De Nieuwe Taalgids. Jaargang 56

[p. 100]

Men en hetet gheen koe blader, si en heeft wat wittes

In 1407 hebben zich enige broeders des Gemenen Levens in Albergen gevestigd in een huis, hun door de gebroeders Schulte afgestaan. De eerste jaren stonden ze er onder leiding van de geestelijke Henrick Wetter, ook geheten Henric ter Wetering, een Zwollenaar van geboorte. Op 4 mei 1447 is het tehuis omgezet in een klooster van Augustijnen, dat is opgenomen in de congregatie van Windesheim. Abt Johannes van Lochem (1520-1525) heeft al wat er voor belangrijks gebeurde in zijn dagen, te boek gesteld in het Chronicon Albergense, een goed geschreven tijdsverhaal. Het is in 1878, onder de titel Albergensia, uitgegeven door de Vereniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, voorafgegaan door de biografie van Henric Wetter, in handschrift berustend in de Bourgondische Bibliotheek te Brussel. Deze biografie is uitermate vlot teboekgesteld. De auteur heeft een beeldende stijl, die van de geboren verteller. Hij laat nu en dan zelfs ter karakterisering van een situatie zijn personen in de eigen taal spreken, zodat zijn Latijn is gelardeerd met Oostnederlands. Een sprekend voorbeeld geeft ons het volgende. Op zekere dag beklaagt een der broeders zich dat hem tekort aan kennis en nederigheid wordt verweten en ijdele eerzucht in de schoenen geschoven, maar dat hij zichzelf daarvan geheel vrij kent. De biograaf gaat dan verder:

Respondit pater Henricus: ‘Vere pater carissime agnoscere debitis vulgare illud proverbium hujus argumenti solucioni omnimodis adaptatum: Men en hetet gheen Koe blader, si en heeft wat wittes, notans neminem sine omni culpa in aliquo facile arguenda notari’.

Dit spreekwoord trekt onze aandacht. In Kloeke, Kamper Spreekwoorden, Assen 1959, een heruitgave van Warnersen, Ghemeene Duytsche Spreekwoorden, Kampen 1534, vindt men nl. op bl. 4, r. 23: Men hiet ghien Koe blare/oft sie hebbe al wat bonts, en r. 24: Men hiet wel een Koe blare/die nochtās niets wits en heft. Ernaast drukt Kloeke enige parallellen af, o.a. uit de Proverbia Communia, dat ± 1486 volgens Lieftinck, Mnl. Wdb. X, Bouwstoffen nr. 606,5, door Jac. van Breda in Deventer is gedrukt. Daarvan luidt nr. 499:

men en heet gheen koe blare si en heeft een wit hooft, en nr. 500: men heet gheen coe colle si en heeft wat wits voer haren bolle. - Kloeke, t.a.p. Ze verschillen dus nogal wat van die uit Warnersen.

Mnl. Wdb. I 1282 geeft sub blaer uit Jan Boendale, Der Leken Spieghel, een 14de-eeuws werk: Men hiet wel een koe blare, die nochtan niet wits en heeft, Het is alweer iets anders, doch Boendale was dan ook een Brabander.

In WNT III 366 leest men sub bont: Men scheldt geene koe blaar of zij heeft wat wits, te vinden in Tuinman, Zedenzangen, over een groot gedeelte der Nederl. Spreekw....., Leiden 1720, dat i.v. teruggaat op Sartorius, Adagiorum chiliades tres...., in 1561 in Antwerpen verschenen. Ook dit verschilt van de Albergense lezing. Deze vertoont een opvallende gelijkenis met een andere, Mnl. Wdb. t.a.p. vermeld als citaat uit Altniederländische Sprichwörter nach der ältesten Sammlung, bl. 32, nr. 499, door Hoffmann von Fallersleben afgedrukt in zijn Horae Belgica IX, Hannover 1854. Daar luidt zij nl. Men en heit gheen coe blare, si hevet wat wits, terwijl de Albergense priester zei: Men en hetet gheen Koe blader, si en heeft wat wittes. In de door H.v.F. uitgegeven tekst is blijkbaar na si in het tweede lid de negatie en uitgevallen. Uit Lieftinck, t.a.p., zou men kunnen opmaken, dat de schrijver der Horae Belgicae in deze uitgave de reeds vermelde Proverbia Communia heeft afgedrukt. Dit blijkt niet zo te zijn: de tekst van het genoemde spreekwoord verschilt al te veel. H.v.F.

