De Nieuwe Taalgids. Jaargang 60

[p. 73]

[Nummer 2]

Karel Alberdingk Thijm en de Warenar-kwestie

In oktober 1880, toen in Amsterdam de gemoederen niet weinig in beweging raakten over de vraag of, bij gelegenheid van de aanstaande viering - op 16 maart 1881 - van Hoofts driehonderdste geboortedag, diens Warenar volledig dan wel verkort zou worden opgevoerd, was het gezin van Prof. J.A. Alberdingk Thijm, de man die zich in dit geschil 't hevigst weren zou, al tot meer dan de helft teruggebracht. De toen drieëndertigjarige priester-zoon Jan verbleef in het Jezuïetenklooster te Maastricht; de eenendertigjarige dochter Catharina was bezig met het pakken van koffers en het maken van afscheidsvisites in verband met haar vertrek, op 23 oktober, naar Menton; de zesentwintigjarige zoon Frank was in New York zijn geluk gaan zoeken. Het pand op de Nieuwe Zijds Voorburgwal 161 werd bijgevolg alleen nog bewoond door de zestigjarige heer des huizes, zijn zesenvijftigjarige vrouw en hun, op 22 september zestien jaar geworden, jongste zoon, door de vader naar Karel de Grote genoemd.

Op dat tijdstip waren er nog geen tekenen aan de wand die erop wezen dat deze profetische naamgeving tenslotte toch in een heel andere dan de door de vader verhoopte zin bewaarheid zou worden. Sinds Karel in juni 1879 te werk was gesteld in de afdeling antiquariaat van de aan zijn vader toebehorende boekhandel C.L. van Langenhuysen, Singel 434 te Amsterdam, en daar eindelijk zijn bestemming scheen te hebben gevonden, had hij zijn ouders niet langer meer aanleiding gegeven tot ernstige bekommernis. Hij was nu - in oktober 1880 - een, voor zijn leeftijd, iets te weinig want maar 1 meter 65 in de hoogte, daarentegen iets te veel in de breedte, gegroeide jongen, wiens grote en dikke neus door zwarte pukkeltjes ontsierd werd. Trok deze neus aanstonds de aandacht, nog opvallender waren de donkerbruine enigszins kleine en vrijwel permanent loens starende ogen. Het viel met deze, hem zelf hevig dwarszittende, uiterlijke kenmerken waarachtig niet mee om zich te conformeren naar het hem herhaaldelijk, en recentelijk door heerbroer Jan op 21 september, voorgehouden ideaal van toch vooral uit te groeien tot een gehoorzame, zachte en nederige jongen. Maar met vallen en opstaan bracht hij het in 1880 niettemin aardig ver in de richting van de door broer Jan verhoopte jongen ‘die altijd doet wat Vader en Moeder zeggen, nooit driftig wordt en altijd dadelijk berouw heeft als hij soms nog eens bij ongeluk ondeugend is geweest.’

Ofschoon hem levenslang het opstaan even grote moeite zou kosten als het tijdig slapen gaan, stond Karel in deze periode elke morgen trouw om acht uur op om zijn Vader te vergezellen naar de Mis van half negen in de St. Jozefskerk, in de Kalverstraat. Mevrouw Alberdingk Thijm had dan al veel eerder de vroegmis bezocht, terwijl Catharina alleen op Zondag kerkte.

Toen Thijm ook nog zijn hem bizonder dierbare dochter, zijn grote vertrouwelinge, missen moest, was het contact met Karel vanzelf veel inniger geworden. ‘Tot aan het veertiende, vijftiende levensjaar’ was Vader, zo heeft zijn jongste zoon later getuigd, ‘oneindig ver verwijderd en volstrekt onbegrepen en onbekend voor mij’¹ Op 30 november 1879 kon Thijm echter berichten aan mevrouw C. Royer-Kerst:

1 Lodewijk van Deyssel, Gedenkschriften (ed. Prick), Zwolle, 1962, 164.

[p. 74]

ben nu alle avonden met Karel. 't Is voor mij een groot genoegen: want hij is werkzaam en lief. Ik geloof en hoop, dat ik van dien jongen nog veel plezier zal hebben. En op 4 december 1879 aan dezelfde: ‘Karel is nu veel bij mij en ik ben 's avonds altijd met hem, nu zijn moedertje vroeg naar bed gaat’¹. Voortaan vergezelde Karel nu ook zijn Vader veelvuldig naar de komedie, zoals in de familiekring de schouwburg steeds werd aangeduid; samen bezochten zij de boekenveilingen en de kunstaucties, en vaker dan voorheen ondernamen zij lange wandelingen waarop de vader soms hele colleges ten beste gaf over de architectuur van de Westerkerk of over de oude gevelstenen in de binnenstad². Ook schaakten zij veel, waarbij een door Karel gewonnen partij soms beloond werd met een glas sherry, door de verliezende partij boven alle andere apéritifs verkozen. Tevreden kon de vader zich ook betuigen over de wijze waarop Karel in Thijm's enorme bibliotheek de afdelingen heraldiek en handschriften geordend had, en met een gerust hart vertrouwde hij zijn zoon de inventarisering en beschrijving toe van de schriftelijke nalatenschap van oom Louis Royer, de bekende beeldhouwer.

Langzamerhand was Thijm ook het nakomertje gaan betrekken in al wat hemzelf ter harte ging. Het verschil in leeftijd³ van liefst vierenveertig jaar leek de vader dan heel en al voorbij te zien, in 't bizonder wanneer hij in Karel's tegenwoordigheid de Amsterdamse chronique scandaleuse aansneed en dan niet scheen te bedenken dat kleine potjes veelal grote oren hebben. Aanvankelijk betrachtte Karel uit eigen beweging de grootste discretie ten aanzien van wat hem niet voor zijn oren bestemd leek. Toen er, bijvoorbeeld, op 14 oktober '80, onder de ochtendkoffie, bizonderheden uit het intieme leven van de beeldschone mevrouw Louise Sterck, geb. Kervel⁴ aan de orde kwamen, legde Karel geen dezer pikante détails in zijn dagboek vast, onder aantekening dat hij dit soort bizonderheden slechts zou boekstaven, ‘wanneer Vader mij gezegd zal hebben, dat hij vindt, dat men dergelijke dingen wel op kan schrijven’.

