De Nieuwe Taalgids. Jaargang 55

[p. 226]

Kanttekening bij Vondels ‘Zoo diep in 't grondelooze licht’

Onder verwijzing naar de discussie, het woord ‘licht’ uit de befaamde eerste rei in Vondels Lucifer betreffende, door L. Peeters, P. Maximilianus O.F.M. Cap. en ondergetekende in Levende Talen gevoerd - men zie de nrs. 189, 191, 195, 198 en 200 van dat tijdschrift -, moge ik hier op een paar plaatsen uit het werk van een Vondelimitator en dat van de grote meester zelf de aandacht vestigen; plaatsen, die naar mijn gevoel overduidelijk bewijzen, dat het bewuste woord niet, zoals Peeters meende, een werkwoordsvorm is met de betekenis ‘licht verspreidt’, maar, eenvoudig, een zelfstandig naamwoord.

In aansluiting aan mijn laatste bijdrage in de discussie - Levende Talen, nr. 200, blz. 285-9 - waarin enkele citaten uit de poëzie van een drietal epigonen van Vondel, o.a. van Vollenhove en Antonides, als argumenten dienden voor de opvatting van ‘licht’ als substantief, wil ik hier een vierde ‘Vondeliaan’ als getuige laten optreden. Het is de bekende literator David van Hoogstraten (1658-1724), de man die aan het eind van de zeventiende en vooral in de eerste decennia van de achttiende eeuw een rol van betekenis vervulde in de vele tragikomische twisten tussen hele en halve poëten, en die zich als tekstbezorger, o.a. van Heiman Dullaerts verzen, verdienstelijk heeft gemaakt. In 1697 gaf hij een eigen bundel Gedichten uit. Daarin komt een tamelijk omvangrijk poëem voor op een tamelijk oud thema: Op de vier Uitersten, een beschrijving van dood, oordeel, hel en hemel. In het laatste gedeelte, dat over de hemel, worden we voortdurend aan de rei uit Lucifer herinnerd. Men kan over imitatio-in-het-algemeen denken hoe men wil, hier wordt ze toch wel hinderlijk; zo heet het over de Godheid (blz. 303):

Zy is, gelyk een oceaan

En oorsprong van zoo vele schatten,

Die geene menschen kunnen vatten,

Of met hun kleen begrip verstaen.

Iets verder lezen we (blz. 304):

Zy zingen, Heilig, Heilig, Heilig.

Wy loven d'allerhoogsten God,
Den gever van ons zalig lot.

Want zonder God is niemant veilig.

En dan de regels waarom het ons nu gaat (blz. 303):

De Godheit, op haer' troon gezeten

Om hoog in 't ongenaekbaer licht,
Waer voor het alles buigt en zwicht,

Dat hare glorie af wil meten,

Verquikt op feesten zonder end

De zielen...

In het geheel van deze imitatie van Vondels rei leveren de eerste regels van het laatste citaat onweersprekelijk een interpretatie van het woord ‘licht’ bij Vondel als zelfstandig naamwoord. Daarmee blijft Van Hoogstraten dus in de lijn van Vollenhove en Antonides, 's meesters ‘echte zonen’, die zich eenzelfde imitatie van de regels ‘Wie is het, die zoo hoogh gezeten, Zoo diep in 't grondelooze licht’ veroorloofden.

De meest bewijskrachtige plaatsen zijn overigens bij mijn weten in de hele

[p. 227]

discussie nog niet genoemd. Het zijn regels uit Vondels eigen werk. Wel heeft Pater Maximilianus in Levende Talen nr. 198, blz. 55-7, reeds verschillende parallellen met de bewuste regels in Vondels poëzie aangewezen, maar een zo letterlijke overeenstemming als de hier te noemen zinsneden kenmerkt vertoonden die niet. Het betreft enkele passages uit het bijbelse epos Joannes de Boetgezant, verschenen in 1662, acht jaar na Lucifer. In het zesde boek geeft de dichter een beschrijving van het voorgeborchte, waar de zielen van de ontslapen rechtvaardigen uit het Oude Testament wachten op Christus' verlossing. Er zijn onderscheidene orden in die zielen-wereld; van een van die kringen lezen we (WB-uitgave, deel IX, blz. 783, vss. 373-81):

De derde ringk bewaert onnozelen genadigh,

Die, ongezuivert, en gerekent erfmisdaedigh,
Om 's eersten vaders smet, niet stijgen naer den boogh
Van 't zuiver licht, daer Godt, zoo diep in 't licht, zoo hoogh
Gezeten, op een' troon van heldre Cherubijnen,
Zijn aengezicht ontdeckt, en alle zonneschijnen
Verdooft: gelijck de zon het blinckende gestarnt,
Dat 's midnachts aen de lucht, gelijck karbonckels, bernt,
Al teffens bluscht, zoo dra zy 't hooft heft uit de vloeden.

De door mij gecursiveerde woorden spreken nu wel voor zichzelf. Het is merkwaardig te zien hoe Vondel hier eigenlijk min of meer zichzelf imiteert. Blijkbaar was de wending ‘zo diep in 't... licht’ niet alleen voor zijn vele navolgende bewonderaars, maar ook voor zijn eigen besef een vondst van zodanige allure, dat ze herhaling binnen zijn werk gemakkelijk verdragen kon. In hetzelfde boek van Joannes de Boetgezant komen we de woorden tenminste nog eens tegen (t.a.p., blz. 789, vss. 581-2):

... aen 's vader zy, daer d'englen hem, in 't midden

Van 't licht, zoo diep in 't licht, wierroocken, en aenbidden.

Het komt mij voor dat deze twee citaten uit Vondel zelf voor discussie over deze zaak niet veel ruimte overlaten, sterker, dat ze aan alle twijfel inzake de interpretatie van het woord ‘licht’ in de rei van Lucifer een eind maken.

Dordrecht.

L. Strengholt.