De Nieuwe Taalgids. Jaargang 59

[p. 243]

Lodewijk van Deyssel en Herman Gorter: november 1897-november 1899

Op zaterdagmiddag 6 november 1897 overschreed Herman Gorter de drempel van Huize Villetta te Baarn om Karel Alberdingk Thijm te bedenken met een exemplaar van de toen pas verschenen bundel De School der Poëzie. Wat er bij die gelegenheid in Thijm's werkkamer aan de orde is gekomen, werd niet vastgelegd, al mogen wij uit een later op de dag door Gorter geschreven briefkaart rustig besluiten dat het gesprek een hoge vlucht moet hebben genomen. Deze briefkaart toch licht ons erover in dat Gorter heel en al vergat zijn aandeel in de voor Thijm bestemde periodieke vriendentoelage te overhandigen, terwijl hij zich bovendien moest excuseren Thijm's vrouw niet ‘goedendag’ te hebben gezegd. (‘Doe dit nog voor mij’.)

Thijm zelf onderging het gesprek met Gorter, zoals hij op 19 november¹ noteerde, als een ‘conversatie-concert’, waarin hij drie motieven onderscheidde, motieven die hij op diezelfde datum heeft verwoord in 63, op quarto-papier neergeschreven, regels. Deze 63 regels vormden overigens het vervolg van een op 7 november met 54 regels aangevangen en op 11 en 15 november met respectievelijk 35 en 63 regels uitgebreid opstel over De School der Poëzie, opstel waaraan op 21 november 20 en op 5 december nog eens 29 regels werden toegevoegd. Dit op die laatste datum dus 264 regels tellende geschrift werd in het avonduur van 7 december '97 persklaar gemaakt en vervolgens toegezonden aan Albert Verwey, Thijm's mede-redacteur van het Tweemaandelijksch Tijdschrift, Verwey wijdde er op 16 december een - voor zijn doen - betrekkelijk uitvoerig schrijven aan (openbaar gemaakt door Dr. Mea Nijland-Verwey op blz. 157 en 158 van Kunstenaarslevens, Assen 1959), waarin werd geconcludeerd: ‘de schrijver heeft niet den toon gevonden waarin hij al wat hij over Gorter meende zeggen kon’. Verwey's brief werd door Thijm aanleiding om terugzending van zijn stuk te vragen, verzoek waaraan Verwey, zonder enig commentaar, op 21 december gevolg heeft gegeven. Op een ander bezwaar van Verwey, n.1. dat in het stuk een aantal malen de kunstgreep werd toegepast van Gorter aan te duiden als ‘mijn broeder’, had Thijm al op 18 december gereageerd:

Een zoo-genaamde boek-beoordeeling moet zoo zijn, dat zij ook goed is, ja eigenlijk nog beter is, indien noch boek noch schrijver er in worden genoemd.
Het doel toch is om te leeren weten en om te weten leeren wat de Waarheid is.
Dit wordt het best geleerd door de Schoonheid.
Een boekbeoordeeling moet iets zijn, waarin een deel der Waarheid schoon wordt uitgedrukt.
De schrijver en zijn boek kunnen alleen belangrijk zijn als praktiesch voorbeeld²

Deze buitensporige opvatting trachtte Thijm te realiseren op 9 februari '98, na zich in het avonduur van 6 februari opnieuw in Gorter's bundel verdiept te hebben. Onder de titel Gedachten over de School der Poëzie besprak hij toen:

1 In onze uitgave van Van Deyssel's Het leven van Frank Rozelaar, Zwolle, 1956, 315, hebben wij - afgaande op wat achteraf een verschrijving van Thijm blijkt te zijn geweest - ten onrechte op deze datum melding gemaakt van een bezoek van Gorter aan Thijm.

2 Het leven van Frank Rozelaar, 173.

[p. 244]

 

Van uit Gods wezen, zijn eeuwige licht,

 

is mij een jonge jonkvrouw aangetreden,

 

hij zond haar zelve, op haar zachte leden

 

was hij zichtbaar en op haar zacht gezicht.

 

 

 

Zij heeft haar hand ver van zich opgericht,

 

tot gelijk met haar schouder, en beneden

 

was haar lijf stil, maar met een zachte rede

 

beefden haar lippen in haar aangezicht.

 

 

 

En wijl zij met de hand heenwees, beschreef

 

zij hoe ik leven moest van nu af aan,

 

met een lieflijk betooverende stem.

 

 

 

En dat ik kracht zou hebben zoo te gaan,

 

wanneer, die mij zond, zei ze, ook u dreef,

 

en ik geloofd' haar, en vertrouwde hem¹

Over dit sonnet - het jonkvrouw-sonnet, gelijk Thijm het placht te noemen² - liet hij zich aldus uit:

‘Deze poëzie is het geometriesch schema der Gratie.
In het wezen van dit gedicht is het wezen der Gratie.
Maar dit gedicht is niet een levend wezen van Gratie.

Het Wezen der Gratie is de Gods-Gedachte.
De Gods-Gedachte, dat is God Gedacht.

De Gods-Gedachte leeft in den toon van dit gedicht.

De Gods-Gedachte staat tot God gelijk het gebeente staat tot den mensch.

Een Gedicht moet niet als een gebeente zijn doch als een mensch,
Als een mensch, die niet is de Gedachte, maar het Beeld van God.

Niet dus de Gods-Gedachte, maar het Gods-Beeld moet leven in het Gedicht.
Dan is het Gedicht de Mensch.
De God-Mensch.

Dan is het Gedicht de Mensch, zoo als hij zich spiegelt in God.
Dan is het Gedicht het Beeld, dat de mensch ziet als hij zich spiegelt in God.
Dan zal niet het Wezen der Gratie in het Gedicht zijn, maar het Leven der Gratie
zal er in zijn.
En het zal zijn een Wezen van Gratie’.

1 Herman Gorter, Verzamelde Werken, ii, De School der Poëzie, Bussum/A'dam, 1948, 270.

2 O.m. op 12 juni 1901. Zie L. van Deyssel, Elfde bundel Verzamelde Opstellen, A 'dam, 1912, 134.

[p. 245]

Een maand later, 7 maart '98¹, overwoog Thijm om een aantal ‘gedachten uit stuk-Gorter [te] extraheeren’; op 2 april noteerde hij dat zijn opstel over Gorter nu 14 quarto-vellen besloeg; 1 mei richtte hij een twee-regelige brief aan Gorter, vermoedelijk om hem te herinneren aan de nieuwe termijn van de vriendentoelage; 11 mei vroeg hij zich af of hij zijn stuk over Gorter zou bijdragen aan het weekblad De Kroniek; 25, 26 en 27 mei nam hij zich voor het stuk om te werken; op 7 juli kon hij vaststellen dat zijn opstel was uitgebreid tot 20 quarto-vellen; tussen 10 en 15 juli '98 werden er - tenslotte - nog eens 82 regels aan toegevoegd. Van het aldus tot stand gekomen manuscript - dus van het geschrift dat Verwey onder ogen kreeg èn van de uitbreiding die het nadien onderging - zijn, buiten het thans hierboven afgedrukte, slechts drie fragmenten openbaar gemaakt. Men kan ze aantreffen in de Zesde bundel Verzamelde Opstellen, A'dam 1901, t.w. de aantekening over Artisticiteit (blz. 27-28), hoogst waarschijnlijk daterend van 21 november '97². die over Droom en Werkelijkheid (blz. 28-29), daterend van 6 juli '98, en die Over de vrije versmaat (blz. 32-34), daterend vóór de asterisk van 2, en daarachter van 12 december 1897. Naar de inhoud van de niet gepubliceerde quarto-vellen kunnen wij slechts gissen. Thijm's schriftelijke nalatenschap biedt ons ditmaal geen helpende hand: de omslag waarbinnen het manuscript over Gorter zich had moeten bevinden, is akelig leeg.

Al de tot nu toe gereleveerde gegevens hebben intussen wèl duidelijk gemaakt dat de verschijning van Gorter's School der Poëzie voor Thijm een gebeurtenis van de eerste orde is geweest. Reeds op 1 september '97 had hij zich verrukt betoond over ‘de eenige, klare frischheid van Gorters verzen’³ t.w. de aan de september-aflevering van het Tweemaandelijksch Tijdschrift bijgedragen en later in de School der Poëzie gebundelde verzen; de dag nadat Gorter's bundel in zijn bezit kwam, trok Thijm voor de lectuur daarvan een hele middag en avond uit; tussen 7 november '97 en 15 juli '98 greep hij - zoals wij zagen - keer op keer naar Gorter terug.

‘Daar is heuchelijk nieuws. De Heer Gorter, een der twee of drie enz. is op weg goddelijke poëzie te maken’, zó tekende Thijm op 1 december '97 aan in zijn Civil Service Book. Deze mededeling was bedoeld om te dienen als aanhef van zijn stuk over Gorter en heeft wellicht ook als zodanig dienst gedaan. Veel belangrijker is de wetenschap dat Thijm toen al met even grote stelligheid de wereld het heugelijk nieuws had kunnen kond doen waarover hij op 26 juni '98 zijn intimus Arnold Ising Jr. berichten zou in dezer voege:

‘Och, mijn positie tegenover het leven is nu heel anders dan tien jaar geleden, ik denk ook veel minder hoogmoedig over mijzelf en mijn werk dan toen; maar ik

1 Ook op 14 maart 1898 was Thijm van Gorter vervuld. Schrijvend over André Gide's Les nourritures terrestres, waarin hij ‘poëzie in embryonairen toestand’ ontwaarde, gaf hij vervolgens het verschil aan tussen het embryonaire van deze poëzie en ‘het weinig uitgedijde van sommige kleinere stukjes van Gorter’. Zie L. van Deyssel, Zesde bundel Verzamelde Opstellen, A'dam, 1901, 38.

