De Nieuwe Taalgids. Jaargang 61

Nederlandse Publikasies en Afrikaans

Die vlag dek al lank nie meer die lading nie. Hierdie segswyse kan o.a. toegepas word op De nieuwe taalgids wat in die afgelope jare al meer en meer 'n literatuurgids geword het en die benaming De nieuwe literatuurgids tans beter verdien, want wat daar, in die kader van die geheel gesien, oor linguistiese vraagstukke verskyn, is maar skraps en dunnetjies. Dit geld ook publikasies wat Afrikaans raak of kan raak.

Ek noem as voorbeelde Van Haeringen se kort resensie van Valkhoff se Studies in Portuguese and Creole/With special reference to South Africa (NT, 60, afl. 3, bl. 199-200) en twee kort bydraes oor die woord pompelmoes, onderskeidelik van Van Puffelen (NT, 59, afl. 6, bl. 391-2) en van Van Woudenberg (NT, 60, afl. 3, bl. 203).

Ek begin met Van Haeringen se slotsinne aan te haal: ‘En de mening van Hesseling, dat die biezondere factor gelegen is in de “botsing” of, om met Valkhoff te spreken, de “linguistic encounter” van het Nederlands met een aan de Kaap gesproken lingua franca, heeft door het kundig pleidooi van Valkhoff steun gekregen. Maar tegenspraak van zuidafrikaanse zijde zal stellig niet uitblijven’.

Van Heringen het gelyk gehad dat teëspraak nie sou uitbly nie, want skrywer hiervan het reeds daarop gereageer in Die Vaderland (18 Aug. 1966), met Nienaber in die Inleiding tot ons Afrikaanse Etimologieë en deur Van der Merwe in 'n uitvoerige resensie (in Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 1966 en 1967, 6 No. 4 en 7 No. 1, bl. 377-394).

Ek moet egter dadelik byvoeg dat Afrikaans linguiste hulle nie meer soos 'n kwart eeu gelede so druk maak oor die beweerde invloed van die lingua franca aan die Kaap nie, maar dit tans as 'n soort taalsport beskou, 'n jag met haelgeweer op wildemakoue, d.w.s. wilde watervoëls wat gou van streek raak. Dit het reeds ontwikkel tot 'n sportiewe skietery op ‘albosentrisme’ enersyds en op ‘negrosentrisme’ andersyds.

Hesseling cum suis (en onder hulle Valkhoff) het die invloed van die lingua franca op Nederlands histories so plousibel gemaak (die beste deel van Valkhoff se werk in Hfst. v), dat dit blykbaar onnodig geag is om taalkundige bewysmateriaal aan te voer. Hoe meer taalkundige navorsing daar egter hier te lande gedoen word op die gebied van die etimologie (Boshoff en Nienaber), van die wyse van woordvorming en funksiewisseling (Kempen), van die klankleer (De Villiers) en van die morfologie (Raidt), hoe minder bly daar van die lingua franca oor. Selfs die histories plousibele argumente kom in die gedrang in die lig van die eksterne feite dat vryburgers aan die Kaap bereid

[p. 49]

was om veel meer (soms dubbel soveel) te betaal vir slawe wat 'n vorm van Nederlands kon praat, as vir diegene wat dit nie kon doen nie. Waar hulle nie die hoër pryse kon of wou betaal nie, het hulle die aangekoopte slawe dikwels in skole laat oplei om Nederlands so gou moontlik aan te leer. Hoe moet hulle handelwyse verklaar word as hulle self reeds 'n vorm van Maleis of van Portugees kon praat? Dit klop nie.

Hie volg 'n aantal uiters belangrike stellings in verband met die ontstaan van Afrikaans wat gewoonlik deur die ‘negrosentriste’ sonder meer vir hulle eie doel-eindes aanvaar word, maar wat na my wete nog nooit taalkundig bewys is nie:

1.	Afrikaans het buitengewoon snel ontwikkel (volgens sommige al voor die end van die 17e eeu).
2.	Van belang is veral 'n plotselinge ‘botsing’ tussen ongelyksoortige tale (hoe groter die verskil, hoe groter die invloed en hoe sneller die afwykingstempo).
3.	Die Nederlandse en Nederduitse dialekte (van die 16e tot die 18e eeu) het weinig tot die ontstaan van Afrikaans bygedra.
4.	Afrikaanssprekendes is puristies aangelê en beroep hulle ten onregte op diachroniese taalgegewens wat nie ter sake is nie.
5.	Afrikaanssprekendes en Nederlandssprekendes kan mekaar vandag nouliks verstaan.

Op een of meer van hierdie stellings, waarvan elkeen op 'n petitio principii neerkom, berus die kern van Hesseling cum suis se betoë oor die ontstaan van Afrikaans. As Neerlandici nie deegliker taalkundige navorsing op hierdie gebied wil doen nie, is dit hulle saak. Hulle moet ons dit san net nie kwalik neem ad ons hulle nie ernstig opneem nie. Vir ons word dit die vermaaklikheid van 'n konserwatisme wat bly glo sonder navorsing en bewys.

En nou nog die een en ander oor pompelmoes. In Afrikaans is pampel-/pompelmoes 'n groot en bitter sitrussoort (in grootte en kleur) vergelykbaar met die eetbare jaarlemoen. Die bitter sap word gedeeltelik verwyder en dan word die vrug met suiker tot konfyt gekook. In Engels is dit bekend as pampelmouse/pompelmoose of shaddock, maar nie as grape-fruit nie. Laasgenoemde is 'n veel kleiner (bitterige en suurderige) sitrusvrug, soms rond (soos 'n lemoen, Nederlands sinaasappel, appelsien of oranjeappel, of soos 'n suurlemoen, Nederlands citroen) en soms eiervormig. Soms bly die skil nog groen, al is die vrug ryp, maar dit word hoogstens 'n weinig geelkleurig, nie oranjekleurig nie. Dit word in blokkies gesny en met suiker daarby as 'n voorgereg by ontbyt genuttig en verskyn dikwels ook as 'n voorgereg op die spyskaart by deftige maaltye. In Afrikaans heet dit bitterlemoen of pom(m)elo/pum(m)elo, benamings blykbaar uit die Wes-Indiese eilande. Ek waag die veronderstelling dat dit die naam grape-fruit te danke het aan sy vorm (soos druiwe soms rond, soms eiervormig), sy kleur (soms groen en tog ryp) en sy smaak (soms enigsins bitterig en suurderig). Ek waag verder die gevolgtrekking dat Neerlandici wat in De nieuwe taalgids oor tropiese vrugte skrywe, liefs ook 'n bietjie studie van Afrikaans behoort te maak, want dit word gepraat en geskrywe in 'n taal wat uit Nederlands voorgekom het en in 'n land wat tropiese en subtropiese streke en klimaat het. Miskien sal Afrikaans- en Nederlandssprekendes dan 'n bietjie meer die soet en die suur van die lemoene en van die lewe met mekaar kan deel en moontlik ook op taalgebied mekaar beter verstaan.

Pretoria

s.p.e. boshoff