Of Thijm er weet van heeft gehad dat zijn zoon wèl alles zou vastleggen wat hem over de Warenar-kwestie ter ore kwam, valt niet meer te achterhalen. In elk geval danken wij aan Karel's hierna volgende dagboekfragmenten een aantal feitelijke bizonderheden over dit geschil, waaronder diverse die tot nu toe onbekend bleven en waarvan de publicatie mede kan strekken tot het verlenen van wat meer kleur, en ook wat dieper reliëf, aan de strikt zakelijke behandeling van deze hier en daar on-

1 Beide brieffragmenten zijn ontleend aan W. Bennink S.J., Alberdingk Thijm / Kunst en karakter, Utrecht-Nijmegen, 1952, 174.

2 Vgl. De wandeling (uit de zogen. ‘Adriaantjes’) in L. van Deyssel, Achtste bundel Verzamelde Opstellen, A'dam, 1905, 152: ‘Met zijn gezichtje keek de jongen vooruit en hij vroeg en zijn vader wist alles van de bizondere huizen waar zij langs kwamen of vertelde uit de geschiedenis van lang geleden’.

3 Dit grote leeftijdsverschil werd door Karel op zijn nadrukkelijkst beseft in het zevende of achtste levensjaar. Vgl. weer de ‘Adriaantjes’ in L. van Deyssel, Zevende bundel Verzamelde Opstellen, A'dam, 1904, 152: ‘Zij [de ouders] wachtten beiden zijne nadering met hun oude gezichten om de oogen’; ‘Adriaans moeder was een oude vrouw, die zacht was van aard en stil van bewegingen’ (blz. 228); ‘De twee oude menschen waren stil in hun bewegingen en Adriaan was druk, maar zijn bewegen bleef klein binnen den omtrek van zijn lijf en armgebaren’ (blz. 229).

4 Voor een gedetailleerde beschrijving van deze volkomen schoonheid, zie Van Deyssel's Gedenkschriften, 813-814.

[p. 75]

verkwikkelijke affaire, zoals die wordt aangetroffen in het proefschrift van Dr. C.G.L. Apeldoorn over Dr. Willem Doorenbos, A'dam 1948, blz. 125-141.

De eerste dagboekaantekening, die iets met de Hooft-herdenking uitstaande heeft, dateert van 23 september 1880. De gourmet in de dop vertoont hier al een hem levenslang kenmerkende eigenaardigheid: het met hartstocht cultiveren van de initialen der binnen zijn gezichtsveld gekomen medemensen:

Om 3 uur had Vader Hooft-vergadering in de Eensgezindheid op 't Spui. Hij zei dat hij Jan ten Brink of A.A. Vorsterman van Oyen¹ meê ten eten zou brengen. [...] Toen Vader om kwart voor vijf thuis kwam, wou hij niet zeggen wie kwam eten. Om 5 uur werd gescheld en kwam boven... J.C. de Marez Oyens². We aten soep, heerlijk gekruide hasjee met rijst, ham met spinaadje en prachtig fruit, en van schoon schitterend tafellaken en blauw porcelein. [...] Om 7 uur kwam Dokter Nuyens³ die bleef tot half twaalf. Oyens ging om 9 uur heen.

Op 9 oktober 1880 kwam het eigenlijke geschil aan de orde:

Gisteren ben ik om half vijf Jan ten Brink⁴ aan het centraal station gaan afhalen; hij kwam om de Hooftkommissie-vergadering bij te wonen, die ten onzen huize gehouden werd, namentlijk de vergadering van de subkommissie voor de tooneelvoorstelling. Hooft heeft een stuk geschreven De Ware-Nar dat niet immoreel, maar indecent is. Mevrouw A.B.J. Sterck, geb. Kervel verklaarde, à propos van dit stuk, toen zij verleden Woensdag de avond bij ons doorbracht, het onderscheidt tusschen immoreel en indecent niet te kennen. J.C. de Marez Oyens, A.D. de Vries Azn., F. van der Goes, Dr. Doorenbos, Mr. J.N. van Hall, leden der sub-Hooft-Kommissie voor de tooneeluitvoering zijn er voor dat de Ware Nar, zoo als hij aanwezig is, voor een gemengd gezelschap in de komedie, ter gelegenheid van de Hooft-feesten, opgevoerd zal worden. Vader, ten Brink, Hofdijk zijn er tegen.
Vader zal in den aanstaanden Zaturdag verschijnenden Amsterdammer zijn pleidooi tegen den Ware-Nar van Hooft, namelijk tegen het opvoeren daarvan beginnen⁵.

Over dit artikel, verschenen in De Amsterdammer van 17 oktober 1880, onder de titel De vertooning van P.Cz. Hoofts Ware-nar, bericht Karel op maandag 11 oktober 1880:

Vader heeft vanavond zijn stuk tegen de Ware-Nar van Hooft voor den Amsterdammer tusschen 9 en 10 uur afgewerkt. [...] Vader heeft vandaag een briefjen geschreven aan het bestuur der subkommissie voor het tooneel van het Hooftfeest, waarbij hij zijne demissie neemt.

1 De bekende genealoog, auteur o.m. van het Stam- en Wapenboek van Aanzienlijke Nederlandsche Familiën, Groningen, 1882-'89, en van de, in latere jaren ijverig door Van Deyssel geraadpleegde, Dictionnaire nobilaire, La Haye, 1884.

2 Mr. J.C. de Marez Oyens (1845-1911). Was van 1882 tot '85 referendaris aan het Ministerie van Koloniën, van 1901-1905 Minister van Waterstaat. A.J. beschrijft hem in J.A. Alberdingk Thijm, A'dam, 1893, 178, als het type van een modern aristokraat, ‘tenger, nerveus, zeer gesoigneerd in het toilet’.

3 W.J.F. Nuyens (1823-1899), medicus die zich, mede op aandrang van J.A. Alberdingk Thijm, zo succesvol toelegde op de studie der geschiedenis dat hij, naar het oordeel van Prof. Dr. L.J. Rogier, pionierswerk heeft verricht t.a.v. de Groot-Nederlandse geschiedbeschouwing.