2 In elk geval niet van 7 nov. 1897, zoals in Het leven van Frank Rozelaar, 313, ten onrechte werd meegedeeld.

3 Zie Enno Endt, Herman Gorter Documentatie over de jaren 1864 tot en met 1897, A'dam, 1964, 403.

[p. 246]

weet twee dingen: dat ik nu weêr ontmoet heb wat ik in tien jaar (tien jaar!) niet ontmoet had en dat, toen ik tien jaar geleden begonnen ben het met mijn werk minder streng aan te leggen, het nooit is wedergekeerd. Ik moet er mij dus op voorbereiden dat zoodra ik iets vakantie-achtigs doe, het weg zal gaan en wellicht weêr in tien jaar niet wederkeeren. Daarom moet ik mijne teruggetrokkenheid rekken zoo lang maar eenigszins mogelijk is, daarvoor álles over hebbende.
Sta mij toe U te verzoeken van dit schrijven aan niemant mededeeling te doen. Ik had Het verloren, ziet gij, totaal. In Juni 1888 te Houffalize, is mijn werk verslapt, toen geheel opgehouden. Hoewel ik na dien tijd enkele dingetjes maakte, die wel iets waard waren, kan ik toch eigenlijk wel zeggen dat Het tot Oktober 1897 is weggebleven¹. Nu is het aanwezig, wel zwak, meest zéér zwak zelfs, maar Het is er toch. Denk eens aan, van al die hoog-dravende beloften van mijn jeugd, - daarvan zoû niets gebeuren, ja, de bedoeling, die ik er meê had, was mij feitelijk vreemd geworden. Wat was dat toch weêr, waarvoor alles zwichten moest ...ik wist het niet meer! - Nu ben ik zeer voorzichtig en arbeid zeer nederig, want, zij 't als een klein schijnsel maar, - toch heb ik Het teruggezien, terug-gezien, terug-gezien! -’².

Bovenstaande regels zinspelen op het sedert 17 oktober 1897 bij Thijm ingetreden, en zich tot in de zomer van '98 uitstrekkend, werkstadium dat als rijkste vrucht Het leven van Frank Rozelaar zou afwerpen. Thijm's overweging, van 16 december '97, om dit geschrift Studies in poëzie te noemen³, moet veelzeggend heten. Zeker, hij verwierp die inval terstond, omdat deze titel te veel op die van Gorter's bundel lijken zou. Maar op 25 maart '98 sprak hij, in een brief aan Verwey⁴, openlijk uit dat het deel van zijn grootste eerzucht uitmaakte stukjes te schrijven - n.1. in Het leven van Frank Rozelaar - ‘die dáárop [nl. op Gorter's werk, tweede periode - H.P.] lijken, - maar dan in andere visie’. En op 22 juni '98 was het zover dat Thijm de verwantschap tussen zijn streven en dat van Gorter aanroerde in een aan Gorter-zelf gerichte brief, die evenwel onverzonden bleef:

Baarn, 22 Juni 1898

Amice,
Ik ben zoo half en half van plan mijn tijdperk van teruggetrokkenheid te doen voortduren tot begin September, om dan van begin September tot half Oktober misschien eenige vakantie te nemen en, als het kan, half Oktober weder een arbeids-seizoen te beginnen zoo als in den nu voorbij-en winter.

1 Vgl. een uitlating van Thijm in een nooit aan Albert Verwey verzonden, op 21 maart '98 geschreven, brief, door ons gepubliceerd in De Nieuwe Taalgids li (1958), 202: ‘Kloos heeft zich zelf geruïneerd, en daarom sinds '89 ongeveer niets goeds gemaakt, - toegegeven. Maar Gorter, - een zeer sterke geest, iemant die ook fysiek veel sterker is dan ik, die het tegendeel heeft gedaan van zich ruïneeren, - hij heeft toch ook maar sinds '91 of '92 niets meer kunnen doen tot '96 of '97 toe’.

2 Vgl. dit hele brieffragment met de eveneens nooit aan Verwey verzonden, op 20 en 21 maart (twee stuks) geschreven, brieven, door ons gepubliceerd in De Nieuwe Taalgids li (1958), 200 en 201.

3 Het leven van Frank Rozelaar, 322.

4 Zie Maurits Uyldert, Dichterlijke strijdbaarheid / Uit het leven van Albert Verwey, ii, A'dam, 1955, 288-289.

[p. 247]

Zeer gaarne zoû ik joú reeds nu iets van wat ik heb opgeschreven laten zien, grootendeels met een zelfzuchtig doel, vrees ik, namelijk in de hoop dat je er iets goeds in mocht vinden, hetgeen mij bizonder steunen zoû in oogenblikken van moedeloosheid. Als je maar zoudt vinden, dat wat ik nu werk in qualiteit meer gelijkt op dat stuk ‘Tot een Levensleer¹’ dan op ‘Apokalyps’², zoû er reeds veel vrede op mij nederdalen.
Ik heb het idee dat er tusschen een gedeelte van mijn arbeid en jouw laatst gepubliceerde in zeker opzicht een zelfde verhouding bestaat als tusschen mijn periode van 1888 en jouw ‘Verzen’³. In elk geval ben jij van de Hollanders degene aan wien mijn streven zich het meest verwant (hoogachtend!) gevoelt, hetgeen een feit is, hoezeer ik ook het Socialisme nog niet aan mijn verschiet zie en aan den anderen kant ik door de linie Poë-Prins- Maeterlinck zeer ben aangedaan en jij den laatsten althands toch niet zoo zeer bemint.
Zoû je dus misschien mij het genoegen willen doen mij eens op te zoeken, en, als je zoo goed wilt zijn, geheel in 't geheim?⁴ Wanneer, is het zelfde. Alleen zoû het mij verheugen indien je vóor 1 Juli kondt, alleen wijl in de Juli-afl. v.h. Tweem. Tijdschr. eenige streken van mijn werk van dezen tijd zullen komen⁵, die ik je óók eerst woû laten zien, om de primeur⁶ van deze wat grove maar niet geheel saploze meloen. Als je komt, wil dan zoo vriendelijk zijn het geheel in 't geheim te doen, daar zelfs mijn associé en vriend Verwey het niet mag weten. Kom ook liefst voor een groot getal uren als 't je schikt, b.v. van 3 tot 10, of anders van 7 tot 10. Want als ik eenmaal begin...
Met hartelijke groeten, ook aan Wies en van Cateau.
t.t. Karel Alb. Th.

Het heeft er alle schijn van dat Thijm dit epistel enkele dagen later had willen verzenden. Op de achterkant toch van het gesloten, geadresseerde en gefrankeerde couvert tekende hij aan:

‘Tengevolge van het aangekondigd bezoek van bloedverwanten uit Soest, is deze brief een paar dagen blijven liggen, Ik had namelijk niet gaarne, dat het aangekon-

1 L. van Deyssel, Tweede bundel Verzamelde Opstellen, A'dam, 1897, 323-334.

2 A.w., 253-276.

3 Zie over deze bundel L. van Deyssel, Prozastukken, A'dam, 1895, 61-72, en Harry G.M. Prick, Rond Van Deyssels beoordeling van Gorters Verzen in De Nieuwe Taalgids lii (1959), 97-103 (nu: Lodewijk van Deyssel / Dertien close-ups, A'dam, 1964, 93-102). Voorts Martien J.G. de Jong, Lodewijk van Deyssel: kritiek en creativiteit in Dietsche Warande en Belfort, nov. 1964, 632-640, vooral 636 en 637.

4 Vgl. Thijm in een brief aan Arnold Ising, d.d. 26 juni '98: ‘Het is regenachtig weêr en ik bepeins U thands en denk er aan, hoe dikwijls ik mijn voornemens heb moeten onderdrukken om U een voorstel te doen, waarop ik verliefd was: U namelijk verzoeken mij het uitgelezen genoegen te doen mij eens volstrekt in 't geheim te komen opzoeken. Dit heimelijk samenzijn van twee vrienden, waarvan de een een kluizenaar, leek mij zóó vol bekoring!’

5 Die publicatie is niet doorgegaan.

6 De primeur had Thijm echter al in het avonduur van 23 maart '98 aan Verwey gegund. Zie J. Kamerbeek Jr., Van Deyssels ‘verbeelding’ Een Bezoek als document humain in De Nieuwe Taalgids li (1958), 129-139 en 193-199 (nu: Creatieve wedijver, A'dam 1962, 87-114).

[p. 248]

digde bezock en dat waarop ik hoopte, te gelijk plaats vonden, wijl dan gedurende dat samenzijn de literatuur buiten spel zoû moeten blijven. - Gedurende het oponthoud heeft het adres eenige vlekjes gekregen - zoo als eenen reiziger aan een wachtkamer-buffet gebeuren kan - waarvoor ik verschooning verzoek.
Wees dus zoo goed wat over 1 Juli in mijn brief staat, als niet geschreven te beschouwen’.

Bleef, spijts dit fraaie postcriptum, Thijm's brief onverzonden, toen hij zich op 3 augustus '98, met een 17 regels tellende briefkaart, eindelijk weer tot Gorter richtte¹, moet hij daarop in elk geval de wens om in 't geheim bezocht te worden onverkort hebben gehandhaafd. Dit laat zich afleiden uit Gorter's antwoord van 7 augustus, op een te Egmond a./d. Hoef² afgestempelde briefkaart:

Waarde Vriend!
Zeer blij was ik iets van je te hooren. Ik kom half Augustus, misschien een paar dagen over de helft, te Bussum en schrijf dan een briefkaart wanneer ik bij je kom. Ik ben bereid, zoo noodig, mij te vermommen.
Hartelijk gegroet, ook Cato.
7.8.'98
t.t. Herman G.

De door Gorter in 't vooruitzicht gestelde briefkaart werd eerst geschreven op 26 augustus '98: een bezoekaankondiging van de Gorters. Toen dit samenzijn plaats vond, op zondag 28 augustus, bleef aan de gast ‘de wat grove maar niet geheel saploze meloen’ onthouden. Waarschijnlijk vormde de aanwezigheid van Gorter's vrouv voor Thijm een beletsel om iets te laten horen van zijn nieuwe werk. Voorlopig zou het hier niet meer van komen: een dag later toch stortte Thijm zich met zijn vrouw in het gewoel en gedruis van de feesten bij gelegenheid van de inhuldiging van Koningin Wilhelmina. Achtereenvolgens woonde hij de Kroningsfeesten bij te Baarn, Amsterdam. Soest en Hilversum, zag hij niet minder dan vier lichtstoeten langs zich voorbijtrekken en droeg hij met drie rollen serpentines 't zijne aan de algemene feestvreugde bij.

Van 13 september tot 5 oktober '98 was Thijm uitstedig: met zijn gezin vertoefde hij te Keulen, Aken, Montjoie en Arnhem. Op 16 oktober stond hij, samen met zijn oudste zoon, onverwacht op de stoep van Gorter's woning te Bussum, maar trof de dichter niet thuis. Diens naam vloeide eerst op 5 november andermaal uit Thijm's pen, toen hij op deze datum naging³ hoe Frank Rozelaar in het Tweemaandelijksch Tijdschrift zou moeten verschijnen: ‘Daar naar mijne meening vele stukjes niet meer in waarde verschillen met Gorter's “Verzen” in den Nieuwen Gids, eerste reeks, moet ik mij het recht voorbehouden te beslissen, welke stukjes alléen op een bladzijde zullen voorkomen, en dus in het midden der bladzijde gezet, en welke met meerderen te gelijk’⁴.

