De Nieuwe Taalgids. Jaargang 60

[p. 195]

Ichnaton

Helaas hebben H. Marsman en J. Engelman in hun verzamelbundels een aantal vroege gedichten niet willen opnemen. Zodoende zijn ze moeilijk bereikbaar, o.a. als ze afgedrukt waren in het tijdschrift De Gemeenschap. -

Men wijst in verband met Marsmans gedicht ‘Ichnaton’ steeds op ‘Amenophis iv’ van J. Engelman. Merkwaardig is het nu, dat men daarbij nooit betrekt, - de dichter blijkbaar zelf ook niet, - (zie de voetnoot in de Engelman-Marsmanstudie van J. Cartens, Raam 24, 1966, blz. 36) het gedicht ‘Ichnaton’ van Jan Engelman uit het zoëven genoemde tijdschrift, De Gemeenschap, 1926, no 6, juni, blz. 179. Het is gepubliceerd in dezelfde jaargang als Marsmans zeer bekende gedicht van dezelfde naam, maar... enkele maanden van te voren! (Het staat daar onmiddellijk na Marsmans ‘Les Soldats de Dieu’ over Raymond Radiguet.)

In dit geval zou Engelman dus Marsman hebben kunnen ‘beïnvloeden’, al neemt men gewoonlijk aan, dat de ‘beïnvloeding’ in de omgekeerde richting is gegaan. K. Meeuwesse spreekt in Dietsche Warande en Belfort, 1950, blz. 307, van het ‘Mars-maniaans “belaste” Raymond Radiguet’ (een gedicht van J.E.) en op blz. 308 heet het: ‘Engelman (heeft) vermoedelijk eerder nadeel dan voordeel ondervonden van zijn geestelijk verkeer met Marsman. Het blijft een merkwaardig feit, dat een zo rasecht dichter zó moeilijk tot ontwikkeling kwam’.

Jan H. Cartens schrijft op blz. 35 van zijn aangehaalde studie: ‘In Engelmans “Amenophis iv” vinden we weer wel flarden van Marsmans taalgebruik en poëtische enscenering’. - Duidelijk laat Cartens iets hogerop het gedicht ‘Ichnaton’ van Jan Engelman buiten beschouwing als hij zegt: ‘Deze figuur uit de oudheid is in 1926 door beide dichters in hun poëzie opgeroepen’. Anders had hij kunnen toevoegen: en door Engelman tweemaal. Engelmans ‘Ichnaton’ schijnt beslist in de vergetelheid te zijn geraakt. (zie onder dit artikel.)

Als we de twee ‘Ichnatons’ vergelijken, constateren we dat het gedicht van Marsman meer kosmisch beeldend en meer visionair is als dat van Engelman, dat misschien geïnspireerd is door een afbeelding van de Egyptische vorst, blijkens versregels als

Wild en verstorven als het duinzand is dit oud gezicht:...
..................
De mond is van bedwongen lust als een te rijpe vrucht gespleten
zijn oogen hebben gelukzaligheid herkend
en boven de brauwen
tot een doorploegd geduld,...

Marsman laat de uiterlijk-licham elijke kwaliteiten van Ichnaton volkomen buiten beschouwing; hij roept alleen een vage, heroïsche gestalte op. Engelman stelt hem meer menselijk voor en brengt ook een erotisch element aan in zijn visie op de ‘smalle knaap onder de Pharaonen’:

zijn hart was als het onze een uitgewoonde kamer:
daar hebben wij bemind -

[p. 196]

en verderop:

De mond is van bedwongen Iust.

Ofschoon Marsmans gedicht in zijn geheel wel vitalistisch is, heeft het ook al enige elementen die naar zijn z.g. mortalisme wijzen: ‘de zieke rank’... ‘sloeg... wankelend van zijn laag zenith naar de horizon’; ‘zo stierf de smalle knaap’. - Bij Engelman lijkt de dood van het ‘aan alles lijdend’ kind eerder een soort opstanding uit de ellende des levens:

heeft hij zich, overmand en plotseling verrijkt,
aan smartelijk en zalig licht hergeven.
.................
... maar als een blinkend schild geheven
bouwt God zijn bovenaardsche tent
op witte heuvels, in een glans van eeuwig leven.

Volgens mij heeft het gedicht van Marsman meer vaart, en vormt het een organische eenheid, terwijl dat van zijn vriend moeizaam voortgaat in soms lange, weinig ritmische versregels, en enigszins verbrokkeld van compositie is.