4 Toen nog leraar in Den Haag. Voor zijn verhouding tot Alberdingk Thijm, zie A.J., J.A. Alberdingk Thijm, A'dam, 1893, 237-240.

5 Deze alinea dateert van 10 okt. 1880.

[p. 76]

Of Thijm dit briefje toen terstond verzonden heeft, wagen wij te betwijfelen, gezien Karel's straks af te drukken aantekening van 4 november 1880. Waarvan Karel onkundig bleef, is dat zijn Vader op 15 oktober een brief had gericht aan de ondervoorzitter der Hooft-Commissie, Mr. Warner Willem van Lennep¹, van welke brief ook Dr. C.G.L. Apeldoorn geen gebruik heeft gemaakt. Uit dit epistel, gepubliceerd op blz. 295-296 in Jos. Alb. Alberdingk Thijm in zijne Brieven geschetst als Christen/ Mensch/Kunstenaar, door Catharina Alberdingk Thijm, A'dam 1896, citeren wij:

Saturdagavond verschijnt een stukjen in de Amsterdammer, waarin ik een poging doe, voor hen die Hoofts Warenar bij de hand hebben, duidelijk te maken, dat het stuk, als tooneelvoorstelling in onze dagen, te redden is. In allen geval mag ik op een publiek rekenen, dat voor Jan Steen en Ostade de neus niet ophaalt, niet waar? De grootste Heeren geven tegenwoordig f 20.000 voor zoo'n low-life tooneeltjen en hangen er geen gordijntjen voor.
In geen geval, dunkt me, kon Hoofts geheime kraamuitlegging als sujet blijven. Iets te schilderen is niet zoo als iets ten tooneele te brengen. Het meeste spijt me de inkonsequentie der meerderheid onzer subkommissie. Het bedroeft mij, dat men het peil der kieschheid onzer jonkvrouwen zoo laag gezonken rekent, dat deze kieschheid zich eerder stooten zoû aan een plat woord (dat men verwijderen wil) dan aan de behandeling van een defloratie-geval zoo onderstreept als het, met de oplevering van het kind-en-alles, in de Warenar geschilderd wordt. Hoort dat óok al in het moderne systeem thuis, dat kieschheid en decensie zinledige begrippen zijn? Dr. D[oorenbos] zeide mij, dat hij volstrekt niet wist, wat men met indecent bedoelde. Het spijt me, dat vele gevoelsschakeeringen op die wijze zoek raken.
Oyens en De Vries hebben zich bereid verklaard, met het te drukken verslag onzer kommissie, mijn stukjen uit de Amsterdammer rond te zenden.

Ook met dit ‘Rapport van de sub-commissie voor de tooneeluitvoering’ zou het faliekant mislopen, zoals duidelijk wordt uit Karel's dagboeknotitie van 22 oktober 1880:

Vader heeft ons vandaag een briefjen voorgelezen dat hij aan De Vries geschreven heeft, waarin hij hem de partijdigheid verwijt, waarmee hij het rapport heeft opgesteld over de handelingen der sub-Hooft-Kommissie voor de tooneeluitvoering en waarbij hij hem onder het oog brengt hoe deloyaal het is, dat De Vries, nu Vader à propos van Hoofts Ware-Nar van eene andere meening is dan hij, het rapport niet bij C.L. van Langenhuysen heeft laten drukken.

De Vries wachtte niet lang met een antwoord. Al op 24 oktober '80 kon Karel aantekenen:

Vader heeft vanavond om half elf [...] een brief bovengebracht van A.D. de Vries Azn., een andwoord op een brief, gisteren hem door Vader toegezonden - een ernstige brief waarin Vader hem vermaant zijne al te groote geestdrift voor sommige zaken die hem

1 Mr. W.W. van Lennep (1833-1903), evenals o.m. De Marez Oyens en Mr. A.D. de Vries Azn., lid van het herenkransje dat van circa 1870-1881 op dinsdagavond ten huize van J.A. Alberdingk Thijm placht bijeen te komen. In aug. 1879 droeg Van Lennep zijn bekende metrische vertaling van Keats' Hyperion aan deze vriendenkring op. Willem Kloos zou Warner Willem van Lennep later kenschetsen als Een ‘Nieuwe-Gidser’ die tevens lid was van het vorige geslacht, in De Nieuwe Gids 1927, ii, 461-469.

[p. 77]

veele vijanden doet krijgen, een beetje te matigen. [...] Het andwoord was ook hartelijk en ernstig; hij sprak Vader aan met: Hooggeschatte Vriend, terwijl hij tot nu toe boven zijn briefjens altijd Waarde Heer had geschreven.
Er stond gisteravond van Doorenbos een noot onder zijne recensie van Moltzers Breeroos Liedtboeck¹, van zijne hand, met betrekking op Vaders meening wat het opvoeren van Hoofts Warenar betreft en er tegen. Vader [...] is ook nog een artikel hiertegen begonnen, hetgeen hij vanmiddag om half twee uur af had.

Wij zagen reeds dat al op 9 oktober Thijm's zienswijze werd gedeeld door Willem Hofdijk (geb. 1816) en Jan ten Brink (geb. 1834). Nu kon Karel op 27 oktober ook nog melding maken van de bijval van Warner W. van Lennep (geb. 1833), Johannes de Koo (geb. 1841) en Charles Boissevain (geb. 1842). Het is zinvol van al die medestanders het geboortejaar in herinnering te brengen omdat de biograaf van Dr. Willem Doorenbos, evenals zijn held, de ‘lieden van ouderwetsch fatsoen’ schijnt te vereenzelvigen met conservatief, want omstreeks 1880 oud, geworden lieden!