1 Het leven van Frank Rozelaar, 363.

2 Blijkens Henriëtte Roland Holst, Herman Gorter, A'dam, 1933, 34, brachten Gorter en zijn vrouw enkele zomers een gedeelte van de vacantie in dit landelijk plaatsje door.

3 In een dossier, getiteld: Papier, Inkt, Schrift, Kopie, Uitgave, Expeditie.

4 Over deze aan Thijm's werk te verlenen ‘marginale luister’ zijn tussen Thijm en Verwey nogal wat brieven gewisseld. Zie Maurits Uyldert, Dichterlijke strijdbaarheid, A'dam, 1955, 130 en vooral de op blz. 289-291 afgedrukte Bijlage xvi.

[p. 249]

Maandagmorgen, 7 november '98, was Thijm plotsklaps gepreoccupeerd door Gorter's socialisme en liet hij zich daarover aldus uit:

‘Mijne bedoeling is niet voor of tegen het Socialisme te schrijven of te beweren, dat het Socialisme “de Waarheid is” of niet.
Mijne bedoeling is te zeggen welke deelen Waarheid ik meen gevonden te hebben, en verder, te zoeken naar nog meer.
Mijne bedoeling is na te gaan welke houding de hedendaagsche dichter of prozaschrijver, de in zekere hooge mate gevoelig denkende mensch, en in 't bizonder iemant als de dichter Herman Gorter omtrent wien ik het geluk heb te kunnen zeggen, dat zijne en mijne geestelijke geschiedenis of ontwikkeling voor een groot deel gelijk-loopend zijn geweest, - welke houding zoo iemant ten aanzien van het Socialisme moet aannemen¹’.

Nu wilde het toeval dat Gorter op 4 november in Haarlem voor het ‘Socialistisch Leesgezelschap’ een lezing gehouden had, waarover Jacqueline Sandberg² Thijm in een ongedateerde, maar zich bij de middagpost van 7 november bevindende, brief berichtte: ‘Ik wilde dat je Gorter had gehoord, hij schuimbekte haast van woede en verloor zijn stem op 't laatst. Hij sprak dit keer zeer vloeiend, een andere keer stotterde hij erg’. Als 't ware op deze mededeling reagerend, noteerde Thijm op 9 november voor zich zelf

‘Met het Socialisme is het zoo gesteld:
Om socialist te worden moet men beginnen met aan te nemen dat de toestand, de wereld, die men ziet, slecht of leelijk is.
Dit kan iemant niet doen, die heeft leeren inzien dat de waardeering van iets als goed of slecht, mooi of leelijk, niet afhankelijk is van den, objektieven, aard van het voorwerp der waardeering; maar afhankelijk is van de gesteldheid des waardeerders; en dat die gesteldheid, in welke alles den waardeerder voorkomt goed en mooi te zijn de beste gesteldheid is’.

Op 13 november voegde hij hieraan toe:

‘Ik schrijf eigenlijk niet over “Socialisme”, ik ben dus niet toegankelijk voor de tegenwerping dat hetgene, waarover ik schrijf niet is: socialisme, enz. Ik schrijf over dit vraagstuk: wat beter is: de neiging om hetgeen dat wij buiten ons waarnemen, de “wereld” dus bij voorbeeld, leelijk of slecht te vinden òf de neiging om dat zelfde mooi of goed te vinden.
Mijne bedoeling is na te gaan welke houding jegens het socialisme moet aannemen iemant die als de Waarheid gevonden heeft hetgeen, dat de Heer Gorter en ik als de Waarheid gevonden hebben’.

Een briefkaart, d.d. 18 november kondigde de komst van de Gorters aan op woensdag

1 Op 12 april 1899 zou Thijm aan Arnold Ising schrijven: ‘Ik zie den toestand zoo dol verscheiden en zonder eenige eenheid in, daar heb je geen idee van. Bij voorbeeld behoor ik feitelijk het meest bij Gorter en zoû bij hem moeten publiceeren, maar hij nu is weêr socialist en ik juist anti-socialist, en zoo gaat het met alles en iedereen door’.

2 Zie over haar Van Deyssel's Gedenkschriften (ed. Prick), Zwolle, 1962, 472-473.

[p. 250]

23 november (‘Ik had er al lang over gedacht, maar allerlei drukte¹ hield mij tegen’). Thijm verschoof de bezoekdatum echter tot zondag 27 november, maar hield zich wel tot tweemaal toe op 23 november met Gorter bezig. In het ochtenduur meende hij te ontdekken:

‘De kern der onjuistheid in het gedrag van den Heer Gorter is in mijne waardeering, geloof ik, dat in den toestand van helderst besef der dingen, welken de Heer Gorter in zijn gedichten aldus aanduidt:
binnen zijne wallen² enz.
dat in dien toestand de betrokkene verneemt of leert, dat hij geene waarheid of meening mag aannemen, welke hem dán niet wordt te verstaan gegeven, of die zonder onderbreking volgt uit degene, die hem te verstaan wordt gegeven.
Erkent dus de Heer Gorter dat de verbinding tusschen zijn dichterlijk-wijsgeerig inzicht en zijne socialistische praktijk ontbreekt, - dan veroordeelt hij dus met die erkenning, in mijne schatting, die praktijk.’

En in het middaguur van deze 23ste november noteerde Thijm, in zijn Dagboek betreffende het werken:

‘Goed literair-kritiesch vermogen wordt zeer zelden aangetroffen. Bij gesprekken als gisteren met Ising dacht ik weêr dat het goede van de “generatie van '80”³ bijna geheel verloren is gegaan. In dat gesprek leefde het weêr eenigszins. En zoo is het ook met het literair-kritiesch vermogen. Dit was aanwezig in Kloos in de jaren 1882-

1 Wellicht slaat dit op de propagandatocht in het noorden, samen met Troelstra. Zie Henriëtte Roland Holst, Herman Gorter, A'dam, 1933, 32.

2

‘Wanneer de goddelijke geest in een
lichaam getroffen wordt door wat aan allen
gemeen is, kent hij èn in die getallen
èn in zich zelf hetzelfde. Er is geen
troebelheid dus in die aandoening. Een
God is dan deze mensch, want in zijn wallen
denkt Zijne geest alleen. Met welgevallen
ziet hij op zich, en om zich 't godd'lijk heen.

Er zijn dus eenige gedachten aan
alle menschen gemeen, want alle dingen
stemmen samen in iets. Dit kent de geest.
En 't lichaam dat het meest kan samengaan
met andre lichamen, in onderlinge
gemeenschap, daarvan kent de geest het meest’.

(Herman Gorter, Verzamelde Werken, ii, De School der Poëzie, Bussum/A.'dam. 1948, 250). Ik wijs er op dat de eerste alinea van Thijm's aantekening over Droom en Werkelijkheid (Zesde bundel Verzamelde Opstellen, A'dam, 1901, 28-29) zich richt tegen de stelling, door Gorter uitgesproken in de laatste terzine van dit sonnet.

3 Voor de eerste maal hanteert Thijm hier, zij't nog tussen aanhalingstekens, de term ‘generatie van '80’. Wel had hij eerder, juni 1896, in zijn lofrede op Jac. van Looy (Tweede bundel Verzamelde Opstellen, A'dam, 1897, 387) uitgeroepen: ‘maar drommels, wij, jongens van '80, wij waren toch wel een nobele bende!’

[p. 251]

1890, nú is het in Nederland aanwezig in Gorter en mij, ook in Verwey wel. Maar waren wij driën dood, dan zoû het er nu niet zijn. Als men nagaat hoe veel schrijvers er toch zijn, en die het toch allen missen, dan begint men te begrijpen hoe vijftig jaar lang, ja, eeuwenlang, een land een massa schrijvers en toch heelemaal geen letterkunde voortbrengt’.

Thijm's waardering van Gorter's literair-critisch vermogen kon intussen bezwaarlijk gebaseerd zijn op de, sinds januari 1898, door Gorter inde Nieuwe Tijd gepubliceerde Kritiek op de litteraire beweging van 1880 in Holland. Zij moet wel hebben berust op indrukken, opgedaan tijdens wederzijdse gedachtenwisselingen¹. Hoe grote waarde Thijm aan Gorter's critische bedenkingen hechtte, hebben wij reeds - echter slechts samenvattend - vermeld in de inleiding tot onze uitgave van Het leven van Frank Rozelaar. Het lijkt ons niet onpassend de documenten nu uitvoeriger te laten spreken.

Gorter's bezoek (samen met zijn vrouw) was, zoals boven meegedeeld, gefixeerd op zondag 27 november. Maandag 28 november kwam Gorter nogmaals, en reeds vroeg, naar Baarn om weer urenlang te luisteren naar Thijm's voorlezing van het Rozelaar-handschrift. Zowel van Thijm als van Gorter werd op beide dagen heel wat gevergd. De laatste moest niet alleen luisteren, maar werd ook geacht zich een oordeel te vormen, de eerste werd, gelijk altijd bij het voorlezen van eigen werk, gehandicapt door de wetenschap dat hij de hoedanigheden van het voorgelezene niet opmerkte, tenzij het zo vreselijk vervelend werd dat hij eenvoudig niet voort kon gaan. En dit laatste overkwam Thijm op de middag van 27 november, toen hij het, in zijn schatting, minst goede van zijn nieuwe werk aan Gorter voorlas². Aan de geduldige toehoorder was deze inzinking niet ontgaan, zoals duidelijk wordt uit een aantekening van Thijm d.d. 30 november '98: ‘Ik zal eens aangeven in de handschrift-papieren wàt ik hem maandag 28 Nov. en wàt ik hem Zondag 27 Nov. heb voorgelezen. Maandag was bijna alles goed, Zondag veel minder. Maandag, voor ik begon, sprak hij nog van de “faze” enz. Daarop is hij bekeerd’.

Wat Thijm zich hier voornam, bleef onuitgevoerd. Maar wat deed 't er ook nog toe, nu hij op 29 november had kunnen juichen:

‘Ik bèn er nu, ik heb bereikt wat ik wilde: gisteren heeft Gorter mijn werk zéér goed gevonden. Dit maakt mijn verworven levens-zekerheid geheel volledig. Het is de steun van buiten, die nog noodig was, en de éénige, die noodig was. Voor 't óogenblik gééft mij dit niets en ik kan daardoor nu niet onmiddelijk weêr goed werken. Maar het bevestigt het in het vorig seizoen verworvene voor-goed en het geeft de krachtigste hoop voor de toekomst. Meer kan ik voor het tegenwoordige niet verlangen.
Ik moet nu nog uitmaken of ik ook, zoo als hij, het stukje met de appel, die aan stukjes spat³, beter vind dan dat met den schitterenden vlam⁴, en, zoo ja, waaróm.

