De Nieuwe Taalgids. Jaargang 60

[p. 42]

Letterwoord, initiaalwoord, verkorting, afkorting

I

Het gebruik van de termen in de titel van deze bijdrage opgesomd, staat niet vast. Om maar een paar voorbeelden te noemen: NV heet in Rijpma & Schuringa ‘letterwoord’¹, voor Van den Berg is het een ‘afkorting’². - ‘Letterwoord’ en ‘initiaalwoord’ worden in Rijpma & Schuringa over één kam geschoren (a.w. blz. 240), evenals sterk verschillende gevallen als HBS en KLM enerzijds, Vara en Avro anderzijds³. Ook de spelling van zulke woorden staat niet vast (HBS, H.B.S., hbs, h.b.s.), maar daar ga ik hier niet verder op in.

Nu is het niet zo moeilijk wat orde te brengen in de terminologie. We kunnen nl. vier verschillende typen onderscheiden.

a.

Het type Uno, Benelux: met de beginletters van verschillende woorden heeft men een nieuw woord gemaakt. De beginletters kunnen zowel telkens de eerste letter van ieder woord zijn, als de eerste twee of meer. In de uitspraak worden de fonemen die aan die letters beantwoorden, onderling verbonden tot een zelfstandige klankvorm met woordaccent. We zeggen immers niet [yεno] maar [yno]. Dit type zouden we letterwoord kunnen noemen.

b.

Het type KLM, EGKS: ook hier heeft men met de beginletters van verschillende woorden een nieuw woord gemaakt. Dit type verschilt echter in twee opzichten van type a: 1^o hier gebruikt men alleen de eerste letter van ieder woord, niet de eerste twee of meer; 2^o dit type wordt heel anders uitgesproken: de letters worden ‘bij hun naam genoemd’; de fonemen die aan die letters beantwoorden, verbindt men niet onderling tot één klankvorm. Men zegt [egekaεs], niet [εxks]. Dit vindt zijn oorzaak in het feit, dat deze ‘woorden’ meestal bestaan uit lettergroepen die niet overeenstemmen met in het Nederlands gebruikelijke foneemcombinaties. Dit laatste hoeft echter niet noodzakelijk zo te zijn: EEG zou men kunnen realiseren als [ex], maar men zegt [eege]. Men kan zich dan ook afvragen, of we zulke combinaties wel ‘woorden’ mogen noemen. Tégen een bevestigend antwoord op die vraag kan men aanvoeren, dat de foneemcombinaties hoogst ongewoon zijn. Vóór een bevestigend antwoord pleiten verscheidene feiten: er is semantische inhoud en woordaccent, nl. op het eind; van zulke combinaties zijn afleidingen mogelijk zoals van ‘volwaardige’ Nederlandse woorden: NV's, HBS'er; ook syntactisch gedragen zij zich als Nederlandse woorden, en wel als zelfstandige naamwoorden: een nieuwe NV, X wil toetreden tot de EEG. Misschien mogen we het zó formuleren: deze woorden hebben dezelfde valentie als de kern van de woordgroep die ze vervangen. Gewoonlijk is dat een znw. waarvan de initiaal de laatste letter van het nieuwe woord is (b.v. HBS, NV); de initiaal van die kern kan echter ook op een andere plaats staan:

1 Ndl. Spr., 19e dr., blz. 58.

2 Bekn. Ndl. Spr., 4e dr., blz. 131.

3 Zie b.v. Rijpma & Schuringa, a.w., blz. 240; De Vooys, Ndl. Spr., 5e dr., blz. 282.

[p. 43]

	EGKS (Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal), VUB (Vrije Universiteit van Brussel). Dit type zou ik initiaalwoord^1 willen noemen, omdat men die woorden realiseert zoals men de initialen van een persoon uitspreekt. Terloops wil ik hier noteren, dat een mengvorm van type b en a niet denkbeeldig is. Ik heb de firmanaam BASF (Badische Anilin & Soda-Fabrik) in het Nederlands horen uitspreken als [basεf] i.p.v. het meer gebruikelijke [beaεsεf].
c.	Het type prof, choco: van één enkel woord - noteer het verschil met a en b - wordt maar een deel geschreven en uitgesproken. De verkorting kan op allerlei manieren gebeuren: eerste lettergreep, eerste lettergreep + eerste letter van de volgende, eerste twee lettergrepen, enz.; de welluidendheid speelt hierin een rol. Voor dit type zouden we de term verkorting kunnen reserveren.
d.	Het type o.a., vgl.: van één woord of van verscheidene schrijft men maar enkele letters. Ook hier zijn er allerlei mogelijkheden voor de afkorting. Het verschil met de andere typen ligt hierin, dat deze afkortingen enkel geschreven worden; in de spreektaal zegt men het woord of de woorden voluit. afkorting lijkt mij een geschikte term voor dit type.