Gisteren uit de kerk komende, was er thuis een brief voor Vader van De Koo, den redakteur van het weekblad de Amsterdammer. Om 9.15 las hij die eerst zacht en daarna aan Moeder en mij voor. De Koo's brief liep over de handelwijze en wil van de meerderheid der sub-Hooft-Kommissie voor de Tooneeluitvoering. De brief van De Koo diende tot andwoord op een schrijven van Vader aan dien redakteur, ten geleide strekkende aan een ingezonden stuk in de Amsterdammer, van Vader tegen Dr. Doorenbos, als andwoord op een noot die Dr. Doorenbos, in de initialen W.D. onder eene recensie [...] geplaatst had. In dien noot zegt Dr. Doorenbos onder anderen dat Vader het oordeel over de gepastheid van een stuk aan meisjens van 18 jaar overlaat, hetgeen doodeenvoudig eene onwaarheid is. Vader heeft gezegd, Zondagochtend, toen hij die noot gelezen had, dat het volkomen onzin was. De Koo verklaart in zijn brief dat hij het geheel eens is met de minderheid van de Hooft-Kommissie. Charles Boissevain schreef aan Vader een briefjen, waarin hij hem verzekerde dat ook hij dat gevoelen toegedaan was. Warner van Lennep was, toen hij Vader sprak, allerverontwaardigst over het rapport van de Subkommissie [...] Hij zeide dat hij zijne demissie uit de Hooft-Kommissie zou nemen indien besloten zou worden, dat het stuk gespeeld zou worden.
Morgenavond zal er weer een heete strijd gestreden worden; dan is om zeven uur de vergadering van de Algemeene Hooftkommissie, die onder anderen uit zal moeten maken of de Ware-Nar gegeven zal worden, ja dan neen.

Op deze vergadering van 28 oktober, die wederom plaats vond in het gebouw ‘De Eensgezindheid’ op het Spui, waren er, zoals Dr. Apeldoorn meedeelt, van de 56 leden 29 present, van wie er 17 voor en 12 tegen de vertoning waren. Toen de gewijzigde vertoning - in de geest van Thijm - in stemming werd gebracht, stemden er van de 23 nog aanwezige leden 6 vóór; het ‘blok’ van 17 was tegen. ‘Enkelen, waarschijnlijk de zes, die staande de vergadering de zaal verlieten, kantten zich tegen èlke vertoning’². Thijm zelf bracht als volgt verslag uit van zijn deze avond geleden nederlaag:

Om tien minuten voor half tien kwam Vader vanavond van de algemeene Hooftkommissie-vergadering terug. [...] Ik was nog, pas van hoed en jas ontdaan, in den gang

1 Bedoeld is de bespreking, door W.D., van Dr. H.E. Moltzer's editie van Bredero's ‘Liedtboeck’, in de Amsterdammer van 24 okt. 1880.

2 C.G.L. Apeldoorn, a.w. 129.

[p. 78]

bij de kleerkast, toen ik Vaders bekende sleutelgerammel¹ op straat hoorde en ook weinige oogenblikken daarna de deur geopend werd en Vader binnentrad. Ik ging Vader in den gang tegemoet. ‘Hoe is't gegaan, Vader?’ ‘Slecht!’ Vader [...] ging naar boven en Moeders eerste woord, toen hij de huiskamer binnentrad, was ook een informatie naar hoe het gegaan was. Vader gaf een heel verslag van alles wat er gebeurd was. Matthijs de Vries², de Leider professor had heel lief gesproken. Hij had onder anderen gezegd dat men niet moest denken dat hij geen goed Amsterdammer was; hij was wel is waar te Haarlem geboren en had te Leiden zijn werkkring gevonden; maar hij stelde er toch den hoogsten prijs op dat men zou weten hoe zeer zijn hart voor Amsterdam klopte, hoe 'n eer hij er in stelde tot een oud Amsterdamsch geslacht te behooren, en dat zijn Vader hem op echt Amsterdamsche wijze had opgekweekt. Hij heeft Vader in den loop van de avond, of in 't begin, dat weet ik niet, ook nog zeer veel lof toegezwaaid ook onder anderen over de stijl, waarin zijn stuk in de Amsterdammer over de al of niet opvoering van Hooft's Ware-Nar geschreven was.
Mr. J.C. de Marez Oyens heeft gezegd dat de vergadering wel in overweging moest nemen dat het slechts de numerieke meerderheid van de Hooft-subkommissie was, die wilde dat men de Ware-Nar, wat de intrige betreft, onveranderd zou spelen; maar dat, wanneer men de stemmen woog, die van de minderheid, ontegenzeggelijk, het zwaarst zouden zijn. Deze heer heeft volgens Vaders appreciatie een te lang pleidooi gehouden in het voordeel van de meening der meerderheid van de Sub-Hooftkommissie voor het tooneel wat deze Warenar-zaak betreft. Hij heeft hierin onder anderen gezegd dat Vader met de andere leden afgesproken had dat hij en zij een rapport zouden maken. Dat Vader's pleidooi nu bestond in zijn stuk in de Amsterdammer en dat zij daarom het rapport wel in hadden kunnen richten, als alleen maar van de zijde der meerderheid komende en hunne zaak bepleitende. Hij zei dit om pardonnabel te maken de in 't oog vallende partijdigheid, waarmee het rapport was opgesteld en waarover W. van Lennep ook al tegen Vader geklaagd had.
Hierop zei Vader dat hij een beroep deed op de leeskunst van de leden dezer algemeene vergadering, om te zien dat hetgeen de heer Oyens zeide, onjuist was. Hierop zei de heer Oyens niets. De heer Oyens heeft Vader allervriendelijkst gezegd dat het hem en zijne vrouw (geb. von Weckerlin) zoo ontzaggelijk gespeten had dat hij Vader noch Moeder verleden Zondag [...] te huis hadden getroffen.

De lofprijzing van de kant van Matthijs de Vries, noch het doekje voor het bloeden waarmee De Marez Oyens zo charmant gewapperd had, vermochten Thijm over zijn teleurstelling heen te helpen. Na een misschien wel slapeloze nacht werd bij ‘den scherpdenkenden en wilskrachtig zijn meeningen in daden omzettenden vader’³ een nieuw idee geboren. De volgende dag reeds, dus op 29 oktober, kon Karel schrijven:

Toen ik vanmorgen met Vader uit de kerk kwam, was zijn eerste woord: ‘Ik heb een nieuw plan’ en hij deelde mij mede dat hij van plan was de Ware-Nar, zooals hij hem veranderd had, in de groote Komedie op het Leidsche Plein te laten spelen.

1 Vgl. L. van Deyssel, Achtste bundel Verzamelde Opstellen, A'dam, 1905, 202: ‘De vader liet de muziek van zijn bos zilverkleurige sleutels hooren, terwijl hij lichtelijk gebogen stond bij de deur van zijn huis.’

