De Nieuwe Taalgids. Jaargang 59

[p. 363]

[Nummer 6]

De Elckerlijc en een Joodse parabel

Nadat Elckerlijc door die Doot gedaagd is, vraagt hij achtereenvolgens aan Gheselscap, Vrienden ende Maghe, Tgoet en Duecht hem te helpen bij het volbrengen van zijn pelgrimage en bij het afleggen van rekenschap voor God. Dit motief vertoont gelijkenis met een parabel uit Barlaam en Josaphat¹, meestal aangeduid als de parabel der drie vrienden². Deze luidt als volgt:

Zij die de genoegens des levens liefhebben en door de zoetheid daarvan worden gestreeld, zodat ze aan de zoetvloeiende en krachteloze dingen de voorkeur geven boven de niet onzekere toekomst, zij zijn wederom gelijk aan een man die drie vrienden had. Twee daarvan eerde hij bijzonder en hij was zeer aan hun vriendschap gehecht, tot aan de dood voor hen willende strijden en gevaren tarten. De derde behandelde hij met grote minachting, zonder hem eerbewijzing of passende liefdesbetuiging ooit waard te achten, maar bewees hem slechts weinig of geen vriendschap.
Nu komen op een dag geduchte en vreeswekkende soldaten om met grote spoed de man naar de koning te brengen opdat hij rekenschap zou geven van een schuld van 10.000 talenten. In zijn benauwdheid zocht hij een helper om hem bij te staan in de huiveringwekkende verantwoording voor de koning. Hij liep dus naar zijn eerste en beste vriend en zegt: ‘Gij weet, o vriend, dat ik altijd mijn leven voor U heb veil gehad; nu heb ik hulp nodig op deze dag tegen het ongeluk dat mij overkomt. Hoeveel hulp kunt gij mij nu toezeggen, en welke hoop mag ik op u hebben, beste vriend?’
Antwoordende zei gene: ‘Ik ben uw vriend niet; ik weet niet wie gij zijt. Ik heb andere vrienden waarmee ik heden vrolijk moet zijn en die ik voor het vervolg tot vrienden moet maken. Maar zie hier, ik geef u deze lompen om aan te doen op de reis die gij gaat doen; zij zullen u volstrekt niets helpen, maar andere hulp moet gij van mij niet verwachten’. Toen hij dat hoorde, liet hij alle hoop op hulp van hem varen en gaat naar de tweede vriend en zegt: ‘Gij herinnert u makker, welke eer en welwillendheid gij van mij hebt genoten. Nu ben ik heden in grote nood en ongeluk geraakt en heb een helper nodig. In hoever kunt gij mij nu bijstaan? Maak mij dat terstond bekend’. De ander zegt: ‘Ik heb nu geen tijd om u te helpen. Want ook ik zelve ben in nood door allerlei zorg en kommer. Toch zal ik u een eindje begeleiden, ook al zal het u niet helpen: en dan zal ik snel terugkeren naar huis om mij met mijn eigen zorgen bezig te houden.’
Vandaar dus ook met lege handen teruggekeerd en geheel en al in verlegenheid zijnde, jammerde de man over de dwaze verwachtingen die hij had gehad van die onwelwillende vrienden en over de vruchteloze moeilijkheden die hij zich om hunnentwille had getroost. Daarop gaat hij weg naar de derde vriend die hij nooit het hof had gemaakt en nooit had uitgenodigd om aan zijn blijdschap deel te nemen, en hij zegt tot hem met een beschaamd gezicht en terneergeslagen ogen: ‘Ik durf mijn mond haast niet tegen u open te doen, daar ik heel goed weet dat gij u niet kunt herinneren dat ik u ooit een weldaad heb bewezen of u vriendelijk gezind was. Maar nu mij een groot ongeluk is overkomen en ik nergens bij mijn overige vrienden hulp heb gevonden, ben ik tot u gekomen, u smekende als gij kunt mij een weinig te helpen. Weiger het niet uit toorn over mijne ondankbaarheid’. De ander zegt met een vriendelijk en blij gelaat: ‘Waarlijk, ik zeg dat gij mijn beste vriend zijt en die kleine weldaad van u herdenkende zal ik

1 In het Grieks geschreven in de 7e eeuw; Latijnse vertaling in Vitae Patrum. Middelnederlandse vertalingen uit de 14e eeuw in het Vaderboec en het Passionael.

