De Nieuwe Taalgids. Jaargang 60

[p. 199]

Boekbeoordelingen

Marius F. Valkhoff, Studies in Portuguese and Creole/With Special Reference to South Africa. Witwatersrand University Press; Johannesburg, 1966. 282 blzz. Prijs geb. R 4.50.

De theorie die D.C. Hesseling heeft ontwikkeld in zijn boek Het Afrikaansch (Leiden, 1899), nl. dat de rasse evolutie van het Nederlands aan de Kaap voornamelijk toe te schrijven is aan invloed van wat hij noemde het Maleis-Portugees, heeft in Zuid-Afrika weinig instemming gevonden. Ook tweede druk, Het Afrikaans (Leiden, 1923), waarin hij tegen zuidafrikaanse bestrijders de theorie staande houdt, heeft daarin geen verandering gebracht. Er is bij veel zuidafrikaanse geleerden een zekere weerstand tegen de gedachte, dat een merendeels door geïmporteerde slaven gesproken taal grote invloed zou hebben gehad bij het proces van vereenvoudiging dat geleid heeft van Nederlands tot Afrikaans. Men wil liever in dat proces de doorwerking zien van tendenties die al in het moederland merkbaar waren, en richt daarom nauwlettende aandacht, in het zeventiende-eeuwse Nederlands en in moderne nederlandse dialecten (ook wel dialecten van buiten het gebied waaruit de meeste kolonisten afkomstig waren), op morfologische en syntactische trekken die kunnen gelden als aanlopen tot wat in Zuid-Afrika zich heeft doorgezet.

Het boek van Valkhoff beoogt een rehabilitatie van Hesseling, met dit verschil dat voor V. niet Maleis - deze taal werd eerst in de tweede helft van de achttiende eeuw in Zuid-Afrika van belang -, maar een gecreoliseerd Portugees de lingua franca is die aan de Kaap gesproken werd. Die taal toch was overal als verkeerstaal met inheemsen gangbaar waar de zeevarende Portugezen in Afrika vaste voet hadden verworven, en ook in de indonesische archipel. Dat was de toestand die de Hollanders aantroffen, toen zij de Portugezen als zeevarende natie opvolgden of verdrongen, en enige kennis van dat Portugees was daarom een praktische vereiste voor degenen die met inheemsen of, zoals aan de Kaap, met geïmporteerde uitheemsen in aanraking kwamen.

Dat gecreoliseerde Portugees bestaat tot vandaag voort op eilanden in de golf van Guinea, en het betoog van Valkhoff wint aan waarde hierdoor dat hij op die eilanden, vooral St.-Thomas, een zelfstandig onderzoek ter plaatse heeft verricht, waarvan de resultaten in zijn boek zijn neergelegd. Die specialisering in creoolse talen, waarmee hij de lijn van de grote romanist Hugo Schuchardt doortrekt, geeft hem recht van spreken bij zijn vergelijking met het Afrikaans, waarin hij, evenals Hesseling, sommige eigenaardigheden aanwijst die mogen worden aangemerkt als een begin van creolisering van het Nederlands. Die gedeeltelijke creolisering zal dan, zo veronderstelt Valkhoff, opgekomen zijn onder de niet-blanke bevolking aan de Kaap (tot vandaag toe is het Afrikaans de moedertaal van de ‘kleurlingen’), maar heeft geen verdere voortgang gemaakt, zodat het Afrikaans niet een creoolse taal is geworden, maar een onbetwiste aanspraak kan maken op de rang van cultuurtaal. Die hoge schatting van het moderne Afrikaans deelt Valkhoff met zijn voorganger Hesseling.

In het boeiend debat dat hij voert met zuidafrikaanse onderzoekers, komt dan eerst aan de orde de vraag, of die op het Portugees gebaseerde lingua franca aan de Kaap werkelijk gesproken is in de zeventiende eeuw. De zuidafrikaanse geleerden zijn

[p. 200]

in meerderheid geneigd die vraag ontkennend te beantwoorden, en steunen daarbij o.a. op een bericht van Van Riebeeck, dat aan de Kaap alleen Nederlands gesproken werd. Dat was naar de mening van Hesseling de ‘officiële waarheid’, d.w.z. onwaarheid. Er zijn ook andere zeventiende-eeuwse gegevens, waaraan argumenten kunnen ontleend worden tegen het gebruik van Portugees, maar helemaal ondubbelzinnig zijn die niet, en bovendien kan Valkhoff enige nieuwe getuigenissen aanvoeren, die Hesseling nog onbekend waren, en die in de andere richting wijzen. Ze zijn voor een groot deel ontleend aan de Taalhistoriese bydraes van de Zuidafrikaner J.M.G. Franken. En over de toestand in de eerste helft van de achttiende eeuw kan geen redelijke twijfel bestaan: er zijn verscheiden getuigenissen, uit verschillende en betrouwbare bronnen, waaruit af te leiden valt dat in die periode het gecreoliseerde Portugees een veel gebruikte omgangstaal was tussen meesters en slaven en tussen slaven onderling.