2 Matthijs de Vries zou tenslotte, op 16 maart '81, in de concertzaal van het gebouw ‘Felix Meritis’ de ongezuiverde Warenar voordragen.

3 Lodewijk van Deyssel, Gedenkschriften, Zwolle, 1962, 146.

[p. 79]

Vader heeft gisterenavond een brief geschreven aan Charles Boissevain [...] om hem, daar hij lid van de Hooftkommissie maar gister-avond niet tegenwoordig was geweest, op de hoogte te stellen van hetgeen er in de Algemeene vergadering plaats gegrepen had. Vader had hem gefeliciteerd met zijn verjaardag¹, waarop hij vanmorgen als andwoord een briefjen en het salonportret van zeven zijner kinderen (hij heeft er acht) kreeg. [...] Ook nog een briefkaart van Ising Senior uit den Haag, waarop deze hem verklaart dat hij het geheel en al eens is met de minderheid der subkommissie voor 't tooneel.
Toen Vader vanmiddag om vijf uur ter maling thuis kwam vond hij een concilianten brief van Oyens. Vanmiddag tusschen één en vijf uur is Vader bij W.W. van Lennep geweest, wien hij gevraagd heeft, hoe het gister-avond, nadat hij de vergadering verlaten had, daar was toegegaan. Vader heeft zijn voornemen te kennen gegeven om de volgende week Van Ollefen, Moor en Veltman te gaan spreken. Vader heeft bij herhaling betuigd dat het hem zoo spijt dat hij zijn demissie heeft moeten nemen en dat hij nu moet trachten de boel in 't water te laten loopen.

Daniël van Ollefen, Louis de Moor en Louis Veltman vormden van 1879 tot 1882 een trio vaste bespelers van de Stadsschouwburg². Toen daarin, op 16 maart '81, de door Thijm pasklaar gemaakte Warenar werd opgevoerd, speelde Van Ollefen de rol van Rijkert, De Moor die van Ritsart, terwijl Veltman - met groot succes³ - de rol van de vrek voor zijn rekening nam. Dat Thijm er in zou slagen deze opvoering door te drijven, stond echter voorlopig nog niet vast. Daaromtrent zou hij eerst eind november zekerheid krijgen. Intussen bleef de Warenar-kwestie hem hoog zitten, temeer nu hij ook nog bijval had gekregen van Dr. H.J.A.M. Schaepman en van Arnold L.H. Ising (1824-1898), van 1860 tot zijn overlijden redacteur van de Nederlandsche Spectator.

Op 4 november kon Karel zijn ‘verslag’ vervolgen:

Verleden Zondag heeft Vader tegen half twee een visite gemaakt bij J.C. de Marez Oyens, wonend in het Westeinde, bezijden het Nijverheidspaleis, den hoek om, de 2e deur van 't eerste huis - op een zeer rijk gemeubeld bovenhuis. Ik ging Vader daar om twee uur halen. [...] Toen we daar nog eenigen tijd gezeten hadden kwam Mr. A.D. de Vries Azn., sjofeltjes gekleed als hij was, ook een visite brengen. [...] Vader houdt veel van beide mrs. Oyens en De Vries; maar zij zijn het oneens wat het opvoeren van Hoofts Ware-Nar betreft. Er werd over dat onderwerp ook gesproken. Vader liet zich ontvallen,

1 Op 28 okt.'80 was Charles Boissevain, redacteur van het Algemeen Handelsblad (op 1 maart '85 werd hij hoofdredacteur) 38 jaar geworden. Voor zijn verhouding tot J.A. Alberdingk Thijm, zie Van Deyssel's Gedenkschriften, 760-762.

2 Voor nadere bizonderheden, zie Joh. M. Coffeng, Lexicon van Nederlandse Tonelisten, A'dam 1965.

3 Vgl. echter ook Jacques Perk in: Brieven en dokumenten/bijeengebracht en uitgegeven door Garmt Stuiveling, A'dam 1959, 319: ‘De Warenar, lekkernij voor geletterden, is ongenietbaar voor de groote bent. Men merkte zelfs op, dat in den schouwburg geen spier werd vertrokken bij grappige staaltjes van gierigheid, hoezeer men Veltman voor zijn spel ook prees’. Een groot toneelsucces zou de Warenar eerst worden in het voorjaar van 1908 toen het stuk gebracht werd door Willem Royaards, met een gezelschap Rotterdamse dilettanten. Zie hierover Top Naeff, Willem Royaards / De tooneelkunstenaar in zijn tijd, Den Haag, 1947, 113-115. Deze opvoering werd toen door Van Deyssel met warme waardering besproken, zie de Elfde bundel Verzamelde Opstellen, A'dam, 1912, 257-262.

[p. 80]

dat hij het een ‘dwaasheid’ van den heer A.B.J. Sterck¹ vond dat deze voor de onveranderde opvoering gestemd had, waarop eene diskussie op het punt stond zich te engageeren hetgeen voorkomen werd doordat Vader en ik de aftocht bliezen.
Gisteren morgen is door Vader naar het Handelsblad, De Amsterdamsche koerant en Het Nieuws van den Dag een berichtje gestuurd, waarin vermeld wordt dat ‘prof. J.A. Alb. Thijm en Dr. Schaepman’ hun demissie genomen hebben uit de Hooftkommissie en waarom. Vader heeft aan De Vries verzocht de stemmingsstatistiek te verifieeren, die Vader toen gemaakt had, toen er in zijn bijzijn en terwijl hij lid van de Hooft-kommissie was, gestemd werd over het al of niet onveranderd opvoeren van de Ware-Nar. De Vries heeft hem dit geweigerd. Daarop heeft Vader aan De Vries een scherp briefjen geschreven om hem te zeggen dat dit niet te pas kwam. Dat is gebeurd gisteren. Vanmorgen om half twaalf uur schreef Vader een brief aan W.W. van Lennep, waarin hij De Vries' onwellevende handeling verhaalt en zegt dat dit zeker hieraan te wijten is dat De Vries zoo vroeg zijn moeder heeft verloren.