2 Op deze verwantschap werd reeds gewezen door K. Goedeke, Everyman, Homulus und Hekastus, ein Beitrag zur internationalen Literaturgeschichte, Hannover 1855, blz. 7-12.

[p. 364]

u die heden met woeker teruggeven. Vrees dus niet, vrees niet; want ik zal u vooruit gaan, ik zal de koning voor u smeken en ik zal u niet in de handen uwer vijanden overgeven. Wees dus gerust, beste vriend, en wees niet bedroefd’.
Toen sprak de ander, diep getroffen, onder tranen: ‘Wee mij, waarover zal ik het eerst wenen? Over mijn dwaze verzotheid op die vergeetachtige, ondankbare, leugenachtige vrienden, of over de verdwaasde ondankbaarheid, die ik aan deze waarachtige en echte vriend heb betoond?’
Maar Joasaf, ook dit verhaal met bewondering aangehoord hebbend, vroeg de verklaring ervan. En Barlaam zegt: ‘De eerste vriend is de onmetelijke rijkdom en geldzucht waarvoor de mens in ontelbare gevaren valt en vele ellende verdraagt. Maar als de laatste termijn van de dood is gekomen, krijgt hij niets anders dan nietswaardige lompen voor de begrafenis. De tweede vriend, dat zijn vrouw en kinderen en de overige verwanten en magen. Hartstochtelijk aan hen gehecht, scheuren wij ons met moeite van hen af, terwille van hen ons lijf en ziel geringachtend; maar niemand geniet enig voordeel van hen in de ure des doods, behalve dat zij tot aan de begraafplaats hem begeleiden en dan terstond omkeren om zich met hun eigen zorgen en beslommeringen bezig te houden, de herinnering aan de eenmaal dierbare niet minder dan zijn lichaam in het graf verborgen hebbende. Maar de derde vriend, de verwaarloosde en lompe, die niet bezocht maar vergeten werd, als een ongeluk, dat is de schare der goede werken, zoals trouw, hoop, liefde, medelijden, vriendelijkheid en de overige menigte der deugden, die ons voor kan gaan als wij uit het lichaam gaan, om ten onzen behoeve de Heer te smeken; en die ons verlost van onze vijanden en van de vreselijke tolgaarders die een scherpe rekenschap van ons eisen. Dit is de dankbare en goede vriend, die zelfs onze kleinste weldaad herdenkt en ons haar met woeker teruggeeft.’¹

De gelijkenis is zo groot, dat sommigen, weinig aandacht schenkend aan de verschillen, geneigd zijn deze parabel te zien als de directe bron van de Elckerlijc².

Minder bekend is, dat dit motief in de Elckerlijc ook overeenkomst vertoont met een Joodse parabel³. In de Pirkē van Rabbi Eliëzer⁴, geschreven in de 10e eeuw, lezen we:

De mens heeft gedurende z'n leven drie vrienden, n.l. zijn vrouw, zijn zoons, zijn familieleden en zijn geld en zijn goede werken. Wanneer de mens scheidt van de aarde, roept hij zijn zoons, en familieleden tot zich en hij zegt tot hen: Ik smeek jullie me te komen

1 Vertaling van S.J. Warren, in: De Grieksche christelijke roman Barlaam en Joasaf en zijne parabels, Programma van het Erasmiaans Gymnasium voor de cursus 1899-1900, blz. 22-24.