Het gedicht ‘Amenophis iv’ lijkt me iets beter gelukt, hoewel de taal nogal retorisch is. De aanhef: ‘Een boek vol strenge beelden.’, zou kunnen bevestigen wat ik boven zei over de laatste inspiratiebron van zijn ‘Ichnaton’. Ook hier is de voorstelling van de Aton-aanbidder meer menselijk:

Dit is Amenophis: twee harde jongenshanden
gesneden - biddend - uit het wild azuur,...

Het slot neemt evenals in zijn ‘Ichnaton’ een erotische wending:

Hij zweeg en sloot zijn smalle armen
om Nefretete, die hij bevend heeft gekust:...

Ook dit gedicht bereikt naar mijn smaak niet de hoogte van Marsmans ‘Ichnaton’.

G. Knuvelder en A. van Duinkerken hebben gewezen op de verwantschap, tot woordovereenkomst toe, tussen Marsman en Adr. Roland Holst. Voor zover ik me herinner is er echter nooit expliciet gewezen op de gelijkenis van de twee volgende passages:

(ik denk aan)
steden en tronen die niet meer bestaan,
aan koningen, die uit een westwaarts vluchten
omzagen naar een brandgloed in de luchten,
puinen, de wilde maan,

die boven 't onheil uitwaait en verdwijnt,
aan het teloorgaan, vreemd, gelijk de wolken

[p. 197]

 

en spoorloos, van de droom bevlogen volken,

 

aan der werelden eind -

Adr. Roland Holst.
Uit: ‘Najaar’, De Wilde Kim, 1925.

eeuwen en koningen,
wien het zwaard uit de handen sloeg en
horden, die de vluchtende legerbenden
in een weerlicht over de grenzen sloegen,
allen zijn,
in een tijdeloos staren de ruimte verstenend
sneuvelend over de westlijke heuvlen verdwenen,
spoorloos en zonder naam.

H. Marsman
Uit: ‘Ichnaton’, Paradise Regained, 1926.

Behalve de overeenkomst van de gecursiveerde woorden valt ook op het ritme van de beginwoorden van het fragment, ‘eeuwen en koningen’, bij Marsman, dat mij een repliek lijkt van ‘steden en tronen’ bij Holst, en eenzelfde verhouding voel ik ook in de laatste regel bij Marsman, ‘spoorloos en zonder naam’ en ‘puinen, de wilde maan’, de vierde regel bij Holst, - beide als zware afsluiting van een strofe. En in het eerste geval zijn ook de vocalen gelijk!

Het ‘weerlicht’ (bij M.) vinden we in het eerste gedicht terug als ‘brandgloed in de luchten’, terwijl ‘grenzen’ ongeveer beantwoordt aan ‘der werelden eind’.

Het woord ‘horden’ bij Marsman treffen we niet aan in het bovenstaande fragment van ‘Najaar’, maar is bekend als behorend bij het Holstiaans idioom. - Ten slotte heeft ‘verdwenen’ niet alleen woordovereenkomst met ‘verdwijnt’, maar het betekent ook bijna hetzelfde als ‘niet meer bestaan’ uit de eerste regel van Adr. Roland Holst.

De term ‘invloed’ is gevaarlijk in literair-theoretische zin, maar sommige dichters schijnen toch een bijzonder soort affiniteit tot elkaar te hebben.

bijlage:

Zijn hart was als het onze een uitgewoonde kamer:

daar hebben wij bemind -
roekeloos lachen sloeg van muur tot muur,
en in een stil uur, neergebogen op de tafelrand,
luid-op gesnikt; een achteloos-bedorven kind,
aan alles lijdend en aan niets verwant.

Wild en verstorven als het duinzand is dit oud gezicht:
een angst is overwonnen, een gevaar gezwicht.

Toen hij de boorden had bereikt waar afvaart aanvangt
of de tred naar binnen wordt geheven
van bergpas tot bergpas

[p. 198]

 

heeft hij zich, overmand en plotseling verrijkt,

 

aan smartelijk en zalig licht hergeven.

 

 

 

De mond is van bedwongen lust als een te rijpe vrucht gespleten,

 

zijn oogen hebben gelukzaligheid herkend

 

en boven de brauwen

 

tot een doorploegd geduld, maar als een blinkend schild geheven

 

bouwt God zijn bovenaardsche tent

 

op witte heuvels, in een glans van eeuwig leven.

 

Jan Engelman.

's-Bosch, oktober 1966.

f.k.m. mars