1 Niet in Van Dale, wel b.v. in Rijpma & Schuringa, a.w., blz. 240.

II²

Het aantal verkortingen op -o is zo groot, dat men geneigd is te denken aan een voorliefde ervoor. Behalve reeds elders gesignaleerde gevallen als auto, radio, enz., is er ook nog provo, stereo, memo = nota, uiteenzetting, maar ook = briefpapier in-8^o, chromo = chromolithografie, loco = loco-burgemeester. Al die woorden - en ongetwijfeld nog andere - werden zó verkort, dat ze op -o eindigen. Er zijn echter een paar interessante gevallen waar de -o met opzet werd aangebracht: toto uit totalisator (Van Dale), en het Duitse kino (uit Kinematograph), dat althans tijdens de jongste wereldoorlog in het Nederlandse taalgebied niet ongewoon was. Vooral gevallen als deze zouden kunnen wijzen op voorkeur voor -o: de -o komt in de plaats van een andere vocaal.

Als we het algemene Nederlands verlaten, stuiten we op nog meer verkortingen op -o. Uit de vaktaal van uitgeverij en drukkerij herinner ik me mono = monotype (d.i. een type zetmachine), lino = linotype (een ander type zetmachine) maar ook = linoleumsnede, litho = lithografie, typo volgens Van Dale = typograaf, maar ook = typogravure (d.i. een fotografisch cliché, in tegenstelling met lijncliché, dat wij kortweg lijn noemden).

In de algemene taal vindt men in Zuid-Nederland nóg verkortingen op -o die in Noord-Nederland niet gebruikelijk zijn. Het bekende velo = fiets staat zelfs in Van Dale vermeld, zij het met de beperking (Zuidn.). Niet in Van Dale of de Woordenlijst staan frigo = koelkast, moto = motorfiets, stylo = vulpen, labo = laboratorium; vroeger hoorde men ook fono = fonograaf of grammofoon, dat nu vervangen schijnt

2 Gaarne betuig ik mijn dank aan Prof. Dr. C.B. van Haeringen, die mij voor deze paragraaf enkele interessante aantekeningen ter beschikking heeft gesteld.

[p. 44]

te zijn door pick-up, maar dat nog voorkomt in samenstellingen, b.v. fonoplaat. Al de verkortingen in deze alinea opgenomen werden rechtstreeks ontleend aan het Frans, en geen van alle wordt beschouwd als ABN. Sommige leiden echter een bijzonder taai bestaan.

Ook merk- en produktnamen eindigen dikwijls op -o: Aspro, Royco, Hero, Gero, Oxo, enz. enz.¹ Ik noteerde zo 21 namen uit een bepaalde hoeveelheid materiaal. Naamvorming op -o staat daarmee toch maar op de tweede plaats: de eerste plaats gaat naar namen op -a, met 41 voorbeelden uit hetzelfde materiaal: Lacta-crème, Pastachoca, Nutroma, Zilmeta, Planta, Placenta, Glyzerona, Tana, Ranja, Fanta, en vele andere. Die cijfers hebben maar relatieve waarde; daarom ga ik er hier niet verder op in. Waar het in dit verband vooral op aankomt is, dat zij aantonen: 1^o dat er ook in de commerciële naamgeving een voorkeur voor -o is (tweede plaats), maar 2^o dat we die voorkeur weer niet mogen overschatten: de voorliefde voor -a blijkt bijna tweemaal zo sterk te zijn.

Misschien mogen we het populaire elektra (= elektriciteit en dgl.) daarmee in verband brengen. Hier, immers, zouden we juist -o verwachten blijkens de vele samenstellingen en afleidingen met elektro-. Zover ik kan zien behoort echter geen van die woorden tot de volkstaal, zodat het helemaal niet vreemd is, dat zij hun invloed niet hebben laten gelden in de volkstaal. Ook uit de merknaam Pastachoca blijkt duidelijke voorkeur voor -a: we verwachten hier -o (chocolade), en toch is het een naam op -a geworden.

1 Zie mijn bijdrage Commerciële naamgeving in Economisch en Sociaal Tijdschrift, 19 (1964-65) 329-338. Dat artikel is echter vooral afgestemd op de commerciële praktijk.