2 Voor het eerst Ten Brink, History of English Literature, London 1901, Vol. ii, p. 303. Later o.a. G. Takahashi, A study of Everyman, with special reference to the source of its plot, Tokyo 1953 (Besproken in N.Tg 56 (1963), blz. 165-168): Het motief van Elckerlijc van Chinese oorsprong?
Enkele jaren geleden nog schreef A.C. Cawley in zijn tekstuitgave Everyman, second edition, Manchester University Press, 1963, p. xv-xvi:
‘Furthermore, it owes its story of the abandonment of Elckerlijc by his false friends to an ancient collection of fables of oriental (and possibly Buddhist) origin known as Barlaam and Josaphat. In other words, its teaching is a product of Western Christendom, its fable a product of the Buddhist East: an amalgam of the two has given us the finest, if not one of the most typical, of medieval Catholic moral plays’.

3 Ook hierop werd reeds gewezen door K. Goedeke, a.w. blz. 12.

4 Geciteerd naar The Chapters of Rabbi Eliezer the Great, according to the text of the manusscript belonging to Abraham Epstein of Vienna, translated and annotated with introduction and indices by Gerald Friedlander, London 1916, chapter 34, p. 256-7.

[p. 365]

redden van het oordeel van deze vreselijke dood. Ze antwoorden hem en zeggen: Hebt gij niet gehoord, dat er niemand is die iets kan uitrichten tegen de dood? En staat er niet geschreven: ‘Niemand van hen zal zijn broeder immermeer kunnen verlossen; hij zal Gode zijn losprijs niet kunnen geven, want de verlossing hunner ziel is te kostbaar en zal in eeuwigheid niet toereikend zijn (Psalm 49, 8-9)’. Maar ga in vrede en rust op uw legerstede en sta voor uw lot aan het einde der dagen en moge uw lot zijn met de vromen dezer wereld.
En hij heeft zijn geld bijeengebracht en zegt: ik smeek u, redt mij van het oordeel van deze vreselijke dood, want terwille van u heb ik bij dag en nacht gezwoegd. Het geld antwoordt hem: Hebt gij niet gehoord: ‘Goed doet geen nut ten dage der verbolgenheid (Spreuken 11, 4)’.
Tenslotte brengt hij zijn goede werken bijeen en zegt: Ik smeek u, kom en redt mij van het oordeel van deze vreselijke dood en wees sterk met mij, want al mijn familieleden envrienden hebben me in de steekgelaten, en verlaat mij niet op het moment van het afscheid van de aarde, want alleen in u ligt mijn hoop dat ik gered mag worden. En ze antwoorden en zeggen tot hem: Ga in vrede, want werkelijk, voordat gij gaat zullen wij wij voor u uitgaan, zoals er gezegd is: ‘En gerechtigheid redt van de dood (Spreuken 11,4)’.¹

De overeenkomst tussen de Elckerlijc en deze Joodse parabel is inderdaad verrassend groot, veel groter dan die tussen de Elckerlijc en de parabel uit Barlaam en Josaphat:

a.	in het Boeddhistische verhaal is de volgorde: rijkdom, verwanten, goede werken; in de Elckerlijc èn in de Joodse parabel: vrienden en familieleden, Tgoet, goede werken = gerechtigheid^2.
b.	in de Boeddhistische parabel geeft Rijkdom een lijkkleed mee; in de Elckerlijc en in de Joodse parabel is hier niets van te vinden.

1 In A. Wünsche, Aus Israels Lehrhallen, Kleine Midraschim zur jüdischen Eschatologie und Apokalyptik, zum ersten Male übersetzt und mit religionsgeschichtliche Exkurse erläutert, mer Band, Leipzig 1909, vond ik op S. 90-91 het volgende fragment uit de Pirkē Rabbi Jizschak ben Parnach über das Gehinnom, waaruit ongeveer dezelfde gedachte spreekt:

Vier engelen staan de mens bij als hij uit deze wereld vertrekt. Wanneer de ziel van de aarde moet scheiden, roept ze met de eerste stem en spreekt: Aarde, aarde, waarop ik gewandeld heb, red mij van het oordeel van de dood! De engel antwoordt en zegt: ‘Van de Eeuwige is de aarde en alles wat haar vervult’.
De ziel roept met de tweede stem en spreekt: Mijn broeder, mijn broeder, mijn familieleden die mij lief zijt, komt en redt mij van het oordeel van de dood. De tweede engel antwoordt: ‘Een man zal zijn broeder niet verlossen’ (Psalm 49, 8).
De ziel roept met de derde stem en spreekt: Mijn geld, mijn geld dat ik zo lief heb, red mij van het oordeel van de dood. De derde engel antwoordt en zegt: ‘Van de Eeuwige is de aarde en alles wat haar vervult’.
Ze roept met de vierde stem en spreekt: Mijn goede werken, mijn goede werken, komt en redt mij van het oordeel van de dood. De vierde engel antwoordt en zegt tot haar: Nu heb je de waarheid aangeroepen, zoals er geschreven staat: ‘En voor u uit gaat uw gerechtigheid (uw goede werken)’. (Jesaja 58, 7).

Drs. L. Fuks, directeur van de Bibliotheca Rosenthaliana te Amsterdam, was zo vriendelijk me mee te delen, dat dit fragment toegeschreven wordt aan de zoon van een Palestijnse Amoreeër uit de derde eeuw na Christus.

2 Zie voor Duecht = Gerechtigheid het artikel Over de betekenis van enkele allegorische figuren in de Elckerlijc, Spiegel der Letteren ix, (1965-1966), blz. 1-36.

[p. 366]

c.	in de Boeddhistische parabel is de koning de uitdager, die soldaten uitzendt; in de Elckerlijc en in de Joodse parabel wordt gesproken van God en de dood.
d.	in de Boeddhistische parabel gaan de verwanten mee tot het paleis (het graf); in de Elckerlijc en in de Joodse parabel vergezellen ze de gedaagde niet.
e.	de Boeddhistische parabel wordt verteld in de vorm van de verleden tijd; de Elckerlijc en de Joodse parabel worden verteld in de tegenwoordige tijd.

Het behoeft geen verwonderjng te wekken dat men, bij zo grote overeenkomst, de mening naar voren heeft gebracht, dat de Elckerlijc rechtstreeks ontleend zou zijn aan deze parabel uit de Pirkē van Rabbi Eliëzer. Zo sprak reeds in 1904 rabbijn Simeon Singer als zijn mening uit:

It is scarcely to be doubted that the dramatist derived his idea from the Midrash¹. Peter Dorland of Diest, the author, was a historian and theologian, and may well have read some Midrash. At all events, the parallel between Everyman and the passage of the thirty-fourth chapter of the Pirkē de Rabbi Eleazar is sufficiently close to make it probable that the plot of the former was borrowed from the latter².

In dezelfde geest schreef M.J. Landa:

It cannot be accidental coincidence that the characters of the Morality are identical with those here given. Rabbi Eleazar, the reputed author, lived in the first century³. Peter Dorland (1449-1507) was a scholary theologian who might well have acquaintance with Rabbinics. One of the methods of Jewish persecution in the Middle Ages was to condemn and burn their books throughout the Holy Roman Empire. Fierce controversies involved study of these works. Universities were appealed to for their judgement. Reuchlin, the most eminant Hellenist and Hebraist of his time and one of the great heralds of the Reformation, was the storm-centra. He wrote a brilliant defence of the Talmud, and rallied to his banner the phalanx of the Humanist, among whom was Erasmus of Rotterdam. Dorland was their contemporary. There is slight internal evidence of Dorland's acquaintanceship with Hebrew. In the play he uses the phrase ‘High Judge Adonay’, (the last word being Hebrew for the Lord. The term Judge for the Almighty is common in Hebrew liturgy⁴.

De zaak is echter minder eenvoudig, dan S. Singer en M. Landa haar voorstellen. Het auteurschap van Petrus Dorlandus staat allerminst vast, is zelfs zeer twijfelachtig,⁵

1 Onder een Midrasch-werk wordt verstaan een Hebreeuws geschrift waarin bepaalde Tenach (= Oude Testament) - of Talmudgedeelten door middel van parabels, legenden, spreuken, enz. nader worden toegelicht. Uitgebreid hierover: R.R. Geis, Vom unbekannten Judentum Freiburg 1961.

