De Nieuwe Taalgids. Jaargang 57

Pseudo-affikse en ander morfonologiese verskynsels

Die bundel ‘Readings in Linguistics’ (Washington 1957) van M. Joos wat as 'n soort oorsig van die belangrikste gedagtes in Amerikaanse linguiste-kringe tussen 1925 en 1956 wil dien, toon hoe oorheersend die begrippe foneem en morfeem in daardie jare was, maar tans is daar skynbaar 'n taamlike stilte op die terrein, 'n stilte van eensgesindheid of uitputting.

Dit lyk dus effens gewaag om weer oor 'n onderwerp soos morfeme te skryf, maar ek meen dat sommige aspekte nog bespreking verdra, en daar is stellig nog heelwat te sê oor die toepassing van die begrip in Afrikaans.

1. In die eerste plek is dit na al die besprekings tog onduidelik of die morfeem 'n tegniese begrip of hulpmiddel is van die vakman wat slegs moet dien om taalontleding te vergemaklik, en of dit die bewuste formulering is van iets wat alle taalgebruikers ken en gebruik sonder dat hulle dit kan formuleer - soos Molière se meneer Jourdain wat ontdek het dat hy meer as veertig jaar prosa gepraat het sonder om dit te weet! M.a.w. is die morfeem vergelykbaar met begrippe soos ‘sin’ en ‘woord’ of hoort dit tot die terrein van vakterme soos ‘fleksie’, ‘kongruensie’ ens.?

Oor die algemeen skyn die Amerikaanse linguiste die morfeem as vakbegrip te beskou; ek glo dat die morfeem 'n lewende populêre begrip van die taalgemeenskap is en dat die bepaling en vaslegging van die begrip dus ook so veel moontlik moet aansluit by die naïewe taalervaring van die gewone taalgebruiker. Hoe ver die Amerikaners staan van die naïewe taaloordeel, kan die volgende

[p. 80]

sitaat van C.F. Hockett in ‘A Course in Modern Linguistics’ (New York 1958) toelig: ‘... in English, the past tense morpheme is represented by a suffixed /d/ in paid, but by a combination of infixed /ow/ and suffixed /d/ in sold, and in various other ways in bought, went, sang. Sell is represented by /sél/ in most contexts, but by /s. .l/ when aecompanied by the past-tense morpheme, /s. .l/ plus /. .ow. .d/ yields /sowld/); sing is usually /siŋ/, but is also represented by /s. .ŋ)/ into which fit infixed representations of certain mflectional morphemes, to yield sang, sung.’ (t.a.p. pp. 271-2). M.i. sal die gewone Engelse sprekers beslis verwantskap tussen sell en sold konstateer maar ek glo nie dat hulle /s. .l/ of /ow/ as eenhede sal herken nie. Vir die gewone spreker lê die tekenkarakter van alle taaleenhede in die onverbreeklike eenheid tussen vaste begriplike eenheid enersyds en vaste lineêre klankmateriaal andersyds - al is lg. inderdaad fonologies gefilter.

In billikheid teenoor die Amerikaanse linguiste moet erken word dat sommige die morfeem nie heeltemal los wil maak van die gewone sprekers se ervaring nie. D.L. Bolinger sê bv. ‘Every speaker must know something of the morphemes of his language before he can speak it’ (Word, Vol. 6 p. 125) en elders: ‘if we entirely rule out such naive reactions we open the door to fantastic “discoveries”’ (t.a.p. p. 126).

Om my eie standpunt toe te lig hoe veel die fonologiese vorm van 'n morfeem mag varieer sonder om sy identiteit te verloor, word hier die belangrikste tipes van wisseling in Afrikaans genoem, soos gegroepeer in my ‘Afrikaanse Klankleer’² (Kaapstad 1962, pp. 104-106):

Auslautwisseling van /d-t/ soos in /rɔnd-rɔnt/ bv. in ronder, ronding- rond, rondste, rondheid.

Auslautwisseling van /v-f/ soos in /skev-skef/ bv. in skewer, skewigheid- skeef, skeefste.

Auslautwisseling van /pt-p, kt-k, ft-f, fd-f, xt-x, xd-x, st-s, sd-s/ soos in stipt-stip, naakt-naak, skrift-skrif, beleefd-beleef, slegt-sleg, deugd-deug, kunst-kuns, bedeesd-bedees in woorde soos stiptelik-stip, naaktheid-naak, skrifte-skrif, slegter-slegste, deugde-deugsaam, kunstig-kuns, bedeesde-bedees.

