De Nieuwe Taalgids. Jaargang 60

[p. 30]

als wanneer.....

In zijn artikel ‘Syntactische verschijnselen in de taal van Antoni van Leeuwenhoek’ in het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, 1965, blz. 161-195, brengt Damsteegt ook ‘de konj. als wanneer’ ter sprake (blz. 167, 168). In aansluiting bij het w.n.t. schrijft hij, dat als oorspronkelijk een bloot expletief was: als wanneer betekent meestal niet meer dan ‘op welk ogenblik’, of ‘en dan’, ‘en toen’. Hij noemt de functie van de bijzin met als wanneer eerder attributief dan adverbiaal. ‘Het tijdstip waarnaar als wanneer verwijst, is het ogenblik waarop de in de voorzin genoemde handeling verricht zal zijn’. Blijkens dit laatste citaat beschouwt Damsteegt de als wanneer...-groepen als een soort bijzinnen van tijd.

Zijn eerste voorbeeld uit Leeuwenhoek luidt: ‘dierhalven nam ik mij voor dese Pokken een weynig te kooken, als wanneer die zoo hard waren, dat die niet in een stremden’. Hij meent, dat het gecursiveerde gedeelte verband houdt met de in de ‘voorzin’ genoemde handeling te kooken. Hij ziet daarbij over het hoofd, dat daar niet slechts sprake is van een handeling, maar van een gekwalificeerde handeling (een weynig te kooken), en het is juist met deze kwalificatie, dat de woordgroep als... stremden, bij wijze van verlengstuk, primair verband houdt. Het deel wanneer die zoo hard waren, dat die niet in een stremden houdt zelf een hoedanigheid in, die door middel van het voegwoord als met een weynig verband houdt, en wel zo, dat op die manier de hoedanigheid een weynig gelijkgesteld wordt met de hoedanigheid die in wanneer... stremden onder woorden gebracht wordt. Door het koken moeten de pokken niet in zodanige toestand geraken, dat ze verharden tot een stremsel, want dan zou Leeuwenhoek ze niet op de door hem gewenste wijze kunnen bestuderen. Daarom moeten ze ‘een weynig’ gekookt worden, een mate van koken waarbij ze niet tot een stremsel verharden.

Wij gebruiken dit gelijkstellend-kwalificerende voegwoord als meestal in anders gebouwde woordgroepen, zoals in: ‘Hij wordt als de aanstichter beschouwd’, maar wij gebruiken het ook wel in groepen die in bouw geheel overeenkomen met die van Leeuwenhoek, bijvoorbeeld in de zin: ‘Wanneer het waait, is dat niet zo hinderlijk als wanneer het regent’. Deze laatste, complexe, woordgroep bestaat uit het voegwoord als en de voegwoordgroep wanneer het regent. Evenzo bestaat als wanneer die zoo hard waren, dat die niet in een stremden uit het voegwoord als en de voegwoordgroep wanneer die zoo hard waren, dat die niet in een stremden. Het is dus onjuist, te spreken van een ‘konjunktie als wanneer’. Er zijn twee conjuncties, namelijk als en het erop volgende wanneer, waarmee als echter geen interpretabel verband houdt. Integendeel, de lezer kan pas interpretabel verband leggen, als de hele voegwoordgroep waarvan wanneer het eerste woord is, voltooid is: {als (wanneer die zoo hard waren, dat die niet in een stremden)}. De opvatting van het w.n.t., dat als oorspronkelijk een bloot expletief was, kan dan ook niet juist genoemd worden.

In het tweede voorbeeld dat Damsteegt uit L. geeft, houdt {als (wanneer... afging)} verband met het gieten van ‘een weynig’ water. In zijn derde voorbeeld heeft L. het over het onderscheiden van levende en dode wezens. Welke levend waren, dat bleek als L. zijn warme adem over de massa liet gaan. Als de levende wezens die warme adem voelden, bewogen ze zich. Vandaar dat L. schrijft: ‘en als ik... de levende van de doode wilde onderscheyden, soo liet ik maar myn warme adem daar-

[p. 31]

over gaan, als wanneer de levende haar beweegden.’ Hij heeft het over de warme adem als bewegingsstimulans.

Van de voorbeelden die het W.N.T.i.v. als, kol. 263, geeft, sluit ‘Dikwijls bepaalt zich de ziekte... bij het eerste tijdperk, vooral wanneer de ziekte niet hevig is, als wanneer men, na drie of vier dagen..., beterschap aan de koe gewaar wordt,’ ongedwongen bij de hiervóór staande voorbeelden aan: de kwalificatie niet hevig wordt in zijn hoedanigheid nader gekwalificeerd in het gelijkstellende als wanneer... wordt.