Iets te ongenuanceerd lijkt de opmerking van Hubert Michaël² dat De Vries' afkeer van het compromis hem de vriendschap met Alberdingk Thijm heeft gekost. De verhouding is wel is waar nooit meer vriendschappelijk geworden, maar daar staat tegenover dat Thijm aan De Vries poogde te tonen ‘dat hij voor zich geheel zonder rancune was. Maar De Vries was jong en koppig en wilde van geen verzoening weten’³. Toen De Vries op 8 februari 1884, nog geen drieëndertig jaar oud, kwam te overlijden, schreef Thijm van hem: ‘Zelfs zijne overgevoeligheid, zijne overdrijvingen hadden iets beminnelijks, en nooit heeft hij eenig onrecht gepleegd, of het kwam voort uit hooge geestdrift voor een goede zaak’⁴.

Voor overdrijving werd ook zelden teruggeschrokken door Thijm's vriend, de eertijds zo roerige Amsterdamse medicus Jan Willem Cramer (1817-1884)⁵, die zich nu al sedert een jaar of zeven had teruggetrokken op het buitentje Oudaen te Breukelen. Cramer was helaas verstard in ‘een nauw en uitdagend ultramontanisme’⁶, dat hem op den duur van Thijm vervreemd had. Toch kwam Cramer zijn gewezen intimus nog wel bezoeken. Karel Alberdingk Thijm bleef levenslang Cramer met sympathie herdenken. In een brief van 17 mei 1943 zou hij ons nog schrijven: ‘Hij was een gast, die zich gunstig over mij aan mijn vader uitliet, terwijl de meeste bezoekers, die niet intime huisvrienden waren, in hun gesprekken met de ouders de kinderen niet beoordeelden. Dit heeft daarom toen veel indruk op mij gemaakt.’

Op 7 november 1880 was Cramer weer eens over uit Breukelen en logeerde hij, als wel vaker, bij de in de Kalverstraat gevestigde klokkenmaker en handelaar in

1 Anton B.J. Sterck (1838-1890), koopman en liefhebber-kunstschilder. Medewerker van Alberdingk Thijm bij diens historische en genealogische studiën, medestander bij Thijm's protest tegen de viering der inneming van den Briel, op 1 april 1872. Zie ook A.J., J.A. Alberdingk Thijm, A'dam, 1893, 147-152.

2 In diens The third man, in Roeping xxxvi, juni 1960, 86-99, welk artikel opent met een boeiende levensschets van Mr. A.D. de Vries Azn. (1851-1884).

3 A.J., J.A. Alberdingk Thijm, 181.

4 Gerard Brom, Alberdingk Thijm, Utrecht-Antwerpen, 1956, 193.

5 Voor een kostelijk portret van Cramer, zie A.J., J.A. Alberdingk Thijm, 141-144.

6 L.J. Rogier, Katholieke Herleving / Geschiedenis van Katholiek Nederland sinds 1853, Den Haag, 1956, 259.

[p. 81]

bronzen pendules, Carlo Francesco Lurasco, van origine een Italiaan. Thijm ontmoette hem daar en kwam toen ook te spreken over de Hooft-zaak:

Dr. Cramer zei dat men van zoo'n ‘boel’ wel verwachten kon dat de meerderheid voor de onveranderde opvoering van de Ware-Nar zou zijn. Vader zei daarop dat de ultraliberalen Binger¹, Wertheim², Ten Brink en ook Hofdijk³ er toch tegen waren⁴. Hierop kon Cramer niets zeggen. ‘Ik ben blij, dat je er uit bent’, sprak Cramer, ‘want Hooft was toch eigenlijk hevig anti-katholiek’. ‘Ja maar’, zei Vader, ‘men wil Hooft niet als religie-politikus maar als kunstenaar en geschiedbeoefenaar huldigen’.

Binnen de huiselijke kring bleef de Warenar-kwestie de tongen bezighouden, waarbij het gesprek soms op zijwegen voerde. Zó op zondag 14 november 1880, toen de jongste zoon de stelling poneerde dat men direct van de Communiebank naar de komedie zou kunnen gaan.

Hierover werd Moeder niet weinig boos. Zij zei dat men God en de ‘Wereld’ niet te gelijk kon dienen. Vader zei dat dat de ‘Wereld’ niet was. Dat men God altijd voor oogen moest hebben. Moeder verzocht mij haar de twee blauwe deelen ‘Théologie morale’ enz. die in de kast in de muur van het kabinetjen staan eens aan te geven. Moeder las mij daarop uit Monseigneur Landriot⁵ het een en ander voor over punten, waarover zij meende dat ik eene verkeerde opinie had; insgelijks uit de Théologie morale à l'usage des prêtres et des confesseurs⁶. Ik zei dat ik alleen maar bedoeld had te zeggen, dat men strikt genomen, op zich zelf, zonder bijkomende omstandigheden, niet zondigde met direkt van de Communiebank naar de Komedie te gaan. Ik verzoende mij spoedig weer met Moeder.

Zoals reeds vermeld organiseerde Thijm, nadat hij de sub-commissie verlaten had, een voorstelling van de gekuiste Warenar in de Stadsschouwburg. ‘De toneelcommissie’, aldus Dr. Apeldoorn, ‘plaatste harerzijds de vertoning van het originele spel op haar programma, doch toen zij zich tot de “Vereeniging het Nederlandsch Tooneel” wendde, werd medewerking bot geweigerd. Het vermoeden lijkt mij gewettigd, dat dit geschiedde op instigatie van Thijm’⁷. Dit vermoeden nu wordt krachtig bevestigd door Karel's dagboekaantekening van 26 november 1880:

Vanmorgen meldde zich voor twaalven de akteur-schouwburg-direkteur v.Ollefen bij Vader aan. Hij meldde Vader, dat 't nu zeker was, dat het Nederl. Toneel geweigerd had den onveranderden Warenar te spelen. Van Ollefen was, een der laatste dagen, in de Com-

1 Heyman Binger, de uitgever van Van Lennep's Vondel. In 1884 zou hij worden aangezochten als uitgever van De Nieuwe Gids.