1 Op 6 nov. 1938 schreef Thijm aan Gorter toe: ‘een objectief zien en keuren, beöordeelen, van de Kunst, te gelijk met een groote persoonlijke nederigheid tegenover de machtige wijde verschijnselen van het menschengeestesleven’. (Gedenkschriften, Zwolle, 1962, 452).

2 Ontleend aan een notitie Over Voorlezen, d.d. 9 dec. '98.

3 Het leven van Frank Rozelaar, 127.

4 Op welk stukje dit slaat, valt niet met zekerheid uit te maken

[p. 252]

Hij bezigde herhaaldelijk het woord ‘magnifique’, hij heeft gesproken van ‘gewèldig mooi’, van dat ‘het hem deed denken aan “Rembrand”¹, en “meesterwerk”’. Hij zal later misschien wel iets zeggen, dat dit vermindert, - natuurlijk, álles is wisselvallig - maar het feit blijft bestaan dat hij, toen ik voorlas, dit hééft gezegd, en hij (dát is 'et, natuurlijk), de hoogste en strengste en minst spoedig bevredigde.
Het is kuriëus dat ik, bij de zelfde stukjes als hij, aan groote oude meesters heb gedacht, en ik, bij het maken, ook het onderscheid heb gevoeld’.

De hierop volgende dagen kon Thijm zijn geluk eenvoudig niet op. ‘Ik ben al-door-door-en-door vreugdevol door Gorters oordeel’, zo vatte hij zijn stemming van 30 november samen. Op 2 december verheugde hem Gorter's oordeel (‘de absolute vast-stelling en objektiveering van mijn eigen zeker-heid’) zo mogelijk nóg meer. ‘Zoo spoedig mogelijk wensch ik weêr mooye woordjes naast elkaâr te gaan zetten’. Omtrent dit laatste is hij op 6 december vol ‘besliste hoop en zelf-vertrouwen’, ook al omdat ‘een der (volgens Gorter) beste alineaas van de “Begrafenis”², namelijk het begin’ per slot van rekening ‘zelfs een later koel verstandelijk aangebrachte verandering’ was. Thijm's zelfvertrouwen deed hem op 7 december besluiten om zich opnieuw in afzondering terug te trekken, besluit waarvan hij diezelfde dag nog kennis gaf aan Frederik van Eeden, Albert Verwey, Kobus van Looy, Arnold Ising en Herman Gorter. De voor de laatste, Thijm's boezemvriend³ bestemde kennisgeving kruiste zich met diens briefkaart van 7 december '98:

Waarde Vriend!
Gij hebt mij zeker wel niet kwalijk genomen dat ik nog niet geschreven heb, ik wist nog geen dag. Zou het je schikken als ik Zondagmorgen vroeg kwam b.v. om een uur of 10, wij kunnen dan zien wat wij die dag doen. Wies komt niet mee, zij is zooveel uit geweest, dat zij van de week van vermoeienis een dag ziek in haar bed heeft gelegen, dus voordat wij naar Berlijn gaan, wou zij liever rust houden. Als ik niets hoor kom ik dan Zondagmorgen.
Met hartelijke groeten
t.t. H. Gorter
Bussum 7.12.'98

Naar deze zondagmorgen werd door Thijm reikhalzend uitgezien, ook al maakte zich in het ochtenduur van 9 december een kleine depressie voelbaar. Die vrijdagmorgen toch bevond Thijm zich, ‘loin de toute bonne vie et dans une sorte de lumière neutre qui est pire que 1'obscurité’, gesteltenis die hem later op de dag deed oordelen:

‘Hoewel in meerdere sferen zich bewegend dan in Gorters werk worden aangetroffen, - de mystieke, de heroïeke, - en daardoor, zoo gij wilt, rijker of veelzijdiger dan dat -

1 Deze lofspraak moet Thijm bizonder aangenaam zijn geweest. Op 18, 19, 20 en 21 oktober '98 had hij, telkens urenlang, rondgezworven op de grote Rembrandt-tentoonstelling te Amsterdam (op 21 okt. in gezelschap van Jac. van Looy).

2 Een begrafenis. Zie L. van Deyssel, Verbeeldingen, A'dam z.j. (1908), 99-104.

3 Op 28 maart 1941 zou Thijm over Gorter schrijven: ‘hij was een vriend, een zeer groot vriend, een bóézem-vriend van mij!’ Bij mijn weten is dit de enige maal, althans in geschrifte, dat Thijm een zijner vrienden als boezemvriend aanduidde.

[p. 253]

heeft al Gorters werk eene fijne stelligheid en als eene fijne koû van artistieke bewustheid, die het volmaakt als arbeid doet zijn, en waarbij uw werk, ook het beste, van faktuur wat los en slap wordt’.

De volgende dag had Thijm weer zijn zelfvertrouwen hervonden en noteerde hij, daartoe voor de eerste maal de hem door Sinterklaas geschonken Perry-pen, Broad Points no. 814 benuttend, dat in deze dagen van afwachting nu en dan kleine voortekens aankondigden dat er iets moois verwacht mocht worden, zodra hij weer ‘een bezoeklooze ruimte’¹ vóor zich zou hebben: ‘een suizen van zieledamp, een zien bewegen van de gekleurde dingen, een bespeuren, van eene betrekking tusschen de dingen en mij’. Ook tekende hij aan:

‘Het oordeel van Gorter (op 28 Novr. 1.1.) heeft een stevigen grondslag aan mijn zelf-vertrouwen gegeven, want ik geloof nu ook aan de waarheid van mijn inzicht, dat het in 1891 te Bergen-op-Zoom gebeurde² óók iets eerste-rangs was. Het bewijs van de hoedanigheid mijner gesteldheid in 1895 en '97 ligt in Gorters oordeel over mijn werk dat er uit is voortgekomen. Nu, de gebeurtenis of gesteldheid van 1891 was van die van '95 en '97 de tegenhanger, maar was even hoog, dát weet ik’.

Toen het ogenblik van Gorter's komst, op 11 december, was aangebroken, drong zich aan Thijm een bizonder sterke sensatie³ op, ‘éen oogenblik bijna zoo sterk als een duizeling, zoo dat ik bang was hem niet ordentelijk goeden-dag te kunnen zeggen’. Dat dit samenzijn, waarin Thijm ook zijn schets Caesar⁴ aan Gorter voorlas, een volstrekt bevredigend verloop heeft gevonden, laat zich afleiden aan Thijm's wolkeloze gemoedsgesteltenis in de daarop volgende dagen, op 15 december culminerend in de verzuchting: ‘Heerlijk, ik ga weêr werken. Ik krijg weêr de gedachte van ‘'t is wáar ook’, over: dat ik weêr alles van vroeger zal kunnen realizeeren’⁵. Overigens maakte hij zich geen illusies over het aantal begrijpers van zijn nieuwe werk:

‘Gorter, Diepenbrock, anders weet ik er al geen. Maar dit is heel goed. In het werk alleen is al mijn geluk.

1 Op 12 december kon nog bezoek verwacht worden van Frederik van Eeden, op 13 en 14 december van Albert Verwey.

2 Zinspeling op de van 23 juni-8 juli 1891 bereikte toestand van exaltatie, door Thijm steeds beschouwd, gelijk ook de Rozelaar-periode, als hoogst bereikte geestesstaat en tevens als rechtvaardiging van zijn leven. De literaire weerslag van wat zich toen in hem voltrok, wordt aangetroffen in het zogenaamde ‘tweede gedeelte’ van Caesar. Zie Harry G.M. Prick, Lodewijk van Deyssel / Dertien close-ups, A'dam, 1964, speciaal blz. 128.

3 Zie noot 5 op blz. 17 van Het leven van Frank Rozelaar.

4 Zie L. van Deyssel, Verbeeldingen, A'dam z.j. (1908), 71-96. Op 15 dec. '98 noteerde Thijm: ‘Dat het Heroïsche hier aanwezig is heeft Gorter onmiddellijk begrepen’ (Lodewijk van Deyssel / Dertien close-ups, a.w. 124). Die zelfde dag tekende hij nog aan dat hij op 13 dec. Caesar ook had voorgelezen aan Verwey: ‘Ik heb bemerkt, dat ik de tweede keer iets minder goed las dan de eerste keer om dat ik veronderstelde of gevoelde dat bij Verwey minder waardeering van het stuk dan bij Gorter zijn zoû’.

5 Vgl. ook de notitie van 19 febr. 1899: ‘par Gorter en décembre j'ai acquis la plus grande certitude’, voorkomend in het Livret des Exhortations. Over dit ‘livret’, zie Het leven van Frank Rozelaar, 342.

[p. 254]

Het ligt ook in den aard der zaak. Immers, mijn lange werkeloosheid is gekomen o.a. door dat ik, vooral sinds '90, iets wilde dat ging boven het literatuurbegrip van '80, welk begrip in hoofdzaak voor Kloos en Verwey onveranderd is gebleven¹’.

In het avonduur van 17 december greep Thijm weer naar De School der Poëzie en geraakte hij ‘in een bizonderen toestand na het lezen van In 't land der droomen’. Bedoeld werd het gedicht Aan zee, voor de eerste maal gepubliceerd in 1891 en wel op blz. 457 van de augustus-aflevering van De Nieuwe Gids, waar het deel uitmaakte van de Kenteringssonnetten:

In 't land der droomen in het droomenland,
het is als kindren badend in de zee,
met het gekniel van lichtvrouw in gebee,
de lichte armen hoog op de zee, want

er is gezweef van bove' en van de kant
ruischt donkere muziek in om de vree
der wereld, der zonneberuischte steê,
en maakt het een verward doorzocht droomland.

Zachte droomen maken een helderheid
en eene kind-doorlach'ne werkelijkheid -
zalig de aarde ware wij op wonen -
en het langsgaande is om ons te loonen -
droomenland is het land der natte zee
waar kinderen spelen in rondgaande menigte.

Zondagmorgen, 18 december '98 bracht Thijm zijn ervaringen bij de lezing van dit sonnet als volgt op papier:

‘Gisteren-avond heb ik gelezen: “In 't land der droomen in het droomenland” (School der Poëzie, blz. 158).
Toen is het innig poëtiesch gehalte, dat dit gedicht heeft, in mijn lichaam gekomen² en geworden een toestand van mijn lichaam, waarin ik meer dan een uur heerlijk heb gelegen³.