Auslautwisseling van /rm-rǝm/ en /lm-lǝm/ soos in /warm-warǝm/ en /kalm-kalǝm/ in woorde soos /warmǝr-varǝm/ en /kalmerǝnt-kalǝm/.

By bostaande groepe kan telkens die eersgenoemde van die paar as die verteenwoordigende allomorf van die betrokke morfeem beskou word omdat sy teenhanger-allomorf daaruit voorspel kan word. Morfeme met stemhebbende /d, v/ of /t/ na /p, k, f, x, s/ kan in Afrikaans nie in die sillabe-auslaut staan nie, maar in morfeemverbindings waar die morfeemgrens van die sillabegrens verskil, kan hulle wel voorkom, bv. /rɔn-dǝr, ske-vǝ, skrǝf-tǝlǝk, koens- tǝx/ ens. Hier het ons dus 'n wisseling van allomorfe wat in Hockett se terminologie ‘automatic and regular’ genoem kan word.

Waar betekenisverwante morfeme egter klankverskille deur ablaut en sinkopee of apokopee toon wat nie deur algemene fonologiese wette verklaar kan word nie, word hulle, nie geïdentifiseer nie maar as verskillend en apart beskou. Tot sover my eie opvattinge.

2. Die bewys van die bewustheid van morfeme by gewone sprekers is veral te vind in die vermoë om analogies nuwe kombinasies van morfeme tot woorde te vorm en in die ontsyfering van onbekende woorde op grond van die morfeme wat binne hulle herken word.

[p. 81]

Die uiters belangrike rol van die analogie op die gebied van die fleksie en die woordvorming hoef seker nie bewys te word nie. In H. Paul se ‘Prinzipien der Sprachgeschichte’ wat as 'n toonbeeld van die historiese taalwetenskap van die 19de eeu kan geld, kom dit herhaaldelik as een van die belangrikste faktore in taalontwikkeling ter sprake. Daarteenoor beklemtoon F. de Saussure die belangrike rol van die analogie in die gewone taallewe: ‘L'analogie... nous fait toucher du doigt le jeu du mécanisme linguistique,... Toute création doit être précédée d'une comparaison inconsciente des matériaux déposés dans le trésor de la langue où les formes génératrices sont rangées selon leurs rapports syntagmatiques et associatifs.

Ainsi toute une partie du phénomène s'acoomplit avant qu'on voie apparaître la forme nouvelle. L'activité continuelle du langage décomposant les unités qui lui.sont données contient en soi non seulement toutes les possibilités d'un parler conforme à l'usage, mais aussi toutes celles des formations analogiques. C'est donc une erreur de croire que le processus générateur ne se produit qu'au moment oû surgit la création; les éléments en sont déjà donnés. Un mot que j'improvise, comme in-décor-able, existe déjà en puissance dans la langue; on retrouve ses éléments dans les syntagmes tels que décor-er, décor-ation: pardonn-able, mani-able: in-connu, in-sensé, etc, et sa réalisation dans la parole est un fait insignifiant en comparaison de la possibilité de le former.

En résumé, l'analogie, prise en elle-même, n'est qu'un aspect du phénomène d'interprétation, une manifestation de l'activité générale qui distingue les unités pour les utiliser ensuite.’ (Cours de Linguistique Générale, Parys 1931, pp. 227-8).

Die rol van die analogie kan die treffendste toegelig word met voorbeelde van afwykende woordvorme, soos ons hulle vind in H. Frei se ‘La Grammaire des Fautes’ (Paris 1929) en met voorbeelde van afwykinge en skeppinge by kinders soos bespreek deur W.F. Leopold in ‘The Speech Development of a Bilingual Child’, veral Deel III (Evanston 1949) en deur J. Berko in die artikel ‘The Child's Learning of English Morphology’ in die bundel ‘Psycholinguistics’ (ed. S. Saporta; New York 1961, pp. 359-375). Tog weet taalkundiges dat analogie eweseer 'n behoudende as 'n wysigende faktor is; taalbeheer vereis dat wat nie as geheuefeit bewaar kan word nie, analogies geskep moet kan word, en talie ‘skeppinge’ lewer niks anders as die bestaande tradisionele (korrekte) vorme nie, naas nuwe vorme waar daar ‘leemtes’ was. En die analogiewerking berus, soos De Saussure sê, op 'n voortdurende taalbedrywigheid: ‘une comparaison inconsciente’, ‘décomposant les unités qui lui sont données’.

Die spreker wat nuwe verbindings van morfeme maak, kan dit doen omdat hy tewens hoorder is wat die morfeme leer ken het uit die mededelingsmateriaal van ander sprekers. Daar is dus geen skeiding tussen die analogiese skepping met morfeme, en herkenning van morfeme nie.