Het bestek van een boekbeoordeling laat niet toe, het betoog van Valkhoff in de vele biezonderheden te volgen en zijn conclusies in elk afzonderlijk geval te toetsen. Misschien is hij hier en daar op zijn beurt wat te polemisch ingesteld tegenover wat hij noemt het ‘albocentrisme’ van zuidafrikaanse geleerden (van lat. albus = blank), en tegenover hun ‘diachronisch purisme’ - een term die minder gevoeligheden zal raken dan de eerste -, d.i. hun neiging om taalzuiverheid te veronderstellen in het verleden. Maar iedere onbevooroordeelde lezer zal erkennen dat de Studies van Valkhoff een belangrijke bijdrage vormen tot de zo opmerkelijke ontwikkelingsgeschiedenis van het Nederlands aan de Kaap.

Nu heeft Hesseling meermalen met nadruk verklaard dat hij inwerking van zijn Maleis-Portugees niet beschouwde als de enige factor, zij het dan wel de voornaamste, in de ontwikkeling van Nederlands tot Afrikaans. Er kunnen en zullen ook andere factoren hebben meegewerkt, waaronder voortzetting en doorzetting van reeds in het moederland werkzame tendenties stellig er een is. Maar anders dan het Frans in Canada, dan het Spaans in Spaans-Amerika, dan het Portugees in Brazilië, die Frans, Spaans en Portugees gebleven zijn, heeft het Nederlands in Zuid-Afrika een zo ingrijpende structurele transformatie ondergaan, dat het tot een andere taal is geworden. Die spectaculaire evolutie maakt het a priori aannemelijk dat aan de Kaap zich een biezondere factor heeft doen gelden. En de mening van Hesseling, dat die biezondere factor gelegen is in de ‘botsing’ of, om met Valkhoff te spreken, de ‘linguistic encounter’ van het Nederlands met een aan de Kaap gesproken lingua franca, heeft door het kundig pleidooi van Valkhoff steun gekregen. Maar tegenspraak van zuidafrikaanse zijde zal stellig niet uitblijven!

Utrecht, januari 1967.

c.b. van haeringen

G.J. Helmer, Den Gheestelijcken Nachtegael. Een liedboek uit de zeventiende eeuw. Nijmegen 1966 (verkrijgbaar bij Drukkerij Gebr.Janssen), 175 blz. + 29 blz. Bijlagen. 4 illustr. Prijs f 15.-.

Met de dissertatie over de in 1634 bij Ian Cnobbert te Antwerpen in octavo verschenen, tweestemmige liedbundel Den Gheestelijcken Nachtegael (DGN) besloot Gert Helmer, duidelijk een leerling ‘Uit de school van Michels’, blz. 69, op waardige wijze zijn academische studie. Hij onderwerpt het boekje aan een gedegen onderzoek en geeft

[p. 201]

het overtuigend zijn plaats temidden van de andere, vaak belangrijker liedboekjes uit de zeventiende eeuw. Het telt ongeveer 800 bladzijden en is tamelijk logisch uit drie delen opgebouwd, maar het bevat nogal wat slordigheden, oneffenheden en fouten. Een herdruk heeft het nooit beleefd. Van de 182 liederen blijken er 86 ontleend aan meestal recente bundels. Het is vooral schatplichtig aan Benedictus van Haeftens Lust-hof der christelycke leeringhe (1622), Justus de Harduijns Goddelicke Lof-sanghen (1620) en Salomon Theodotus' Paradys der geestelycke ende kerckelycke lofsangen (1621).

De rest is oorspronkelijk en hierin vallen twee grote reeksen te onderscheiden, nl. 31 achtereenvolgende liederen op heilige maagden, 25 op de apostelen en enkele andere heiligen. Van de tweede groep geeft Helmer er bij wijze van voorbeeld een zestiental nauwkeurig weer, samen met een moderne transcriptie van de muziek. Voor de oorspronkelijke teksten blijkt Rosweydes Generale Legende der Heylighen meestal de bron. Alle liederen zijn vrijwel zonder uitzondering didactisch bedoeld en verhalend van toon. Veelal krijgen ze een beschouwende of prijzende strofe ter inleiding mee, daarna wordt de heilige getoond terwille van het voorbeeld dat van hem uitgaat. Merkwaardig is dat in het merendeel van de liederen op de maagden op het einde het jaar van sterven is verwerkt, inderdaad met ‘een haast komisch effect’.