2 Prof. G. Takahashi zond mij zijn tweede publicatie over dit onderwerp toe, ‘The source of Everyman’, Tokyo 1961. Daarin vond ik dit artikel van S. Singer vermeld. Het artikel zelf is te vinden in: The Literary Remains of the Rev. Simeon Singer, Part II, Lectures and Addresses, Selected and Edited bij Israel Abrahams, London 1908, chapter Romance in the Midrash (Presidential Address at the Jews' College Literary Society, october 30th, 1904), p. 45.

3 G. Friedlander, a.w. toonde aan, dat het werk The Chapters of Rabbi Eliezer the Great in werkelijkheid geschreven werd in de 10e eeuw, maar op naam werd gesteld van de beroemde Rabbi Eliëzer, die leefde in de 1e eeuw na Christus.

4 The Jew in Drama, Westminster 1926, p. 29-30.

5 Zie hierover het artikel Is Petrus Dorlandus de auteur van de Elckerlijc?, Ons Geestelijk Erf, 1965, blz. 408-425.

[p. 367]

en de Elckerlijc is waarschijnlijk ver voor de tijd van Reuchlin en Erasmus ontstaan¹.

Ook de aanwezigheid van de Godsnaam Adonay in de Everyman behoeft niet te wijzen op bekendheid met de Hebreeuwse literatuur of de Joodse godsdienst. In de eerste plaats zij opgemerkt, dat deze naam niet voorkomt in de overgeleverde Elckerlijc-teksten. In Everyman vs. 244-245 lezen we:

And gyue a strayte counte without delaye

Before the hye Iuge adonay²

maar in Elck. vs. 223-224:

Oec moetic rekeninghe doen bi bedwanghe

Voer den hoochsten coninc almachtich³.

Het is dus heel goed mogelijk, dat de omschrijving ‘the hye Iuge adonay’ een ‘vondst’ van de Engelse vertaler is. Maar al zou men willen aannemen, dat in de oorspronkelijke versie van de Elckerlijc de naam Adonay gebruikt zou zijn, dan zou daar nog niet uit kunnen worden afgeleid, dat de auteur kennis gehad moet hebben van de Hebreeuwse literatuur. Immers, de oudtestamentische Godsnaam Adonay komt ook voor in de Vulgaat⁴. Bovendien treffen we deze naam herhaaldelijk aan in middelnederlandse teksten. Bijvoorbeeld in Maerlants Spieghel Historiael:

Hoveschelike beswoerense si
Bi dien God Adonay⁵.

In het refrein Almueghende Vader zonder beghin van Anthonis de Roovere vormen de beginletters van de versregels der eerste strofe het acrostichon Adonay:

Almueghende vader zonder beghin
Daer alle beghinnen an namen beghinsele
Ontfaermt U mijns ic die hier bin
Natuerlic broosch in tsweerelts binsele
Al dat ye was zal meer oft min
Yeghelicx cracht gheeft hu beminsele⁶

Bij Anna Bijns vinden we:

O God Adonay, niet om verhoogen,
Beghinsel en eynde, een God divijne,
Wilt nederwaert slaen u Goddelijcke oogen,⁷

1 Vgl. het artikel De datering van de Elckerlijc. Spiegel der Letteren IX, (1965-1966), blz. 101-109.

2 Geciteerd naar de uitgave van H. Logeman, Elckerlijc, a fifteenth century Dutch morality and Everyman, a nearly contemporary translation, Gand 1892.

3 De verzen van de Elckerlijc worden geciteerd naar de uitgave van H.J.E. Endepols, Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc, 6e herziene druk, Groningen 1955.

4 Deze opmerking heb ik te danken aan dr. R. Lievens te Kortrijk.

5 Uitgegeven door M. de Vries en E. Verwijs, Leiden 1857-1863, deel I 7, 38, 25-26.
Prof. dr. C.C. de Bruin was zo vriendelijk mij op deze tekst te wijzen.