Wat miskien beklemtoon moet word, is dat morfeemherkenning en -verbinding beslis nie slegs 'n grammatiese saak is nie, maar eweseer hoort tot die terrein van die semantiek. Ferdinand de Saussure het indertyd toe hy beklemtoon het dat die taalteken arbitrêr is, ook gewys op ‘signes relativement motivés’ en naas die onomatopeïese verskynsels die morfeemverbindings as betreklik gemotiveerd genoem. ‘On pourrait classer les mots d'après leur capacité relative d'en engendrer d'autres selon qu'ils sont eux-mêmes plus ou moins décomposables’ (t.a.p. p. 228). Sommige tale het 'n hoë persentasie van sulke woorde, sê hy, dit is die ‘grammatiese’ tale, ander tale het veel minder daarvan: dit is die ‘leksikale’ tale (t.a.p. p. 183). Die morfeem is dus nie in alle tale

[p. 82]

ewe belangrik nie, maar hy is stellig 'n lewende werklikheid, en in baie tale, glo ek, is hy minstens net so belangrik as die woord.

3. Dit is 'n gevaarlike neiging van taalkundiges en miskien nog meer van napraters op taalkundige gebied om te sê dat die taal ‘onlogies’ is. Hierdie vae bewering kan allerlei beteken, maar o.m. word daar soms mee bedoel dat morfeemverbindings iets anders beteken as die som van hulle dele, bv. dat‘ver-skoon’ nie soos ‘ver-ander, ver-beter, ver-plig, ver-seker’ ooreenstem met die logiese som van die morfeme nie; dat bv. ‘on-guur’ nie die teenoorgestelde of ongunstige aspek van ‘guur’ aandui soos die meeste woorde met ‘on-’ nie, ens.

Om sulke gevalle, wat trouens uitsonderinge op die reël is, as bewyse van die onlogiese in die taal te noem, is 'n oppervlakkige redenasie. Veel juister is die siening van Entwistle wat deur S. Ullmann in ‘Semantics, An Introduction to the Science of Meaning’ (Oxford 1962), gesiteer word: ‘I do not find language either systematic or wholly unsystematic, but impressed by patterns, generally incomplete, by our pattern-making minds’ (t.a.p. p. 238).

4. Een van die baie ‘onlogiese’ verskynsels op die gebied van die morfologiese verbindings in Afrikaans, (in Nederlands en in ander tale) is die bestaan van sulke woorde soos ‘begin, besef, geloof, genaak, onnosel, vergeet, vermoed’ ens. wat splitsbaar (in morfeme) lyk, maar net onsin oplewer as mens hulle ontleed. L. Bloomfield het hierdie soort geval in Engels opgemerk in bv. ‘per-ceive, per-tain, de-ceive, de-tain; hammer, rudder, spider’ en die soort vorm wat soos 'n formans lyk 'n ‘primary affix’ genoem. (Language 1948, pp. 240-1). Hockett noem sulke verbindings ‘primary derivatives’ (A Course in Modern Linguistics, p. 241). Hierdie soort beskouing van morfeme het kritiek uitgelok, en moontlik bygedra tot die wantroue van baie taalkundiges in die nuwerwetse ‘morfeem’, want dit is vir iedereen duidelik dat sulke vorme sterk verskil van egte afleidings.

Nogtans moet sulke vorme - ek bedoel meer bepaald die Afrikaanse gevalle soos ‘begin, besef, onnosel, vergeet’ - nie sonder meer beskou word as gewone ondeelbare woorde wat toevallig splitsbaar lyk nie. Ek glo dat ons elemente soos ‘be-, ge-, ver-’ in sulke woorde moet erken as 'n besondere klas nl. pseudo-affikse. 'n Pseudo-affiks is dan 'n woorddeel wat nie van 'n woord geskei kan word sonder om 'n betekenislose restant te lewer nie, maar wat tog deur sy klankvorm en sy gedrag soos 'n egte affiks is. In Afrikaans merk ons dit aan bepaalde wwe. met ‘be-, ge-, ont-, ver-’ ens. wat wel semanties nie deelbaar is nie, maar tog geen voorvoegsel ‘ge-’ by deelwoorde het nie, net soos die egte deelwoorde van dié klas nie; ons merk dit by b.nwe. sóós aakiig, gretig, ledig, billik, haglik, koddig dat hulle verboë vorme het net soos egte afgeleide b.nwe. op ‘-ig’ en ‘-lik’, ons merk dat woorde soos ‘ondeund, onnosel, onstuimig’ 'n ongunstige waarde het soos egte afleidings met ‘on-’ ens.