Slechts één man blijkt de maker van de oorspronkelijke liederen en van de bundel. Hij toont zich een man van grote eruditie en is een Zuidnederlandse, en wel Vlaamse jezuïet, die echter voor Hollandse gelovigen schrijft. Petrus Maillart komt hiervoor in aanmerking, zoals W.J.C. Buitendijk indertijd aannemelijk heeft gemaakt, maar geheel zeker is dit toch geenszins. Een echte dichter was hij in ieder geval niet. ‘De auteur beheerst zijn stof niet... Hij blijft een rijmend kroniekschrijver, wordt geen dichter’. Terecht concludeert Helmer dat het werk toont ‘hoe een krachtig vernieuwd religieus bewustzijn samentrof met dichterlijke onmacht in een fase der muziekgeschiedenis, die voor het volkslied ongeschikte vormen schiep’ (blz. 102). Sterke invloed heeft DGN ook niet gehad, maar een groot aantal liederen van De Harduijn en Van Haeften raken voor het eerst in Holland verspreid en de heiligenverering krijgt een nieuwe impuls.

Bijzonder waardevol, speciaal ook voor verder onderzoek zijn de beide tabellen achter in deze studie, één op de aanwezigheid van heiligen in deze en andere bundels, één op de oorsprong en verspreiding van zowel de tekst als de muziek van elk lied. We kunnen hieruit vermoeden dat de auteur nog meer materiaal over zeventiendeeeuwse liederen verzameld heeft en hopen dat ook deze gegevens nog eens uitgewerkt en gepubliceerd worden.

Met zijn conclusies kunnen we het in het algemeen eens zijn, ze zijn weloverwogen en nuchter. Op enkele plaatsen zouden correcties kunnen of moeten worden aangebracht of zijn aanvullingen te geven. Zo vraag ik me af of de schrijver bij de bepaling van de lokale bijzonderheden der taal wel voldoende rekening heeft gehouden met de algemene taal die men toch nastreefde, en met de invloed die de drukker soms uitoefende. Zeker Cnobbaert verbrabantste graag, het is me in verband met Stalpart van der Wiele duidelijk gebleken. Helmers veronderstelling dat Stalpart zijn Gulde-Jaers Feest-daghen waarschijnlijk al in 1628 gereed had, is slechts ten dele waar: bij zijn dood ontbrak m.n. nog het voorwerk. De verandering in het lied op blz. 32 (Vreemd' en maghen) moet op rekening van Stalparts Gulde-Jaer... Zonnen-dagen zelf gesteld worden,

[p. 202]

door Helmer o.a. genoemd op blz. 20. In de veelheid van gegevens is hem dit klaarblijkelijk ontgaan, te meer begrijpelijk omdat voor de tekst tegelijk Theodotus' Paradys gebruikt is.

Bij het onderzoek naar de bron van de oorspronkelijke liederen heeft de Schr. zich misschien te veel laten imponeren door de hoofdbron, Rosweydes Generale Legende. Zo mis ik op blz. 52 behalve het romeins brevier vooral Surius' De Vitis Sanctorum. Mogelijk echter hebben ze hem niets verder gebracht. In het paar nieu/Adieu (blz. 68 en noot) is m.i. zeker niet van oogrijm sprake. Men dient nl. uit te spreken: adie(u)w. Behalve de genoemde voorbeelden zie men ook Extractum Katholicum bzl. 583-4.

Uitgaande van de gedachte dat dit werk slechts voor wetenschappelijk gebruik bestemd was, is de auteur met de noten in de gegeven liederen bijzonder spaarzaam geweest. Vanuit dit standpunt hadden overigens nog enkele noten meer achterwege kunnen blijven, bf. verbaest: ontsteld (blz. 126; 168).