2 Jacob Leon Wertheim (1839-1883), dichter en bewerker van vertalingen voor het ‘Nederlandsch Tooneel’.

3 Voor diens verhouding tot Thijm, zie A.J., a.w., 219-228.

4 Thijm wist toen nog niet dat ook Busken Huet aan zijn zijde stond. Zie C.G.L. Apeldoorn, a.w., 131. In dit verband had Apeldoorn niet mogen verzuimen melding te maken van Huet's waardering voor Thijm's bewerking van de Warenar, in Litterarische Fantasien en Kritieken xxii, 172-179.

5 De l'esprit chrétien, Paris, 1870.

6 Bedoeld wordt Thomas Gousset, Théologie morale à l'usage des curés et des confesseurs, Paris, 1874.

7 C.G.L. Apeldoorn, 132.

[p. 82]

missariskamer van de groote Komedie, op het Leidsche plein geroepen. Daar komende had hij behalve de Kommissarissen, daar Oyens en A.D. de Vries Azn. vinden zitten, die bezig waren te pleiten voor het opvoeren van de onveranderde Warenar in de groote Komedie, nadat zij door het Nederlandsch Tooneel, dat in het Grand Théâtre van A. van Lier, in de Amstelstraat speelt, afgewezen waren. De Commissarissen schenen zich wezenlijk door die heeren overtuigd te laten hebben. Zij zeiden tegen de Direkteuren (Van Ollefen, Moor en Veltman) dat zij hun de twee Warenars moesten voorleggen, dat zij dan kiezen zouden. De direkteuren echter andwoordden dat zij dat niet deden; de commissarissen konden er wel hun veto tusschen werpen om hun te beletten de veranderde Warenar te spelen, maar zij konden hen niet noodzaken den onveranderden te spelen.

Hierna zwijgt het dagboek in alle talen over de Warenar-affaire. Tussen Van Deyssel's nagelaten papieren bevindt zich echter een document waarin de kwestie nogmaals aan de orde komt: het concept van een op 20 oktober 1881 door Van Deyssel aan Frank van der Goes gerichte brief. In dit schrijven schaart Karel, die sinds augustus van dat jaar als Lodewijk van Deyssel was opgetreden, zich volledig naast zijn vader. Sterker nog: hij heeft het concept aan zijn vader laten lezen en het vervolgens in 't net geschreven met inachtneming van de door Jozef Alberdingk Thijm aangebrachte wijzigingen. Wanneer men bedenkt dat Van der Goes in zijn polemieken een superieure ironie aan de dag kon leggen, die hem vaak een uiterste van schampere spot in de pen gaf¹, dan vraagt men zich niet zonder binnenpret af hoe zijn reactie zou hebben geluid wanneer hij had achterhaald dat hij, in een brief van Lodewijk van Deyssel - wiens ware identiteit hij toen nog niet kende - mede door Jozef Alberdingk Thijm werd toegesproken!

Van meet af aan toch was Van der Goes met Een bijdrage tot het vraagstuk hoe men P.C. Hooft's Warenar vertoonen zal, gepubliceerd in de Amsterdammer van 24 en 31 oktober 1880, heftig tegen Thijm's gewijzigde Warenar te velde getrokken. Die aangelegenheid zat hem nóg hoog toen hij op 17 oktober '81 Van Deyssel bedankte voor de toezending van diens, aan de augustusaflevering van de Dietsche Warande bijgedragen, polemisch essay De eer der Fransche Meesters. Van der Goes kon toen niet nalaten te schrijven o.m.:

De Bestuurder van de D. Warande heeft zijn orgaan, bij gelegenheid der Warenarvraag, dienstbaar gemaakt aan het verdedigen van denkbeelden, die, welbeschouwd, lijnrecht staan tegenover de uwe: hij wil den tooneeldichter aan den band leggen der kieschheid: gij houdt van ‘verwoede’ tooneelen en deelt niet de juffer-achtige vrees voor de vertooning van het leven-zelf. Uw artikel heeft mij dus dubbel verheugd.

Op 20 oktober '81 ging Van Deyssel speciaal op deze zinsnede in. Wij laten hier de oorspronkelijke tekst volgen en brengen Thijm's correcties en wijzigingen onder in de noten.

1 Zie Van der Goes als essayist in G. Stuiveling, Rekenschap, A'dam 1941, 185-200.

[20 Oktober 1881]

WelEdele Heer,

Hoogst aangenaam was mij uw schrijven, waaruit mij bleek dat mijn stuk in de Dietsche Warande², bij U een gunstigen indruk had achtergelaten - bij U, specialiteit in³ tooneel-

2 ‘in de Dietsche Warande’ doorgehaald en vervangen door ‘De eer der Fransche Meesters’.

3 Gewijzigd in ‘voor’.

[p. 83]

zaken; - bij U, in wiens ‘Amsterdammer’-artikelen ik mij wekelijks pleeg te vermeiden.

Ik acht mij echter in decentie-zaken verkeerd door U beoordeeld, 't geen mij wel spijt. Ik kan U namelijk niet toegeven, dat uit mijne¹ meeningen in mijn genoemd artikel uitgesproken, volgen zoû, dat ik de zuiver-historiesche Warenar-vertooning bij de Hooftfeesten, indien ik daarin te zeggen hadde gehad, voorgestaan zoû hebben.

Wat is wel te verstaan² de quaestie? - Niet of Hooft ‘goed gehandeld’ heeft, met den Warenar te bewerken; niet of dat stuk in de tijd, dat³ het gemaakt is, voor opvoering geschikt was; niet eens, of het heden ten dage ten toonele gevoerd zoû kunnen; - maar alléen of het geschikt is om, op een feest ter eere van Hooft, als specimen van zijn dramatiesch talent, opgedischt te worden en of het de menschen van onzen tijd Hooft zal doen waardeeren en liefhebben. En dit laatste juist deed mij de opvoering, onveranderd, niet gewenscht rekenen.

Wie willen namelijk, juist bij zoo'n ‘extra gelegenheid’, laten zien, dat zij in de Komedie zijn geweest?