6 J.J. Mak, De gedichten van Anthonis de Roovere, Zwolle 1955, blz. 112. Dit gedicht werd ook opgenomen in Jan van Styevoorts Rrefreinenbundel, uitgegeven door F. Lyna en W. van Eeghem, Antwerpen z.j. (1930, no. cxx.)

7 W.L. van Helten, Refereinen van Anna Bijns naar de nalatenschap van Mr. A. Bogaers, Rotterdam 1875, iiie Boeck, no. li.

[p. 368]

Deze Hebreeuwse naam wordt zelfs gebruikt ter aanduiding van Christus:

O Adonay, o Heere groot,
Ghy hebt aensien ons grote noot
En sijt in eender maget scoot
Als een cleyn kint gelegen¹.

Hoewel dus noch de persoon van de schrijver noch de inhoud van het spel enig contact met de Hebreeuwse literatuur doen vermoeden, toch staan we voor het verbazingwekkende feit dat het motief van de Elckerlijc een frappante overeenkomst vertoont met genoemde Joodse parabel uit de 10e eeuw. Een parabel uit een Midraschwerk, dat in het Hebreeuws was geschreven, dat voor zover bekend uitsluitend door een enkele Joodse geleerde in de middeleeuwen wordt vermeld² en dat eerst in 1644 werd vertaald.³

Nu zijn er twee mogelijkheden: òf de auteur van de Elckerlijc heeft zijn motief aan de Pirkē van Rabbi Eliëzer ontleend (waarbij de weg van ontlening zich volledig aan onze waarneming onttrekt), òf hij is spontaan, gaande langs eigen wegen, tot het-zelfde motief gekomen. Om onze keuze te bepalen merken we het volgende op:

Eeuwenlang is in de middeleeuwen de gedachte uitgesproken dat niets en niemand de mens kan helpen in het uur van zijn dood.

In het gedicht Ic bin al moede, ic wil gaen rusten van Willem van Hildegaersberch lezen we:

Mar die rechter van hier boven
Die en wilse niet langher sparen,
Si en moeten sterven ende varen
Elckerlijc op sijn verdient,
Soe en is daer ghelt, maech noch vrient,
Dat hem comen macht tontset⁴.

en in:

Al crighen wy macht off hoven breyt,
Die ons behaghen an te sien,
Die eyghendoem is alte clien,
Die ons dair off ghebueren mach;
Want onversien soe comt den dach,
Dat wy der doot moeten verbeyden,

1 C. Lecoutere, Middelnederlandsche geestelijke liederen, Leuvensche Bijdragen 3 (1899), no. xxxvi.

2 Uitsluitend in Hebreeuwse geschriften. Zie hiervoor de inleiding in het werk van G. Friedlander.

3 In het Latijn, door Guil. Henr. Vorstius, Capitula R. Elieser, Leiden 1644. Nadere bijzonderheden hierover bij H.L. Strack, Einleitung in Talmud und Midrasch, unveränderte Abdruck derfünften ganz neu bearbeitete Auflage der ‘Einleitung in den Talmud’, München 1920, 1961, blz. 217.

4 W. Bisschop en E. Verwijs, Gedichten van Willem van Hildegaersberch, 's-Gravenhage 1870, nr. cxi.

[p. 369]

40

Die ons haestelic doet scheiden

 

Beide van goet ende oec van magen.

 

Al heeft die werlt een schoon behaghen,

 

Tis bedrieghenis alte male.

 

Wat helpt borghe off hoghe zale,

45

Cracht of wijsheit voer die doof.¹

In het derde gedicht uit het Gruuthuse-handschrift wordt verteld:

Van drome so ghewaghic,
Van eenen man die zaghic
Verdoolt in erdscher weilde;
Hi sprac: ‘Hier in behaghic’.
Ic sprac tot hem: ‘Dat claghic’.
Maer doch hoe vast hi speilde,
Sijn spel nam end; hi queilde.