Hetgeen ik over de muziek te berde kan brengen, dank ik vooral aan de hulp van een meer terzake kundige, die zich m.n. lofprijzend uitliet over de wijze van transcriptie der muziek. Wat mijzelf betreft, zou ik allereerst willen wijzen op een merkwaardig tekort. Op blz. 29 concludeert Helmer dat de samensteller van DGN de tekst van lied nr. 10 ‘Sulamite keert weder’ waarschijnlijk rechtstreeks uit Extractum Katholicum heeft overgenomen, daar deze dit boek ook moet hebben gebruikt voor de melodie van dit lied en van een drietal andere. Op blz. 41 is de modaliteit ‘waarschijnlijk’ overigens afwezig. De Schr. heeft echter onvoldoende rekening gehouden met de tweestemmigheid van DGN tegenover het eenstemmige Extractum, afgezien nog van het feit dat de cantus in laatstgenoemde bundel op het einde een geringe variant heeft. Deze moeilijkheid t.a.v. de baspartij geldt voor alle, in Bijlage ii aangegeven ontleningen waar in de kolom bron (der melodie) aan het nummer van de bladzijde geen B (= baspartij) is toegevoegd. Uit die toevoeging blijkt overigens dat Helmer zich de situatie wel bewust is geweest. Het illustreert m.i. hoe moeilijk het voor een neerlandicus ook op eigen gekozen terrein is, zonder de steun van een musicoloog aan een liedbundel voldoende recht te doen. Wel heeft de Schr. zich ‘ertoe beperkt de herkomst van de zangwijzen na te gaan... en het aan de musicologen (moeten) overlaten, de kwaliteit van de gekozen melodieën, zomede de harmonische waarde der toegevoegde baspartijen en hun eventuele invloed op de melodie te beoordelen’ (blz. 3). Maar een aanvullende beschouwing over de herkomst der baspartijen had, dunkt me, toch niet mogen ontbreken. Minstens had hij op het probleem moeten wijzen. Is de samensteller van DGN zelf zo muzikaal geweest? Het lijkt niet zo waarschijnlijk. Heeft iemand anders het op diens verzoek gedaan of heeft de samensteller kunnen beschikken over een ons (nog?) onbekende bron? Ten aanzien van de meerstemmigheid in de contrareformatorische devotieliteratuur ligt er voor de musicoloog nog een eindeloos terrein braak. Ik heb de indruk dat de situatie bij de reformatorische geestelijke literatuur weinig beter is.

Dan zou het kunnen zijn dat een musicoloog over het gemis aan overeenstemming tussen tekstueel en melodisch accent milder oordeelt dan Helmer doet. Mij is het althans opgevallen dat het op blz. 69 aangehaalde voorbeeld, een lied op Eulalia (nr. 95; niet 96, op Euphrasia) toch niet zo ellendig hoeft te klinken als de accenten aldaar suggereren. Als men het lied tamelijk snel zingt en de zware tel in de driedelige maat

[p. 203]

sterk benadrukt, klinkt het geheel inderdaad bar en boos. Maar zingt men soepel en gedragen, dan blijkt alleen in de vierde regel de melodie echt te botsen met de tekst, waar de noot op de onbeklemtoonde lettergreep in haven langer is en hoger staat dan die op de beklemtoonde. De maatstrepen gelden trouwens volgens de woorden van de S. zelf (op blz. 106) meer als oriëntatiepunten dan als eigenlijke maataanduiding in de moderne zin van het woord, d.w.z. met onderscheid tussen zware en lichte maatdelen. ‘Muzikale ictus’ betekent immers slechts steunpunt en geen nadruk. En tenslotte, is het wel zo zeker dat dit lied in zijn geheel in een driedelige maat staat? Er staan nl. twéé maattekens aan het begin: de 3 op de notenbalk wordt immers voorafgegaan door een alla breve-teken. Dit is een bijzonderheid die elders in het boek niet voorkomt. Deze tekens kunnen een afwisseling van twee- en driedeligheid aanduiden. In dat geval hebben we althans voor de eerste strofe (behoudens haven) een voorbeeld van volmaakte overeenstemming tussen tekst en muziek! Een duidelijker voorbeeld van kortsluiting lijkt me dan ook lied 94, waarvan het (eenstemmige) Extractum Katholicum in de bijlage als bron wordt vermeld, ondanks een ritmische en een melodische variant. Overal elders komt de melodie in een even maatsoort voor, alleen in DGN in een driedelige. In een even maatsoort zou de tekst echter veel beter tot zijn recht komen.

Deze opmerkingen willen aan het geheel van deze zeer lezenswaardige, uitstekende studie geen afbreuk doen, maar vooral wijzen op de noodzaak van een nauwe samenwerking tussen neerlandicus en musicoloog bij de bestudering van dergelijke zeventiende-eeuwse liedbundels.

Apeldoorn.

b.a. mensink