[p. 101]

schrijft zelf dan ook, dat hij een exemplaar heeft gevolgd van een druk, tegen het einde der 15de eeuw tot stand gekomen, die hij had uit de bibliotheek van het katholieke gymnasium in Keulen, welke uitgave hij heeft vergeleken met een vernederrijnste, in het bezit van prof. Simrock in Bonn - bl. 50. - Hij geeft op bl. 51 de varianten van de eerste, de Nederlandse, op bl. 52 vv. die der Nederrijnse. Voor ons spreekwoord vindt men in de laatste get voor wat; anders is er geen verschil. Op deze spreekwoorden volgt in Hor. Belg. IX een Gesprächsbüchlein, Romanisch und Flämisch, welke uitgave door Lieftinck t.a.p. onbetrouwbaar wordt genoemd. Van de spreekwoorden durven wij dit niet te zeggen, nu de gegeven Albergense vorm zo volkomen lijkt op de Keulse, de oudere, die der ‘Proverbia seriosa in theutonico ...’. De tekst van H.v.F. eindigt met: Finiuntur proverbia communia... Uit deze op- en na-schriften blijkt dat niet alleen de Proverbia Communia, doch ook de Proverbia Seriosa, ± 1497 door Peter van Os in Zwolle uitgegeven, erop teruggaan. Van de eerste zijn 12 edities bekend, blijkens de uitgave ervan door R. Jente. Volgens Kloeke t.a.p. XII, noemt deze Amerikaan de Delftse van ± 1495 de beste, doch onze Leidse geleerde ziet er geen Hollandse, doch Westvlaamse en enkele Brabantse taaleigenaardigheden in. De ernaast geplaatste, in 1495 door Richard Paffraet gedrukt in Deventer, is volgens Jente aan het Nederduits aangepast. Kloeke toont aan, dat men liever moet spreken van hoogduitse eigenaardigheden. Het is dus mogelijk dat het een navolging is van die ‘mat verniederrheinischter Sprache’ van prof. Simrock, door H.v.F. genoemd. Zonder vergelijking zal men dit niet kunnen uitmaken.

Deze Duitse uitgever noemt op bl. 56 als nederrijnse afwijking get voor wat, zodat wij er inzake ons ene spreekwoord over kunnen zwijgen.

De Deventer drukker heeft veranderingen aangebracht, c.q. die van een ander overgenomen: het was gewoonte in die dagen dat elk naar eigen lust en kennis aanvullingen of verbeteringen gaf.

De biograaf van Henric Wetter of deze priester zelf moet een lezing, in dit spreekwoord gelijkluidend aan de Keulse, hebben gekend. Hun vorm is echter ouder, conservatiever dan deze, d.i. meer Overijssels, zoals blijkt uit hetet voor heit en wittes voor wits. Hun dialect heeft nog lang de tussenvokaal vastgehouden, zoals valt op te maken uit de nog gebruikte geminaten wij zit<zittet, biet<bietet, hij buutt<butet - Driem. Bl. XI (1959), bl. 48 -. Dat de 15de-eeuwse priester echter niet hevet, doch heeft in de mond wordt gelegd is eveneens te begrijpen: het Oostndl. hef(t) wijst op een zeer vroege syncope in dit woord, waarover Kloeke een uitvoerige studie heeft geschreven in Een oud sjibboleth: de gewestelijke uitspraak van ‘heeft’ - A'dam 1956 -. Nog in een ander woord blijkt het Overijssels conservatisme: nl. blader voor blaar. Dit alles geeft het spreekwoord een inheemse kleur, zodat de vraag rijst: Zou Henric Wetter het misschien in zijn jeugd in Zwolle hebben gehoord? Of was het door de studie hem eigen geworden, zodat hij het naar de eisen van zijn taal heeft gevarieerd?

Assen.

J. Naarding.