Met hierdie verklaring wil ek nie borg staan vir al die voorbeelde van Bloomfield se ‘primary affixes’ nie. M.i. bevat bv. ‘hammer, rudder, spider’ geen pseudo-affikse nie, net so min as wat die lettergrepe ‘-el, -er, -ing’ in ‘aarsel, bedel, adder, dapper, horing, sening’ ens. in Afrikaans pseudo-affikse bevat. Juis omdat pseudo-affikse nie aan duidelike, objektiewe maatstawe getoets kan word soos gewone formanse nie, moet ons daarteen waak om die begrip nie waardeloos te maak deur te ruime toepassing nie.

[p. 83]

Die vraag mag op hierdie stadium gestel word waarom aan sulke dubieuse verskynsels soos pseudo-affikse erkenning gegee moet word terwyl daar aan die begin van hierdie artikel kritiek was op Hockett se erkenning van 'n gemeenskaplike morfeem in bv. ‘sell’ en ‘sold’. Die antwoord lê in die reeds genoemde stelling: ‘Vir die gewone spreker lê die tekenkarakter van alle taaleenhede in die onverbreeklike eenheid tussen vaste begriplike inhoud enersyds en vaste lineêre klankmateriaal andersyds - al is lg. inderdaad fonologies gefilter’. By die pseudo-affikse is die waarneembare (fonologiese) eendersheid van bv. ‘be-, ge-, ver-’ baie duidelik terwyl die begriplike inhoud so onduidelik is dat dit aan die gewone taalgebruiker die vryheid laat om self daarin te dink wat hy wil. M.i. is dit veel wetenskapliker en tewens verstandiger om nie soos Hockett en andere 'n soort algebraïese spel met die waarneembare elemente te speel nie, maar om eerder die semantiese aspek van die morfeem vryer te behandel.

Vir hierdie standpunt vind ek steun in 'n paar oorwegings. Die een is dat die historiese taalkundiges met ervaring in hulle etimologiese ondersoekinge die klankaspek nog altyd 'n veel vaster element gevind het as die betekenisaspek. Die tweede oorweging is dat waar daar wisselvorme in 'n taal ontstaan deur dialekvermenging die taalgemeenskap heel dikwels die toestand uitbuit deur 'n ander betekenis (of gevoelswaarde) te gaan heg aan een van die vorme en so 'n betekenisverskil te ent op 'n klankverskil. Die derde oorweging lê in die taalmateriaal wat Bolinger aanbied in sy artikel ‘Rime, Assonance and Morpheme Analysis’ (Word, Vol. 6). Bolinger verklaar dat as gemeenskaplike morfeme gevind word in bv. shine-shone, handle-hand, sing-song, sue-suit, trail- train, shake-shock, tackle-attack, daar ook regverdiging bestaan om gemeenskaplike morfeme te sien in etimologies onverwante woorde soos shine-sheen, see-scene, sway-suasion, tie-tight, sponge-expunge, of selfs in 'n reeks soos musty-rusty-crusty-fusty-dusty, wat almal ‘oud’ suggereer (t.a.p. passim, pp. 119-120). Bolinger vind: ‘The lower the specificity of meaning, the larger is the number of forms that may be subsumed under one morpheme’ (t.a.p. p. 122). Hy meen dat die wetenskaplike waarde van groeperings styg na mate die formulerings presies en streng is (t.a.p. p. 136), en dit is dus duidelik dat hy nie ten gunste is daarvan om elemente met 'n vae semantiese ooreenkoms saam te groepeer as een morfeem nie.

Uit die aard van die saak is die betekenisse van affikse abstrak en vaag; dus moet ons versigtig wees om sulke segmente nie oorhaastig te identifiseer nie. Sonder om Bolinger se beskouings te probeer gebruik ter regverdiging van die term en begrip ‘pseudo-affikse’ glo ek dat die gegewens wat hy verstrek egter die onbevooroordeelde leser sterk onder die indruk bring van wat hy noem die ‘magnetic attraction’ (t.a.p. p. 128) van klankooreenkoms tussen vorme binne dieselfde semantiese of morfologiese velde - waarvan die pseudo-affikse vir my sprekende voorbeelde is.

Deur hierdie woorddele te beskrywe as ‘pseudo’-elemente in stede van ‘pri-mary affixes’ of iets dergeliks, word die ‘magnetiese krag’ enersyds erken, en word die leser andersyds gewaarsku om hulle nie op gelyke voet met egte affikse te stel nie, aangesien hulle 'n onduidelike karakter het.

Stellenbosch, November 1962.

M. de Villiers.