genoemde of aangeduide werkelijkheid òf aan het geïsoleerde nu òf aan het driedimensionale hier-en-nu. In dit gegeven ligt m.i. een goed uitgangspunt voor het definiëren van de zin en voor de beschrijving van wat genoemd wordt:

zinsdelen en woordsoorten:	het postkantoor is gisteren geopend - het postkantoor was gisteren geopend.
valentie:	hij is ziek - hij is ziek thúis
woordvolgorde en intonatie:	hij was ziek in Amsterdám - hij was in Amsterdam ziék.
betekenis:	de winkel is vanmiddag gesloten (vanmiddag: 1. op een bepaald moment in de middag; 2. gedurende de middag.)

De verschillen in bovenstaande mededelingen hangen immers samen met de onderscheiden binding van het als subject genoemde of aangeduide aan tijd en plaats. Hoe het subject aan tijd en ruimte gebonden wordt, is afhankelijk van de wijze waarop taalgebruiker en werkelijkheid elkaar ontmoeten. Iemand die bij zijn dagelijkse gang naar kantoor langs een haven fietst waarin een aantal schepen liggen, zal op de ochtend dat die schepen verdwenen zijn, opmerken: de schepen zijn weg, maar na verloop van tijd zal hij zeggen: er liggen geen schepen. Een persoon die op de ochtend na de verdwijning van de schepen voor het eerst langs die haven komt, kan opmerken: er liggen geen schepen òf de haven is verlaten.

Op grond van dit verband tussen mens, werkelijkheid en taal ligt het voor de hand de taal vanuit de werkelijkheid van de taalgebruiker, - welke zichtbaar wordt in suit-

1 Verzamelde Studies over hedendaagse Problemen der Taalwetenschap, derde herziene en uitgebreide druk, Zwolle 1965, blz. 57.

[p. 230]

atie en context -, te beschrijven¹. Daarmee wordt het uitzicht geopend op een nieuw verband tussen de wetenschappelijke grammatica en de schoolgrammatica, tussen synchronische en diachronische taalbeschrijving en tussen taalkunde en letterkunde. Voor dit laatste denke men aan de uitspraak van Käte Hamburger: ‘that the old and often discussed problem of Literature and Reality (Dichtung und Wirklichkeit) is after all a problem of language and can be reduced tot, the relation of the literary work of art to the statement system of language.’²

Bedoelde taalbeschrijving lijkt me niet samen te vallen met die van N. Chomsky³. Deze gaat er vanuit dat iedere taalgebruiker een onbeperkt aantal zinnen kan produceren en hij wil context en situatie buiten beschouwing laten. Daardoor wordt in zijn systeem bijvoorbeeld geen aandacht geschonken aan het feit dat de ene taalgebruiker kan meedelen de schepen zijn weg, terwijl een ander slechts kan constateren er liggen geen schepen. Bovendien moet in zijn systeem in een mededeling als

de winkel is vanmiddag gesloten

een constructionele homonymie gezien worden. In de taalwerkelijkheid komen we dergelijke uitingen echter nooit als homonieme mededelingen tegen. Wel zijn er in dit geval homofone uitspraken, maar doordat de mededeling met perfectief aspect op een ander moment wordt uitgesproken als de mededeling met imperfectief aspect, zullen ze ieder voor zich nooit homoniem kunnen zijn⁴. Dat geldt ook voor mededelingen als hij is getrouwd. Bij werkwoordelijke opvatting is het tempus hiervan immers perfectum, bij naamwoordelijke opvatting presens⁵. Doordat de hoorder taaluitingen steeds in een context aangeboden krijgt, d.w.z. in een samenhang van zinnen waarvan het tempus òf presens òf niet-presens, waarvan het aspect òf imperfectief òf perfectief is, heeft ruj' met dergelijke uitspraken geen enkele moeite. Hij prolongeert de tijd en het aspect van de context en komt daardoor niet voor een keuze te staan.

1 Onder ‘werkelijkheid’ wordt hier verstaan: ‘het geheel van reële dingen en andere be paaldheden, waarin wij leven, onszelf inbegrepen.’ (HJ. Pos, in Encyclopaedisch Handboek van het Moderne Denken, derde, geheel herziene druk, Arnhem 1950, s.v. Realiteit).

2 The Theory of Statement. Prolegomena to a Theory of Literature, in Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte en Psychologie 52 (1964), blz. 251 e.v. (256).

3 Zijn belangrijkste werken zijn: Syntactic Structures, 's-Gravenhage 1957; Current Issues in Linguistic Theory, 's-Gravenhage 1964; Aspects of the Theory of Syntax, Massachusetts 1965; Topics in the Theory of Generative Grammar, 's-Gravenhage 1966. Waarderende besprekingen van zijn methode zijn te vinden in A. Kraak, Negatieve zinnen, een methodologische en grammatische analyse, Hilversum 1966; idem, Het regelbegrip in de generatieve grammatica, Handelingen van het Negenentwintigste Nederlands Filologencongres, Groningen 1966, blz. 39 e.v. Verder zie men Prof. dr. H. Schultink, Transformationeel-generatieve taalbeschrijving, NTg. 60 (1967), blz. 238 e.v.

4 A. Kraak, Negatieve Zinnen, blz. 54-55, merkt op: ‘dat het afwijzen van een descriptieve verantwoording van homonieme zinnen consequenties zou hebben die veel verder strekken dan die zinnen zelf en die in feite zouden raken aan de grondslag van de syntactische beschrijving.’

5 Op grond hiervan lijkt me de stelling van P.C. Paardekooper ‘Tijd is uitsluitend een eigen schap van de pv; ow of vd hebben geen tijd; verbindingen van twee werkwoordsvormen heb ben evenmin tijd.’, onhoudbaar, (in: De ‘tijd’ als praakkunstgroep in het ABN., NTg. 50 (1957, blz. 38 e.v.)

[p. 231]

Op grond van dit alles wil het me voorkomen, dat taal meer is dan een onbe perkte verzameling zinnen en dat context en situatie voor een adaequate beschrijving van taalfeiten onmisbaar zijn¹.

Hardenberg

r. vos

1 Voor verdere kritiek op de methode van Chomsky zie men: A. Reichling, Taalwetenschap van vandaag, a.w., blz. 59 e.v.; idem, Grondslagen der syntaxis: het kryptanalytisch formalisme, a.w., blz. 80 e.v.; E.M. Uhlenbeck, An Appraisal of Transformation Theory, Lingua 12 (1963), blz. 1 e.v.; idem, Some further remarks on transformational grammar, Lingua 17 (1967), blz. 263 e.v.