Enigszins maar niet principieel anders ligt de zaak in de beide andere voorbeelden in het W.N.T. Het ene luidt: ‘Zoo duurde het voort tot omtrent 1085, als wanneer eindelijk graaf Boudewijn van Henegau zich verzoende met zijnen oom’. In deze zin is als... oom een verlengstuk bij 1085. In dit verlengstuk wordt het jaar 1085 gekwalificeerd als verzoeningsjaar, toegelicht in zijn hoedanigheid van verzoeningsjaar. Het andere voorbeeld luidt: ‘Van Dijck stelde hun voor, dat zij maandag... in 's Hage zouden komen, als wanneer hij hun drie honderd en vijf en negentig pistoletten zou toestellen’. Hier is als... toestellen een verlengstuk bij maandag, welke dag gekwalificeerd wordt als de betaaldag van 395 pistoletten.

In de hierboven behandelde gevallen hield de als-groep verband met een bijvoeglijk of zelfstandig naamwoord of met een telwoord. In het laatste geval dat Damsteegt uit Leeuwenhoek citeert, is dat niet zo. Leeuwenhoek heeft het over mijten, waarvan hij na wil gaan, hoe ze op muskaatnoten reageren. Daartoe heeft hij in een glazen buis die aan het ene einde afgesloten is, een hoeveelheid mijten gedaan. Hij snijdt een muskaatnoot in vieren en legt zo'n vierde part in de glazen buis, en wel op zodanige wijze, dat het vlees van de noot gekeerd is naar de kant vanwaar hij toekijkt. De mijten gaan op weg om uit de buis te komen en, bij het vierde part muskaatnoot aangeland, kiezen ze de achterkant - dus de schors- en niet de vleeskant - om er langs te gaan. Op dat moment legt L. een tweede vierendeel van de muskaatnoot in de buis, en wel juist in tegengestelde richting, dus met de vleeszijde van zich af en gekeerd naar de marsroute van de mijten. Deze zien zich de weg versperd en vinden de dood in de buis. L. heeft een tekening van zijn proef bij zijn werk gevoegd en schrijft: ‘Tusschen CD. ende FG. lag het eerste vierde deel van de Nooten-Muskaat, met de doorgesnede deelen na het gesigt toe, als wanneer de Myten onder in 't glas, daar het buitenste ofte de schors van de Noot lag, voor by de Noot passeerde, als wanneer ik een voor verhaalt tweede stuk van de Noot, met het doorgesnede deel na onderen plaatste, ende dus het schorsagtige deel voor het gesigt quam te leggen, als hier tusschen AB. en HI. werd aangewezen, waar door het uyt loopen van de Myten belet wierde, ende alle in de glase pyp quamen te sterven’. (De letters A, B, enz. zijn op de tekening aangebracht.) De eerste als-groep (als... passeerde) is een verlengstuk van het gespatieerde stuk ervóór, dat een kwalificatie van de ligging van het stuk muskaatnoot inhoudt. De als-groep drukt uit, dat een zodanig gekwalificeerde ligging overeenkomt met een zodanig passeren, dat dit aan de schorskant van de muskaatnoot gebeurt. Bij deze wijze van passeren, namelijk langs de schorszijde, sluit weer de volgende als-groep (als... plaatste) aan, die uitdrukt, dat het tijdstip van het leggen van het tweede stuk noot en dat van het passeren langs de schorszijde van het eerste stuk noot gelijk waren.

Nu rest nog het vierde voorbeeld van het W.N.T., luidende: ‘Dit ziet men dui-

[p. 32]

delijk als de slagters het netvlies ophangen, als wanneer het warme vet er zigtbaar naar toe zakt.’ In deze zin is sprake van het ophangen als zakimpuls voor het warme vet.

In al deze gevallen behoudt als zijn identiteit als voegwoord van vergelijking of hoedanigheid. De laatste drie als-groepen onderscheiden zich van de eerder behandelde alleen doordat ze geen verlengstuk bij een bijvoeglijk of zelfstandig naamwoord of telwoord zijn. Een zodanig gebruik van een complexe als-groep kennen we ook thans nog, bijvoorbeeld in Hij liep als wanneer men een zware last draagt, of, met een ander tweede voegwoord, Hij voelde zich die dag in Rotterdam als toen hij er nog woonde. De verbindbaarheid van als met een voegwoordgroep is een belangrijk syntactisch kenmerk van dit woord.

10 juni 1966

B. van den Berg