1 Ontleend aan een notitie over Waardeering door anderen van mijn werk, d.d. 15 dec. '98. Vgl. de notitie van 16 dec. '98 in Lodewijk van Deyssel / Dertien close-ups, a.w. 124-125.

2 Als ‘een zoete indrang’, zó beschreef Thijm op 13 juni 1901 deze ervaring, toen hij aantekende betreffende Goethe's Reineke Fuchs: ‘Ik denk dat ik in aanraking ben met een deinende blanke zee, met een onvermoedde oneindigheid, met iets dat zoo zeer leeft, dat het mij angstig zoû maken; - maar dit alles eenigszins droog en dof, zoo alsof het stoffig en verweerd is, en een zoete indrang, zoo als van Gorters Zee-sonnet, heb ik er niet van ondervonden’. (Elfde bundel Verzamelde Opstellen, A'dam, 1912, 137). Ongepubliceerd bleef een aantekening, eveneens van 13 juni 1901: ‘Ik heb echter ook een twijfel ... alsof ook mijn subtielste toets-middelen tegenover dit werk [Goethe's Reineke Fuchs - H.P.] ontoereikend zijn en b.v. van den “lichaamstoestand” door een gedicht van Gorter bij mij teweeg gebracht, thands de betrekkelijke oppervlakkigheid als waardemeter zoû kunnen blijken, - iets betrekkelijk even oppervlakkigs als het wezen van het impressionisme zelf’.

3 Aanvankelijk: heb liggen soezen.

[p. 255]

Ik heb toen dus ongeveer den toestand gekregen, juist zoo als de dichter dien had, toen hij het gedicht maakte¹.
Een dergelijke transfusie geloof ik niet reeds vroeger te hebben beleefd.
Dit poëtiesch gehalte wordt ook bij Maeterlinck aangetroffen, in 't bizonder in La Princesse Maleine, en in veel hoogeren graad of sterker mate. En dit heb ik bij de lezing van Maeterlinck ook gemerkt en ben daar geestdriftig over geweest, enz.; maar dát is heel iets anders dan het wezen van een gedicht zoo als 't ware in te ademen, dat het tot een toestand van het lichaam wordt.
Hetgeen dit gedicht uitademt is de wellust van het denken.
Het is opmerkelijk, dat dit gedicht dezen uiterst fijnen en innigen indruk geeft en toch door zijn onduidelijkheid onbegrepen blijft. Hieruit volgt, ten eerste, dat het onvolkomen is; ten tweede, dat, terwijl de voorstellingen voor begrip en verbeelding van den lezer onduidelijk blijven, de essentie van het gedicht als 't ware door het onbewuste in den lezer begrepen wordt.
Dit verschijnsel is wel ie onderscheiden en in der daad “hemels”-breed verschillend van dat andere, waar slèchte gedichten door gedachten-associatie goede sentimenten en fantasiën in den lezer kunnen opwekken.
Neen, de deugd bevindt zich hier wel waarlijk in het gedicht zelf.
De voorstelling, waarin de indruk dien het gedicht geeft, zich onmiddellijk omzet is die van een innig-warme bloei in een onverlichte landstreek². Men ziet de topjes van duistere heesters iets duidelijker dan de heesters zelf uitkomen voor het licht-duister lucht-verschiet (zoo als het op een andere wijze onvolkomen Jonkvrouw-sonnet uit de latere periode zich vertoont voor den (geestelijken) reuk in iets zuivers maar ongeurigs en voor het gezicht in een bleeken, on-zondoorgloorden dageraad).
Ik heb gesproken van onbegrepen blijven door zijn onduidelijkheid. Ik meen daarmede niet, dat men de bedoeling niet langzamerhand te weten kan komen, maar dat die door de plastiek (zij 't door het sentiment wèl) ongenoegzaam wordt wedergegeven.
Dit gedicht moet uiterst subtiel van klank zijn om buiten de plastiek om zulk een innigen indruk te maken.
Van een bevallige werking is het woordje “want”, waarmede de 4e regel eindigt, juist wijl er even, als regeleinde, een rust achter komt.
Een jonge vrouw³, in lief spelen van den stemme-toon het spreken verlangzamend, tusschen het vóór-gezegde en de gevolg-trekking, heb ik zóó dat woordje wel eens hooren zeggen.
Dat het hier nu, niet, zoo als daar toen, schertsend vermanend, maar eerder weemoedig⁴ is, doet de overeenkomst niet verdwijnen.
De toon, die het woordje ‘want’ als regel-einde hier verkrijgt, behoort tot datgene, wat het eigenaardig poëtiesch gehalte van dit gedicht bepaalt. Is het niet iets luchtigs

1 Op 4 juni 1937 herinnerde Thijm zich nóg: met mij over dit werkje sprekend, zei hij [Gorter]: ‘ja, ik ben daar toen twee en een half uur in geweest’. Men verzuime niet dit te lezen in zijn context; zie Gedenkschriften, Zwolle, 1962, 457.

2 Aanvankelijk: iets onverlichts.

3 Namelijk Jacqueline Sandberg.

4 In de Achtste bundel Verzamelde Opstellen, A'dam, 1905, 288, maakt Thijm, schrijvend over werk van François Erens, gewag van ‘een poëtische opwelling, een melancholie namelijk, van een soort, die alleen in de aller-fijnste Nederlandsche en Fransche dichtkunst der laatste twintig jaar nog wel een enkelen keer wordt aangetroffen (b.v. Gorter, Aan Zee, Henri de Règnier, La Côte Verte)’.

[p. 256]

om den weemoed heen, luchtig wijl de geest van den dichter buiten zijn eigen weemoed is, zoo als de lichte lucht beminnend is om de voorwerpen?¹
Dit karakter van het gedicht geeft op andere wijze de keurig redeloze eerste regel reeds aan.
In 't land der droomen in het droomenland, alléen geschreven om het genoegen van dit op te schrijven, - alléén klank, het uiterst gewaagde, - kán het of kán het niet? - als een juist bijna te lang balanceeren op een gevaarlijke plaats ... nog iets langer, nog iets verder, en er zoû een val zijn.
Het geestelijk-poëtiesch wezen van het gedicht wordt door dezen eersten, om zoo te zeggen alleen techniesch-poëtischen, regel, aangekondigd’².

Nieuwjaarsdag 1899 werd Thijm andermaal bezig gehouden door Gorter. Het op die datum verschenen weekblad De Amsterdammer (no. 1123) bevatte, onder de titel Een onhandig vriend, een bespreking³ door François Erens van Henri Borel's gebundelde Studiën. Natuurlijk trok de volgende uitspraak van Erens Thijm's bizondere aandacht:

‘Welke nu de lui zijn van die van '80 die de kern der onsterfelijkheid in zich dragen, ik zou daarbij veel eerder opteeren voor Kloos en Verwey dan voor Dr. Gorter, welke laatste eerder eene voortzetting op van Deyssel is dan een eigen oorspronkelijk talent’⁴.

Diezelfde dag nog tekende Thijm hiertegen Een klein verzet aan, gepubliceerd in De Amsterdammer van 15 januari '99 en herdrukt in de Zesde bundel Verzamelde Opstellen. A'dam 1901⁵. Elk verband tussen, het eigen werk èn Gorter's gedichten uit diens eerste tijdperk (dus dat van Mei) en die uit het derde tijdperk (welke gedichten ‘voor een deel onder invloed der beoefening van Spinoza's wijsbegeerte opkwamen’) werd nadrukkelijk ontkend.

‘Met de gedichten uit Gorters tweede tijdperk [dus de sensitivistische gedichten - H.P.] staat een deel van mijn werk in-der-daad in een voor dat werk zeer vereerend verband. [...]
De dichter Gorter heeft zich, in zijn tweede periode, tot werk van mij willen wenden, - waarvoor ik nimmer zal ophouden hem dankbaar te zijn. Mijne pogingen heeft hij overtroffen, de kunst, waarnaar ik streefde, heeft hij gegeven in een vorm, beter niet alleen dan ik voor mij bereikbaar hield, maar beter dan ik theoretiesch dacht dat voor die kunst mogelijk was, en den roem dien ik voor dit werk van mij het liefst hoop, is dat het de aanleiding genoemd worde tot het ontstaan van iets zóó verrukkelijks als de gedichten van Gorter's tweede periode’.

1 Aanvankelijk: dien zelf ziet en wel wetend dien spelen doet?

2 In maart 1941 is Thijm nog eens uitvoerig op dit sonnet teruggekomen, zie Gedenkschriften, 453-457. Over die beschouwing, zie Martien J.G. de Jong in zijn opstel ('t tegendeel van een gelegenheidsartikel!) over Het eeuwfeest van Gorter in Elseviers Weekblad van 28 nov. 19 64.

3 Herdrukt in Erens' Litteraire wandelingen, A'dam 1906, 264-270.

4 Deze nadien geschrapte, alinea had in Litteraire wandelingen horen te volgen na de voorlaatste alinea van blz. 268.

5 A.w., 3-6.

[p. 257]

Dat Thijm intussen toch gehoopt heeft ooit nog eens te geraken tot een verband tussen zijn werk en dat van Gorter's dérde periode, ja, wellicht tot evenaring en, zo mogelijk, overtreffing van De School der Poëzie, laat zich - geloven wij - aflezen uit allerlei aantekeningen van begin 1899, aantekeningen die jammer genoeg tot niets hebben geleid¹ Zo noteerde hij op 14 januari o.m.:

‘Men beöefent bewustmaking of sensatie of indringing zijner gedachte om dat men beseft op die wijze de waarheid te naderen.
Het rhythme of de dichterlijke muziek nu, kan beschouwd worden als de laatste sanctioneering of wijding dezer vondsten.
Daar, waar men, op zekere groote hoogte, de Waarheid bereikt, klinkt de muziek der Waarheid en verbindt zich van zelf aan de vondsten, die tot binnen haar streek dringen.
Volgends deze zienswijze moet degene die werkt met de sensatie ten slotte een beter soort muziek vinden dan iemant, die anders werkt’.

En op 28 januari '99:

‘Il est probable qu'à 40 ans ou avant j'atteindrai la poésie heroïque ou l'équivalente. Heerlijk gevoel bij middagslaap met het hooren der spelende buurkinderen buiten. Ik ben dicht bij de poëzie’.

Op 7 februari ‘dórstte’ Thijm ‘naar het teêre of gillend-heroïeke’ en in het middaguur van 3 maart greep hij, na zich 's morgens in Gezelle verdiept te hebben, weer eens naar Gorter's Verzen, om dan te constateren: ‘De onbegrijpelijkheid der Verzen als men ze in lang niet heeft gezien en er niet gemeenzaam meer meê is, is ook een aanwijzing hunner verwantschap met het mystieke’.