Vergheiten was sijn spel;
Tijt was verloren snel,
Natuere riep om troost,
De doot die croop int vel.
Hi sprac: ‘Nu zie ic wel
Wat mi ten laetsten noost,
Dats rijt verroukeloost’.

Vrienden ende maghen
Ende die gheselscaps plaghen,
Die camen daer ghemeene;
Si mochten vaste claghen,
Maer die hem holpen draghen,
Van des hem ghinc ie beene;
Daer vrienden vant hi gheene².

Het Vado Mori-gedicht eindigt met:

Och, wat baet eere, vriende, schoonheit ende goet
Alsmen vmmer cort sterven moet.
Tot sterven bistu hier gheboren;
Sterven is dyn toebehoren,
Sterven en constu niet verjaghen.
Hierom soe leert sterven alle daghen.
Want wie te sterven is onbereet,
Als sterven comt, ist hem te wreet³.

1 idem, nr. lxiv.

2 E. Carton, Oudvlaemsche Liederen en andere Gedichten der XIVe en XVe eeuwen Gent, z.j., Maetschappy der Vlaemsche Bibliophilen, 2e serie, no 9, blz. 380.

3 Uit de 14e eeuw. Gepubliceerd door J. Vanderheijden, Het thema en de uitbeelding van den dood in de Poëzie der Late Middeleeuwen en der vroege Renaissance in de Nederlanden, Ledeberg/Gent, z.j. blz. 351-359.

[p. 370]

Johannes Brugman zegt in het bekende gedicht

Vrienden, maghen ende schat
Die sullen mi beswijcken:
Scriftuere bewijst wel dat:
Ic moet van haer gaen strijeken.¹;

In refereinen lxxxiv uit de bundel van Jan van Styevoort lezen we:

Goet, scoonheyt, noch cracht en mach ons confoort
uvre noch tyt, tsegghen tsteruen verlinghen
haer felheyt bedwinghen²

en in no. xciii:

Alst dus moet wesen wat batet dat ic truere
ten baet ryckdom wijsheyt edel natuere
subtylheyt engyen noch loose cuere
reghen die doot.

Anna Bijns besluit met de volgende woorden het refrein

Wij en moghen gheen vrienden met ons leyen,
Wij moeten ons selven te reysen bereyen.
Wij en mogen geen boden voor ons senden.³

Ook de gedachte dat alleen gerechtigheid, deugd, goede werken of het geven van aalmoezen de mens bij de dood kunnen helpen, treffen we in de middelnederlandse literatuur herhaaldelijk aan:

In het 3e boek van Die Dietsche Doctrinale:

Die comen wille ter hoegster eren
Moet hem ter gherechticheit keren,
Als ons Salomon seit: nv hoort,
Dits een herde goet woert:
Die volght der gherechtechede
Ende de ontfermecheden mede
Hi sal sonder meswinden
Leuen ende glorie vinden.⁴

1 R. Antonissen, Lyriek der Nederlanden I, Amsterdam-Antwerpen 1947, blz. 131.

2 F. Lyna en W. van Eeghem, Jan van Styevoorts Refereinenbundel, Anno MDXXIV, Antwerpen, z.j.

3 W.L. van Helten a.w. iiie boeck, no. iv.

4 W.J.A. Jonckbloet, Die Dietsche Doctrinale, Leerdicht van den Jare 1345, 's-Gravenhage 1842.

[p. 371]

en in hetzelfde boek:

Gherechticheit, sekerlike,
Es porterse van hemelrike,
Want sine laet daer niemanne inne
Hine si gherecht van sinne,
Ende hine hebbe haer hier ghedient
Ghetrouwelike als haer vrient.