III

In een recente bijdrage in dit tijdschrift spreekt Dr. Mak het vermoeden uit, dat het type ‘eerste lettergreep + eerste letter van de volgende’ (b.v. prof) onder invloed van de schrijftaal in de spreektaal is gekomen². Voor sommige verkortingen van dat type meen ik dat we aan de uitspraak kunnen merken, dat zij inderdaad uit de schrijftaal werden overgenomen. De uitspraak van die verkortingen steunt immers op de geschreven vorm van de verkorting, niet op de uitspraak van het volledige woord. We zeggen [prɔf], blijkbaar omdat de o van prof in een gesloten lettergreep staat; dat wijst erop dat we uitgaan van de geschreven verkorting. Als we de gesproken vorm [profεsɔr] verkort hadden, zou de verkorting [prof] luiden, waar fonologisch overigens geen bezwaar tegen is, blijkens loof, doof, roof. Men kàn hier ook denken aan verkorting van gesproken vormen die tot de onverzorgde spreektaal behoren: [prɔfεsər] in Zuid-Nederland onder Franse invloed, [prəfεsər] en zelfs [pərfεsər] in de volkstaal van Noord èn Zuid. Verkorting met dat uitgangspunt lijkt mij echter onwaarschijnlijk: hoe zou het Zuidnederlandse [prɔfεsər] aanleiding geven tot [prɔf] in Noord-Nederland? Invloed van de twee andere populaire vormen is al even onwaarschijnlijk, omdat zij een schwa hebben en geen [ɔ].

Of ontlening aan de schrijftaal voor àlle verkortingen van dit type geldt, is een andere vraag. Ik kan mij moeilijk voorstellen dat b.v. [bip] = bibliotheek uit de schrijf-

2 N.Tg. 59 (1966) 314 onderaan.

[p. 45]

taal zou zijn overgenomen. De vocaal [i] schijnt er juist op te wijzen, dat men uitgegaan is van de gesproken vorm [bibliotek] of [bibjotek]; had men het geschreven bib overgenomen, dan zou men de vocaal [i] verwachten - waarover meer in de volgende alinea. Dat [bip] uitgaat op de stemloze [p] terwijl de uitspraak van het volledige woord [b] heeft op die plaats, neemt helemaal niet weg dat de verkorting uit de gesproken vorm ontstaan is: een Nederlands woord kàn immers niet eindigen op een stemhebbende [b].

Naast [bip] staat [bip] dat uit de schrijftaal ontstaan kan zijn. Prof. van Haeringen was zo vriendelijk mij mee te delen, dat in zijn studententijd nooit anders gezegd werd. In Zuid-Nederland is die verkorting nog lang niet verdwenen: er zijn nog steeds studenten die [bip] zeggen. - Zo heeft bibliotheek dan aanleiding gegeven tot twee verkortingen: [bip] waarschijnlijk uit de spreektaal, [bip] uit de schrijftaal, en dan nog enkele initiaalwoorden: U.B. = Universiteitsbibliotheek, K.B. = Koninklijke Bibliotheek.

Ook verkortingen met een andere structuur zijn soms rechtstreeks uit de spreektaal ontstaan. Lino = linotype, typo = typogravure, mono = monotype werden, althans toen ik in het uitgeversbedrijf stond, in die betekenis wel gezegd, maar niet geschreven.

Zover ik kan nagaan herinnert de uitspraak van de verkorting die ontstaan is uit de spreektaal, aan de uitspraak van het volledige woord: typo klinkt als [tipo] juist zoals in [tipogravy:rə]. Als er verschil is met de uitspraak van het overeenstemmende element in het volledige woord, dan beperkt het zich tot eventuele aanpassing aan het fonologische systeem (zoals [b] > [p] in [bip]), en het optreden van woordaccent.

Dat zijn weliswaar afwijkingen van de gesproken vorm van het volledige woord, maar zij kunnen nooit twijfel doen rijzen aan het feit dat de verkorting ontstaan is uit de gesproken taal. Die afwijkingen zijn immers toegevingen aan het Nederlandse taalsysteem die onvermijdelijk zijn, wil men het nieuwe woord aanvaardbaar maken voor de taalgemeenschap.

g.j. steenbergen

Bijlage

Aan het boven geciteerde artikel van Dr. Mak zou ik gaarne het volgende toevoegen. KUL kan inderdaad staan voor Katholieke Universiteit te Leuven: in De Standaard (Brussel) treft men die vorm herhaaldelijk aan. Of hij echter als een volwaardig letterwoord beschouwd mag worden, blijft een open vraag: men gebruikt steeds kapitalen, en in de spreektaal is die vorm ongewoon. Men noemt de bedoelde universiteit Leuven (benaming die ook in de pers voorkomt), zoals men ook van Gent, Luik en Brussel, enz. spreekt. In het gewone taalgebruik behoort KUL dus tot de (kranten)schrijftaal. Als men in dit verband kul hoort in de spreektaal, dan is het juist de bedoeling van de spreker, het ‘onaardige’ van de benaming te doen uitkomen. In dat geval heeft de (kranten)schrijftaal de spreektaal beïnvloed.

gjs