Toen Thijm in de winter van '98 aan Gorter het Rozelaar-manuscript voorlas, had de laatste de buitengewone vriendelijkheid om Thijm een honorarium in 't vooruitzicht te stellen voor die vellen druks waarvan Gorter de publicatie zou menen te moeten ontraden². Op 21 maart 1899 bracht Thijm deze toezegging in herinnering:

Amice,
Toen je in het laatste najaar hier was, en wij over de publicatie van mijn werk spraken, ontviel of liever ontbloeide aan je vriendelijkheid het zeggen, dat je mij wel zoudt honoreeren de vellen druks, die ik om hun mindere deugd ongedrukt zoû laten.
Gaarne hoorde ik eens of je dit ernst was en hoeveel ongeveer je dan dacht dat ... Ik zal misschien ook het publiceerbare gedeelte voorloopig ongedrukt laten om een reden, dien ik je wel eens hoop te vertellen; dit vermeerdert echter eerder dan te verminderen de gretigheid waarmeê mijn oor de toen ontbloeide woorden herdrinkt. Hoe maken jullie het?
Hartelijke groeten van
Karel A.T.

1 Op 7 maart 1899 verzuchtte Thijm: ‘Dit [werk]seizoen zoû op l889-'90 Bergen-op-Zoom gaan lijken. Toen óók veel schrijven er óver, maar intusschen geraken tot niets’. Vgl. Kees Fens, Bij de honderdste geboortedag van Lodewijk van Deyssel, dagblad De Tijd van 19 sept. 1964. Het auteurschap van Van Deyssel werd in dat artikel gekarakteriseerd als ‘een van voorbereidingen’.

2 Het leven van Frank Rozelaar, 18.

[p. 258]

Deze brief¹ werd door Gorter, op 22 april 1899, vanuit Scheveningen beantwoord:

Waarde Vriend!
De toestand van Wies² die mij aldoor bezorgdheid heeft veroorzaakt, maakte ook dat ik er nog niet toe kwam U te antwoorden. Gelukkig begint het nu beter te gaan en Eykman geeft alle hoop dat het geheel beter zal worden. Maar het zal vermoedelijk heel lang duren, waarschijnlijk maanden en maanden. En nu zit hier meteen het antwoord in op je vraag. Ons verblijf hier en pension en de kuur zullen zoo goed als zeker hoopen geld kosten, zoodat ik met mijn uitgaven voorzichtig moet zijn. Als je het dus eenigszins schikken kunt, zou ik voorloopig ten minste mijn belofte graag niet willen houden; maar ik vermoed dat dit je in eenige ongelegenheid brengt. Schrijf mij dus s.v.p. of dit zoo is, dan zal ik probeeren, bij anderen (die zoowel mij als jou genegen zijn) dit geld te krijgen. Was de toestand van Wies niet zoo geworden als hij nu is, dan zou ik natuurlijk dadelijk, en met groot plezier, mijn belofte nakomen.
Ik denk nog dikwijls aan de prachtige stukjes die je mij hebt voorgelezen. Maar je begrijpt, al duurt het nog zoo lang, Wies moet in de eerste plaats beter worden, en het zou b.v. mogelijk zijn dat het 5 of 6 maanden duurde! -
Ik heb juist een stuk voor de Nieuwe Tijd, nu over het proza van jou (Een Liefde en de Kleine Republiek) geschreven, maar weer geheel in verband met maatschappelijke veranderingen. Dus ik vermoed dat het niet geheel in je geest zal vallen. - Als wij elkaar weerzien, wat ik hoop dat binnen niet al te langen tijd zal kunnen gebeuren, dan kunnen wij, denk ik, daarover lang, breed en diep praten.
Wees met Cato hartelijk gegroet door Wies en mij.
Herman G.

In antwoord hierop richtte Thijm op 29 april '99 een 25 regelige brief (quarto formaat) aan Gorter. Diens naam vloeide op 6 mei '99 weer uit de pen van Thijm, toen deze - terugblikkend op zijn artikel over Herman Heyermans' toneelstuk Ghetto³ - vaststelde:

‘Ik trek het mij per slot van rekening weinig aan dat het artikel niet zoo diepgaand is als het moest, want eigenlijk boezemen mij, voor diepe studie, alleen belang in en houd ik mij alleen bezig met: Novalis, Maeterlinck, Goethe, Gorter, Kloos 1e periode, Leopold, Hofker, Ruysbroeck, de Ponlevoy⁴, de Stendhal, en eenige schrijvers van den Mercure⁵’.

Inmiddels had Thijm de mei-aflevering van De Nieuwe Tijd⁶ ontvangen en daarin, op blz. 603-615, het artikel aangetroffen over Het proza. Van Deyssel: ‘Een Liefde’

1 Door Thijm gekopiëerd.

2 Hierover had Thijm's vrouw op 11 april '99 aan de Gorters geschreven.

3 Zie L. van Deyssel, Vijfde bundel Verzamelde Opstellen, A'dam, 1900, 15-42.

4 Bedoeld wordt: Commentaire / sur les / Exercises Spirituels / de Saint Ignace / par / le R.P. de Ponlevoy, de la Compagnie de Jésus / Deuxième Edition / Evreux, 1889. Dit was vele jaren lang Thijm's livre de chevet.

5 Bedoeld wordt het tijdschrift Mercure de France en daarin vooral: Charles-Louis Philippe, Henri de Règnier en Charles Guérin.

6 Met de ondertitel: Sociaaldemokratisch Maandschrift onder redactie van Henriëtte Roland Holst, Herm. Heyermans Jr., F. van der Goes en H. Gorter. De uitgever was J.A. Fortuijn te A'dam. Het betrof hier jaargang iii, no. 11 (mei 1899).

[p. 259]

en ‘De kleine Republiek’, zijnde het vierde stuk van Gorter's Kritiek op de litteraire beweging van 1880 in Holland¹. Op 11 mei '99 tekende Thijm daaromtrent aan:

‘Dit opstel van Gorter is in tegenspraak met zich zelf. Hij, die het sociaal-demokratiesch inzicht meent te hebben gewonnen, en daarmede te verschillen van zijn voor dat inzicht blinde kunstbroeders, moest juichend van geest zijn. Toch is de geest van zijn artikel de wanhoop.
Van deze bladzijden, uit den toon van het stuk, stijgt de klacht op van een mensch, die het ware, het beste, meende gevonden te hebben, die heeft leeren inzien, dat dit het ware, het beste, niet was, en die er aan wanhoopt het ware, het beste, te zullen vinden, De oorzaak hiervan is dat Gorter het sociaal-demokratiesch inzicht niet gewonnen heeft, in dézen zin, dat het sociaal-demokratiesch inzicht bij hem zoude voortkomen uit, of verbonden zijn aan, wat hij in het diepst van zijn geest, wijsgeerig, als de Waarheid heeft leeren kennen.
Dit opstel van Gorter is in tegenspraak met zich zelf. Want het is zelf eene proeve van een wijze van werken, die het ten doel heeft af te keuren.
Indien, zoo als Gorter zegt, door de 19e eeuwsche naturalistische kunst- methode de schoone kunst niet kan worden bereikt, - dan is het even zeker, dat door de 19e eeuwsche naturalistische kritiek-methode, waartoe dit opstel behoort, de schoone kritiek niet kan worden aangedaan.
Gelijkloopend hiermede, dat de toon van het stuk wanhopig is hoewel de inhoud der beweringen het juichend doet schijnen, - waaruit blijkt dat de schrijver de Waarheid meent gevonden te hebben, zich zelf oplegt² eene zekere³ waarheid te aanvaarden⁴, maar haar in diepste werkelijkheid niet heeft gevonden, - gelijkloopend daarmede is de handelwijze in⁵ het artikel om vooropgestelde meeningen toe te passen op de nieuwe onderwerpen, die hier ter sprake komen, in plaats van uit de ontleding der onderwerpen zelf argumenten ter bepleiting der meeningen te trekken.
Men hoort duidelijk in het artikel iemant spreken, die geforceerd door hem aanvaardde leerstellingen, zonder die tot zijn persoonlijk eigendom te hebben gemaakt, ze op nieuwe onderwerpen toepassend, herhaalt, op een te gelijk hoogen en zwakken toon, hoog door de kracht, waarmede hij zich vastklemt aan leerstellingen, die zich niet aan⁶ zijn innigste geestelijke natuur hebben geässimileerd, zwak door het schemerende bewustzijn, dat dit zoo is.
Zoo wel in den algemeenen geest van het artikel als in de afzonderlijke beweringen, ja, tot in de uitdrukkingswijze toe stelt Gorter met kracht voorop datgene, wat juist de uitkomst van zijn pleidooi zoude moeten zijn en waaromtrent het belangrijk zoû wezen zijne bewijsvoering aan te hooren.
Hij stelt het met zoo groote kracht voorop, om dat hij het niet kàn bewijzen.
In der daad, zóo als hij zegt, zóo is de naturalistische beschouwingswijze, toegepast op deze literatuur.
Maar wat wij juist van hem wenschen te vernemen is waarom deze beschouwingswijze de ware is.