In de eerste plaats, natuurlijk, de vereerders van Hooft, en die hem begrijpen. In de tweede plaats, juist die ‘deftige lieden’, waarvan gij op de 2e bladz. van uw brief spreekt⁴ en die al zoo ‘razen’ over de stoute greepen der Franschen. Juist die ‘deftige lieden’ met hunne vrouwen en dochters. En wat, bid ik U, wat zullen die deftige lieden wel zeggen, wanneer zij, met hun jonge dochters⁵ vóór hun, Ritsaert de onteering van Klaartje aan zijne moeder, hebben hooren verhalen? -

Let wel, WelEd. Heer, ik zeg niet, dat die lieden gelijk hebben; maar gij hebt zelf gekonstateerd dat zij bestaan en indien, zoo als gij zegt ‘over geheel Europa’, hoe dan niet bij uitstek in ons deftig en schuchter Nederland en vooral in de ‘Coopmansstadt’, de ‘deftige Koopmansstad’?

Wanneer een stad vol is van de ‘deftige lieden’, waarvan gij spreekt en men wil een dichter door die stad doen vieren, dan dient men of geen of een stuk van hem op te voeren, waardoor die ‘deftige lieden’ geen afkeer van hem krijgen of met de opvoering te wachten tot die lieden hervormd zijn.

Ik kan niet begrijpen, hoe gij uit mijn verdediging van Dumas fils c.s. kondt opmaken dat ik voor de onveranderde vertooning van den Warenar zoû zijn, daar zelfs Jan ten Brink, de verdediger en beminner van de fransche schrijvers, die zelfs Zola zoo vereert, - tegen die vertooning was. -

Nooit zult gij eenigszins omstandig de onteering van een jong meisje in een modern Fransch stuk hooren verhalen.

Dumas en Zola zeggen om 't zeerst (Dumas op verscheidene plaatsen): ‘ne nous ammenez pas vos jeunes filles’ - ‘vous ne donnerez pas mes livres à vos filles’ - ‘je n'écris pas mon théâtre pour des demoiselles’ etc. Gij kunt er zeker van zijn, dat Dumas fils stellig⁶ de onveranderde vertooning van Warenar bij de Hooft-feesten, waar het wenschelijk was dat heele familiës uit de stad de opvoering bijwoonden, om door jong en oud den grooten man te doen huldigen - gij kunt er zeker van zijn, dat Dumas fils die onveranderde vertooning zoû afgekeurd hebben.

1 Gewijzigd in ‘de’

2 ‘is wel te verstaan’ gewijzigd in ‘was eigenlijk’

3 ‘in de tijd, dat’ gewijzigd ‘in den tijd, toen’

4 Van der Goes had daar geschreven: ‘Over geheel Europa raken de deftige lieden bij de stoute greepen die de Franschen zich veroorloven, in de war en roepen dat de zedelijkheid en wat schoons nogal meer, wordt bedreigd. Zij rekenen het Fransche tooneel tot een gebrek wat, m.i., zijn voorname deugd is’.

5 ‘jonge dochters’ gewijzigd in ‘meisjens’

6 ‘stellig’ werd doorgehaald.

[p. 84]

Ik bewonder La dame aux Camélias, ik bewonder alle ‘echtbreuk’¹-stukken van Sardou, ik bewonder Hoofts onveranderden Warenar, ik bewonder² Zola in l'Assommoir; ik bewonder een massa schilderijen, naakten voorstellende³. Ik vind dat dat alles⁴ opgevoerd, gelezen en ten-toon-gesteld moet⁵ worden. Maar mij dunkt niet, dat, wanneer een heele stad een groot schilder b.v. zoû willen vieren, dat men dan in de groote zaal waar een koncert te zijner eer gegeven zoû worden, bovenaan, in 't volle daglicht⁶, een omarming van een naakte man en vrouw, door hem geschilderd, met groen omgeven, neêr zoû moeten hangen.

Men kan onmogelijk zeggen: weg met alle decentie! Dat is te absoluut⁷. Zoo zouden dan in 't vervolg op het tooneel wel naakte akteurs en aktrices kunnen te voorschijn komen, waar gij toch zeker ook niet vóor zoudt zijn.

Wanneer er eenmaal een tijd komt dat kinderen, van hun prilste jeugd af in de geheimen des natuurlijken levens ingeleid zullen worden en alles zullen weten, dan zal men misschien ook altijd alles kunnen vertoonen; maar dan moet eerst het geheele pedagogische systeem van deze eeuw veranderd worden. En het is een groote vraag of dit wenschelijk zoû zijn.

Ik merk, dat ik veel te lang geworden ben en U aan 't vervelen.

Het genoegen van een persoonlijke kennismaking⁸ moet ik, voor als nog, derven om buiten mij liggende redenen. Mijn brieven per post worden bezorgd bij den redakteur der D.W., die ze mij dan doet geworden. Mijn adres is dus eenvoudig L. van Deyssel, Amsterdam.

Ik behoef U wel niet te zeggen dat, indien gij U nog eens de moeite zoudt willen geven van mij te schrijven, mij dit altijd hoogst welkom zal zijn.

Geloof mij, WelEd Heer,

UwEd. dw. dr.
L. van Deyssel

Heerlen, maart 1966.

harry g.m. prick

1 alle ‘echtbreuk’- gewijzigd in ‘de’

2 Achter ‘bewonder’ ingelast ‘tot zekere hoogte’,

3 ‘naakten voorstellende’ gewijzigd in ‘waarop naakten niet gespaard zijn’.

4 Achter ‘alles’ ingelast ‘onder zekere voorwaarden,’

5 ‘moet’ gewijzigd in ‘mag’

6 Het hierachter volgende is geschrapt en gewijzigd in ‘ook maar een spiernaakte Adam en Eva, door hem geschilderd, zou behooren te worden opgehangen’.

7 De rest van deze alinea (en ook de volgende alinea) is geschrapt en vervangen door ‘Dat kunt gij-zelf niet voorstaan. Het komt dus maar aan op het trekken van de grenzen, en deze zijn lichter te bespreken bij gelegenheid, dat er zich voorbeelden opdoen dan in louter theoretische formulen’.

8 Deze zou eerst plaatsvinden kort na 5 januari 1883. Zie Harry G.M. Prick, Lodewijk van Deyssel en ‘Flanor’, in De Nieuwe Taalgids lv (1962), 26-31. Op Van Deyssel's brief van 20 okt. 1881 heeft Van der Goes niet. althans niet schriftelijk, gereageerd.