Willem van Hildegaersberch zegt in het gedicht

Elcman sie wel hoe hi leeft:
Dit corte leven mach ons bringhen
Tot groten salichliken dinghen
Off tot groter onsalicheit.
Mar wye hem wel te sterven reyt
Mit goeden doechdeliken wercken,
Dair is oerbair in te mercken:
Wy moeten al te oerdel staen,
Van onsen wercken loon ontfaen.¹

In het Tongerense handschrift lezen we:

Tegen die doot en es gheen raet
Dan wel doen ende laten quaet
Die doot sy en wilt burch noch pant:
Wy moeten allen in dander lant.²

En in de refereinenbundel van Jan de Bruvne treffen we in no. xx de volgende versregels aan:

aelmoessen verlost u vanden helschen pynen,
aelmoessen maeckt u Gods lyden deelachtich,
aelmoessen is u naerder doot gedachtich,
als vrinden, magen, gelt & goet verdwynen.³

Uit bovenstaande citaten kunnen we aflezen, dat alle ‘personen’ van de Elckerlijc (dus niet alleen Gheselscap, Vrienden ende Maghe, Tgoet en Duecht = Gerechtigheid, die ook voorkomen in de Joodse parabel, maar ook Wijsheyt, Cracht en Scoonheyt)

1 W. Bisschop en E. Verwijs, a.w. no. xxxi.

2 L. Indestege, Middelnederlandse Geestelijke Gedichten, Liederen, Rijimspreuken en Exempelen, uitgegeven naar een pas ontdekt handschrift van het einde der 15e eeuw, afkomstig uit het Windesheimer Klooster ‘Ter Noot Gods’ te Tongeren, Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, reeks iii, nr. 33, Gent z.j. blz. 35.

3 K. Ruelens, Refereinen en andere gedichten uit de XVIe eeuw, verzameld en afgeschreven door Jan de Bruyne, Antwerpen 1879-1880.

[p. 372]

in de middelnederlandse literatuur gereed lagen, reeds vanaf het midden van de 14e eeuw. Als we verder opmerken dat we de beide motieven die de Elckerlijc volledig beheersen, het ‘rekeninghe’- en het ‘pelgrimage’-motief¹, reeds aantreffen bij Jan van Boendale:

Ende laet hi (die lanshere) dat om gheniet,
Om vrienscap of om bede,
Hi verlore sijn lant daer mede,
Dat hi houdt, groet ende clene,
Van den Schepper te lene.
Daer vore elc here comen sal
Ende rekeninghe doen van al
Sire heerscapien, God weet,²

en bij Jan Praet:

Elc moet hier pelegremage doen
daer hi nemmermeer sal keeren.³

en dat deze motieven steeds terugkeren, bij Willem van Hildegaersberch, Anthonis de Roovere, in talrijke refereinen uit de bundels van Van Styevoort, Van Doesborch en De Bruyne, in vele gedichten van Anna Bijns, enz. enz., lijkt het me duidelijk dat we de conclusie kunnen trekken dat de auteur van de Elckerlijc de Joodse parabel (en vanzelfsprekend ook de Boeddhistische parabel) niet gekend behoeft te hebben. M.a.w. het lijkt me waarschijnlijk dat de schrijver, gebruik makend van de in de middeleeuwen aanwezige gedachten over de dood, en de motieven van ‘rekeninghe’ en ‘pelgrimagie’⁴, zelfstandigto t zijn conceptie van de Elckerlijc gekomen is. En de grote overeenkomst tussen de Joodse parabel en de Elckerlijc lijkt me hieruit te verklaren, dat beide, de auteur van de Pirkē van Rabbi Eliëzer en de auteur van de Elckerlijc, in hetzelfde klimaat leefden, het klimaat van het Oude Testament.

Hardenberg

r. vos

1 Vgl. het artikel De structuur van de Elckerlijc, Spiegel der Letteren IX, afl. 2.

2 F.A. Snellaert, Nederlandsche Gedichten uit de veertiende eeuw van Jan Boendale, Hein van Aken en anderen, Brussel 1869.

3 J.H. Bormans, Speghel der Wijsheit of Leeringhe der Zalichede van Jan Praet, Brussel 1872.

4 Vgl. het artikel De structuur van de Elckerlyc, Spiegel der Letteren IX (1965-1966), blz. 92-100.