1 Herdrukt in: Herman Gorter, Verzamelde Werken, iii, Kritiek op Tachtig, Bussum-A'dam, 1949, 75-93.

2 Eerst: opdringt

3 Eerst: de

4 Eerst: gevonden te hebben.

5 Eerst: eigenschap van

6 Eerst: met

[p. 260]

Of liever: wat de oplossing is van het probleem, dat volgens de hier door hem op de naturalistische beschouwingswijze toegepaste naturalistische beschouwingswijze, de naturalistische beschouwingswijze de ware niet is.
‘Gij hebt gelijk’, zoû men hem kunnen toevoegen, ‘in vergelijking van wat wij als schoone kunst, als schoon denken, als schoon leven beseffen, is de naturalistische beschouwingswijze de ware niet, blijf daarmede dus niet werken, en verlaat hel socialisme, waarvan de naturalistische beschouwingswijze de kern is’.
Door de mate hunner, wijsgeerigen-steun-loze, vooropgesteldheid zijn sommige passages in het artikel onwaar als voorstelling en daarom zwak als pleidooi-deel. Het is de methode van een hoofdstuk van Zola overgebracht in de letterkundige kritiek¹.
Dit is duidelijk; maar wat de voorstelling in haar bizonderheden aangaat, deze heeft geen duidelijken indruk achtergelaten. Vooreerst begrijp ik niet het onderscheid dat gemaakt wordt tusschen ‘burgerij’ en ‘kleine burgerij’, hoe dat bedoeld wordt. Ten tweede heeft de voorstelling van de opkomst der burgerij omstreeks 1880 den aard eener fictie a priori. Ik geloof niet, dat men zeggen kan, dat de Hollandsche burgerij of kleine burgerij omstreeks 1880 een bizondere opkomst heeft beleefd, die toen begonnen is maar nú niet meer zoo krachtig door zoû gaan, enz.
De voorstelling is zóo gegeven, dat bij den lezer de meening ontstant, dat, evengoed als voor de opkomst der burgerij den tijd te noemen, waarin het Rijks-Muzeum en het Centraal Station werden gebouwd, men die vroegere jaren kon aangeven, waarin het Paleis voor Volksvlijt en de Sarphatistraat werden gesticht, of de latere, de tegenwoordige, nu aan de nieuwe Beurs pas wordt begonnen en het nieuwe Postkantoor pas is geopend.
Indien nu die opkomst zich uitstrekt over een halve-eeuw of langer nog (want men kan haar aanvang ook stellen in het jaar toen Willem i Koning werd, of in die van den bouw der Oranjesluizen of van het ‘Réveil’), wordt het duidelijk dat door Gorter, buiten zijn weten, in 't bizonder het jaar '80 wordt aangewezen, wijl hij dezen tijd behoefde om de opkomst der burgerij in verband te kunnen brengen met de opkomst der letterkunde.
Ik wijs hierop ter staving mijner stelling, dat een vooraf aangenomen Leer door Gorter wordt toegepast op de verschijnselen, en niet de Leer het resultaat is van de bestudeering der verschijnselen.
Ik zeg niet, dat Gorter ongelijk heeft met de bewering dat het jaar '80 een jaar van burgerij-opkomst bij uitnemendheid was, meer dan de jaren '50 of '98.
Ik zeg, dat de voorstelling van deze bizonderheid² zoo gegeven wordt, dat de lezer, die zelf die zaken niet zoo zeer heeft nagegaan, den indruk krijgt³, dat even goed een geheel ander jaar had kunnen genoemd worden. Aan het intime leven der taalsamenstelling wordt namelijk eene onverbondenheid der bewering met haar eigen inhoud bespeurd. Men ziet er niet de werkelijkheid open en bloot, maar men ziet een glas, dat er is opgelegd.
Uit de bizonderheid, dat deze indruk door de voorstelling wordt gemaakt, volgt dat zij niet verkregen is als produkt eener bestudeering en vergelijking der jaren '50, '80 en '98, maar de willekeurige toepassing is van een niet op de werkelijkheid gegrond, afzonderlijk reeds gereed gehouden, stelsel.

1 Hieraan ging eerst vooraf (en werd nadien geschrapt): Het geheele artikel trouwens is niet klaar gesteld.

2 Eerst: dit feit

3 Eerst: ontvangt

[p. 261]

Maar al zoû men het kunnen zeggen, dan heb ik toch uit het artikel niet begrepen hoe zoo de opkomst der naturalistische literatuur in verband was met die der burgerij en alleen een uiterlijke gelijktijdigheid schijnt mij te zijn waargenomen tusschen den invoer van Amerikaansche landbouwproducten en de verschijning¹ van een naturalistisch litterator.
Aangenomen voor een oogenblik, dat het goed zoû zijn in deze methode kritiek te schrijven, - dan is het toch juist de nauwkeurigheid, de onbetwistbaarheid der toepassing, die er waarde aan geeft.
Zoodra ik kan denken, dat men door op deze wijze te kijken even goed iets anders kan zien als hetgeen men nu ziet, verliest dat kijken zijn waarde.
De tusschen de jaren '70 en '80 begonnen opkomst der burgerij, kon alleen een schijnopkomst zijn, zegt Gorter, deze klasse kòn niet meer tot bloei komen, enz.
Waarom? zoû ik willen vragen². Wat noemt gij een schijn- en wat een werkelijke opkomst?
Zijn Noord-Amerika en Japan niet in opkomst?
Waarom zoû ik, - ook al ware in het jaar 2099 de maatschappij geheel naar de socialistische inzichten ingericht - niet mogen aannemen, dat tusschen 1880 en 2080 de ‘bourgeoisie’ een tijdperk van bloei zal hebben doorgemaakt?

Gorter zegt dat de kunstenaar, door op een zekere wijze zich tegenover het Leven te plaatsen, de schoone kunst nooit bereikt³. Volgends hem komt de kunstenaar er toe zich op die wijze tegenover het Leven te plaatsen door den aard der maatschappij waarin hij zich bevindt.
Het is de aard der waren-produceerende maatschappij, die veroorzaakt, dat de kunstenaar zich tegenover het Leven plaatst op eene wijze, die hem belet de schoone kunst te bereiken.
De maatschappij heeft dezen aard niet alleen van de 13e eeuw af tot aan de 19e eeuw; maar ook de Grieksche en Romeinsche maatschappijen hadden dezen aard van waren-produceerende maatschappijen⁴.
In het Grieksche en Romeinsche, in het Middeneeuwsche en in het Renaissancetijdperk bevond de kunstenaar zich in een maatschappij, waarvan de aard hem bellette de schoone kunst te bereiken.
Hiermede zoû Gorter dus beweren, dat noch in de Grieksche noch in de Romeinsche, noch in de Middeneeuwsche noch in de Renaissance-maatschappij de schoone kunst is bereikt. Tenzij deze gevolgtrekking de onjuistheid der uitgangs-stelling bewijst, moet men aannemen, dat Gorter door ‘schoone kunst’ iets verstaat, dat beter is dan hetgeen de grootsten der menschen tot nu toe daarvoor hebben gehouden. Elders echter noemt hij als kenmerk der ‘schoone kunst, dat die “weet wat goed is in de wereld en welke gevoelens goed zijn”. En zegt even te voren dat men “die oude kunsten, waarin men goed wist welke dingen, welke menschen en welke gevoelens beter waren dan andere”, b.v. de kunst van Homerus of die van Petrarca, eens met de onze moet vergelijken⁵.
Hieruit zoû volgen, dat Homerus en Petrarca de schoone kunst hebben bereikt. De Grieksche maatschappij was een ‘waren-produceerende’ maatschappij, de Ita-

1 Eerst: geboorte

2 Eerst: zoo vraag ik.

3 Verzamelde Werken, iii, 81.

4 A.w., 83.

5 A.w., 89.

[p. 262]

liaansche der 13e eeuw eveneens. Bij gevolg kunnen kunstenaars, levend in warenproduceerende maatschappijen, de schoone kunst bereiken.
Indien de aanwending in kunst en kritiek van de naturalistische methode den burgerman, het lid der bourgeoisie, kenmerkt, is Gorter een burgerman, want zijn opstel is geschreven in de naturalistische methode’.

Dat Thijm deze anti-kritiek niet openbaar maakte, zal wel meer dan éen reden hebben gehad, die in geen geval gezocht mag worden in de feitelijke bizonderheid dat hij op 12 mei '99 - dag waarop hij zijn kanttekeningen besloot¹ - alvast een gedeelte ontving van de financiële schadeloosstelling waarover hij op 21 maart Gorter geschreven had, en dat een op 13 mei te Scheveningen afgestempelde briefkaart van Gorter ‘spoedig meer naar ik hoop’ in 't vooruitzicht stelde, ‘ten bewijze dat ik de zaak niet vergeten heb’.

Wij moeten intussen niet uit 't oog verliezen dat er voor Thijm nagenoeg geen noodzaak was om zich publiekelijk tegen Gorter's artikel te weer te stellen. Eigenlijk was Thijm er in dat stuk heel goed vanaf gekomen. Gorter had hem aanzienlijk harder kunnen aanpakken. Dr. Rob Antonissen heeft er al zijn bevreemding over uitgesproken dat Gorter geen enkele aanval gericht heeft tegen Thijm's theoretisch-kritische artikelen over de verhouding tussen socialisme en literatuur, die in 1890-'91, in Thijm's polemiek met Frank van der Goes zoveel stof hadden doen opvliegen. ‘Van Deyssel was toch veel meer uitgesproken anti-socialistisch [...] dan Verwey, tegen wien Gorter wèl heftig te keer ging! We kunnen hier geen andere reden vinden dan de persoonlijke sympathie’² die Gorter voor Thijm bleef koesteren. In een onuitgegeven tekst tekende de laatste, in 1916 aan, nadat hij de naam had laten vallen van ‘le Dr. H. Gorter, qui se ferait plus tard le fameux socialiste’:

‘De même que son père, le catholique fervent, avait frayé au moins autant qu'avec ses coreligionnaires avec les protestants parmi lesquels se trouvait l'élite intellectuelle (c'est avec des Amsterdamois qu'il avait fondé le debatingclub bien connu, la “Vrijdagsche Vereeniging”; le “Koninklijk Oudheidkundig Genootschap”; qu'il avait aidé Jacob van Lennep à organiser la fête en l'honneur de Vondel en 1867) et qu'il vivait dans une amitié bien sincère même avec des athées fanatiques comme le Dr. J. van Vloten, - ainsi Mr. K.J.L. Alberdingk Thijm, quoique un des adversaires les plus prononcés du socialisme, n'avait jamais rencontré dans la conviction politique du poète un obstacle à l'amitié vraie, basée sur des affinités profondes dans l'appréciation des Belles Lettres et des Arts et sur la sympathie personnelle, qui le lia à Mr. et Mme. Gorter-Cnoop Koopmans’.

Hiernaast zij er op gewezen dat Gorter's artikel ook enkele, en waarlijk niet geringe, complimenten aan Thijm's adres bevatte. Op meer dan éen plaats gaf Gorter onomwonden blijk van de hoogachting die hij aan de ‘klein-burger’ Van Deyssel toedroeg. Tot tweemaal toe prees hij ‘de magnifieke grootheid van hart’ die zich bij zijn vriend

1 Het toen geschrevene ving aan bij: ‘Aangenomen voor een oogenblik, dat het goed zoû zijn’, enz.

2 Dr. Rob. Antonissen, Herman Gorter en Henriëtte Roland Holst, Utrecht-Antwerpen, 1946, 218.

[p. 263]

vertoonde ‘in de absolute zuiverheid van kritiek en hartstocht, door geen romantiek, mystiek of traditie verduisterd’. Waardering had hij ook voor Thijm's ‘verbazend kritisch zien van de waarheid’¹. Werkelijk uitmuntend was (en is) Gorter's karakteristiek van een typisch Van Deysseliaanse eigenaardigheid:

‘hij [Van Deyssel] voelt zijn aandoening persoonlijk heftig, maar stelt ze dan van zich, kritisch. En dit doet hij niet na elkaar, door een langere tijdruimte gescheiden, maar zoo goed als op hetzelfde oogenblik. Door een verwonderlijke kracht van hersenen en van wil voelt hij hevig tegelijk en beoordeelt het gevoel kritisch. Zijn taal is niet afbeelding van gevoel alleen, maar altijd tegelijk van gevoelsbeoordeeling’².

In 1899 hebben Thijm en Gorter elkaar overigens veel minder vaak ontmoet dan de innigheid van hun vriendschap, en ook de korte afstand tussen Baarn en Bussum, zou doen vermoeden. De eerste helft van dat jaar beperkte hun contact zich tot een briefje waarmee Thijm Gorter op 25 mei bedankte voor het restant van de financiële schadeloosstelling inzake de niet te publiceren Rozelaar-fragmenten. Wel zal Thijm stellig ook aan Gorter hebben gedacht toen hij, op 8 juni, na de lectuur van Henri de Règnier's La Côte Verte³, bij het binnenkomen van de zitkamer weer ‘een oogenblik van sensatie’ onderging. ‘Dit bevestigt mijn vermoeden van door het lezen van gedichten tot dichtkunst te kunnen komen’. Trouwens, op de aan die lectuur voorafgaande middagwandeling had hij ‘reeds een opmerkelijke blindheid gehad bij het kijken naar lucht en eikgeblaârte’, en toen hij de volgende dag zijn lectuurindruk ging vastleggen⁴ keerde de sensatie terug, ja hoorde hij zelfs ‘muziek in de verte’. Uiteraard dacht hij eveneens aan Gorter toen hij op 14 juli probeerde

‘het geheel der gezamentlijke levende intellekten als een soort van duidelijke webbe voor zich [te] zien, waarvan men zien kan hoe ieder deel er van bij zekere aanraking terugwerken zal, met andere woorden: hoe Boeken over werk van mij denken zal, hoe die, hoe die, enz.’

Eerst in de tweede week van september was Gorter weer te gast bij Thijm. Op 23 augustus had hij Thijm's uitnodiging moeten afslaan (‘mijn moeder is hier en blijft maar kort, en wil mij graag zooveel mogelijk in haar bijzijn hebben’), op 7 september moest hij berichten: ‘Wijt het niet aan vergeetachtigheid dat ik nog niet kom. Ik kan door allerlei drukte niet, maar ik hoop op de volgende week’. De juiste datum van Gorter's komst konden wij niet achterhalen, maar wel staan twee dingen vast: primo, dat

1 Vgl. Henriëtte Roland Holst, Herman Gorter, A'dam, 1933, 52: (voor Kloos en Verwey koesterde Gorter grote bewondering) ‘In nog hooger mate bewonderde hij Van Deyssel, misschien de eenige onder de “Nieuwe Gidsers”, in wien hij een waarheidsdrift voelde, evenwaardig aan de zijne’. Dr. F.Jansonius, Lodewijk van Deyssel, Lochem z.j. (1954), 99, tekende hierbij aan: ‘Behalve die “waarheidsdrift” hadden Gorter en Van Deyssel een hypergevoelige zintuigelijkheid gemeen, die hen meer verwant maakte aan Van Looy en Leopold dan aan Kloos en Verwey’.

2 Verzamelde Werken, iii, 81.

3 Bedoeld is het door Henri de Règnier aan Paul Fort opgedragen prozagedicht La Côte Verte ou Anselme et Coryse in Mercure de France, no. 101, tôme xxvi, mai 1898, 337-348.

4 L. van Deyssel, Zesde bundel Verzamelde Opstellen, A'dam, 1901, 42.

[p. 264]

Gorter toen zijn vriend aantrof in een sedert begin augustus niet zonder succes bestreefde metamorfose, te weten die ‘van een soort Rembrand of zoo, een gewoon levend burger-man-schilder, maar wiens geest nu en dan bloeyen gaat en dan, van-zelf en zacht, edele perziken afwerpt’, een vriend die sinds 30 juli zich zelf voorhield:

‘Mijn “wijsbegeerte en kunst” zijn de “idealiseering” van het gegeven soort leven. Ik bèn een burger, huisvader, enz. Dezen toestand vergoddelijk ik en bereik aldus een zelfde hoogte als de Heroïeke Dandys en de Heiligen’.

Vast staat, vervolgens, dat Gorter tijdens dit bezoek in de eerste helft van september, Thijm gepolst heeft o.m. over diens verlangens met betrekking tot de 26ste november, datum waarop de Thijms hun koperen bruiloft zouden vieren. Thijm's vriend en mederedacteur Albert Verwey had toen al, na overleg met Jan Veth, Frederik van Eeden en Herman Gorter, het initiatief genomen¹ om - als geschenk van Thijm's vrienden en bewonderaars - een lijfrente aan te bieden, geschenk dat later zelfs werd uitgebreid met een, onder architectuur van K.P.C, de Bazel te bouwen, huis.

Bij de voorbereiding van ‘het Feest van 26 November’² is Gorter zeer aktief betrokken geweest: tussen 26 september en 17 december nam hij tot zoven maal toe contact hierover op met Albert Verwey³; het dîner dat de Thijms hun vrienden zouden aanbieden, namen de Gorters voor hun rekening⁴; en ook het ceremoniemeesterschap, op de grote dag zelf, werd door Gorter waargenomen. Niet zonder voldoening moet hij tenslotte op een velletje postpapier van eersterangs kwaliteit en met, voor deze gelegenheid, grote letters in zo fraai mogelijk handschrift, hebben geschreven:

Bussum 21 Nov. '99
Waarde Karel en Cato!
Albert Verwey, Jan Veth en ik wilden gaarne Zondagmorgen a.s. tegen elf uur U een bezoek brengen, ter aanbieding, ook uit naam van eenige vrienden, van een geschenk bij Uwe koperen bruiloft.
Zeer gaarne vernam ik van U of dit U op dien tijd gelegen komt.
Met den hartelijksten groet
Uw vriend
Herman Gorter.

Dank zij het feit dat op de voorpagina van de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 28 nov. '99, onder het opschrift Een huldebetoon aan L. van Deyssel⁵, omstandig verslag werd uitgebracht van deze ‘famieljedag voor de jonge Hollandsche letteren’, weten wij dat aan het dîner in Hotel Groeneveld ook 't woord werd gevoerd deer Gorter. Hij

‘deed in de eerste plaats krachtig gevoelen, hoezeer de liefde ten allen tijde de drijvende kracht in het proza van Van Deyssel is geweest: óók toen hij zoo meedogen-

1 Zie Maurits Uyldert, Dichterlijke strijdbaarheid, A'dam, 1955, 145-146.

2 Zo placht Thijm 't te noemen. Zie zijn uitvoerig dankschrijven aan Verwey, d.d. 14 dec. 1899, gepubliceerd door Uyldert, a.w., 292-293.

3 Zie Dr. Mea Nijland-Verwey, Kunstenaarslevens, Assen, 1959, 166, 170-172, 175.

4 A.w., 170.

5 Dit, kennelijk van Jonan de Meester afkomstige, verslag werd in zijn geheel herdrukt in Van Deyssel's Gedenkschriften, Zwolle, 1962, 780-783.

[p. 265]

loos richtte in veel van Holland's letteren. En nadruk leggende op de sterke waarheidsliefde Van Deyssel steeds eigen, schetste Gorter de beteekenis van een strijd als Van Deyssel heeft door gemaakt, toen hij, gelijk nog andere jongeren, niet meer voldaan was met wat hij tot toen had gemaakt. Zwarte jaren van onmacht waren het. ‘Maar mij - zei nu de dichter van Mei - is het groote geluk wedervaren, dezen zomer door Van Deyssel in vertrouwen genomen te worden, en het nieuwe proza te mogen hooren, waaraan hij thans schrijft met de oude werkkracht, doch dat hij nog steeds angstig geheim houdt; en zoo kan ik u verklaren, dat dit nieuwe werk voor het oude in schoonheid zeker niet onder doet, wellicht het in schoonheid overtreft’.

In 1899 was dit de laatste maal dat Gorter zich geestdriftig uitliet over Het leven van Frank Rozelaar, maar het zou daarbij niet blijven. In het voorjaar van 1912 verscheen Gorter's Pan, in welk gedicht een aantal regels¹ werden ontleend aan de Rozelaar. En nog op 21 september 1924, toen Gorter vanuit Bergen aan Zee Thijm gelukwenste met diens zestigste verjaardag², ving hij aan de jarige in bewogen bewoordingen te danken:

‘Ten eerste voor je prachtige werk. Er is misschien niemand die er zoo van genoten heeft als ik.
Ten tweede voor je groote vriendschap³. Herinner je je die middagen dat je mij voorlas? Ik herinner mij precies wat je las en je stille prachtige klare stem. Ik dank je wel dat je mij zoo vertrouwde ...’

Besluiten wij met een citaat uit Thijm's weerwoord⁴ van 18 oktober 1924:

‘Ik heb jou voor veel meer te bedanken dan jij mij. Soms gaan mijn gedachten naar die oude tijden terug. Prachtige uren hebben wij gekend, vooral tusschen 1898 en 1904. Zij behooren tot het hoogste wat voor een mensch mogelijk is’.

harry g.m. prick

1 Voor een nauwkeurige opgave, zie Herman Gorter, Verzamelde Werken, v, Pan. Bussum-A'dam, 1951, 441. Ook schreef Gorter in 1912 een aan Willem Kloos en Karel Alberdingk Thijm gewijd gedicht, gepubliceerd in De Nieuwe Tijd, xviii (1913), 1, en voor de eerste maal herdrukt in Herman Gorter, De arbeidersraad, Bussum, 1931, 9:

Willem, gij hebt mij geleerd

Dat het schoone moet zijn ideëel -

Karel, gij hebt mij geleerd,

Dat het schoone moet zijn reëel

En sinds zocht ik in der wereld zaal

Het reëel Ideaal.

2 Deze, uitermate belangrijke, brief werd door ons in zijn geheel afgedrukt in Roeping, xxxiii, febr. 1958, 559-560.

3 Uit een, vermoedelijk najaar 1908 te dateren, brief van Gorter aan Thijm, citeer ik nog: ‘je hebt geloof ik geen vriend die zooveel van je houdt’.

4 Blijkens een schrijven d.d. 9 april 1958 van mej. J. Clinge Doorenbos aan ons, heeftGorter deze brief - in concept in Thijm's nalatenschap aanwezig - nooit ontvangen.